Wielka przesuwka samogłoskowa

Wielka przesuwka samogłoskowa (ang. Great Vowel Shift) – największa zmiana, która zaszła w wymowie języka angielskiego w XV wieku. Zmiana ta dotyczyła głównie wymowy długich samogłosek i jest bezpośrednią przyczyną obecnej rozbieżności między ortografią i wymową angielską.

Natura zmian

Wielka przesuwka samogłoskowa miała miejsce pod koniec epoki języka średnioangielskiego. Pierwsze efekty były słyszalne w XV w. Zmiany dotknęły siedmiu samogłosek. Każda z nich zmieniła swoje brzmienie, ale w ciągu całego procesu była podtrzymana różnica między jednym dźwiękiem a następnym. Co prawda /e:/ i /ɛ:/ przeszły w /i:/, ale stało się to dopiero w XVIII w. Na diagramie (1) umieszczono zestaw samogłosek z okresu języka średnioangielskiego – sytuację wyjściową przed zmianą. W dwóch przypadkach (4) i (5) zmiana przyjęła tylko jeden stopień, w innych – zmiany postępowały dalej, przy czym całkowita zmiana zajęła ok. 200 lat. Określenie „przesuwka” odnosi się do XVI w., a na diagramie okres ten oznaczono żółtym kolorem.

Tradycyjne rozumienie zjawiska przesuwki jest takie, że zjawiska te były połączone, a jedna zmiana wywoływała następną, i tak przez cały system, przy czym konsekwentnie zachowywano odległość między poszczególnymi fonemami. Nie ma jednak pewności, która samogłoska zapoczątkowała zmiany. Jeden z poglądów mówi, że pierwsza zmieniła się samogłoska /i:/ i stała się dyftongiem, co zwolniło miejsce, na które przyszła następna samogłoska, „wypychając” poprzednika na pozycję przymkniętą (3). Inny pogląd głosi, że pierwsza przesunęła się samogłoska /ɑ:/, „wypychając” następną samogłoskę i rozpoczynając reakcję łańcuchową (diagram 8-9); słabą stroną tej hipotezy jest znalezienie powodu dla przesuwki samogłosek tylnych, skoro /ɑ:/ zapoczątkowała przesuwkę samogłosek przednich.

Niezależnie jednak, czy przyjmuje się teorię „wypychania” (8-9) czy też „przeciągania” (6-7), zmiana odbywała się symetrycznie i te same procesy dotyczyły zarówno samogłosek przednich, jak i tylnych. Prostotę tych zmian zakwestionowano w latach 80. XX w., po odkryciu tekstów z odpowiednich epok, a także w wyniku badań dialektalnych. Niektórzy badacze uważają, że między zmianami w samogłoskach przednich i tylnych nie ma żadnej relacji i opowiadają się za dwoma niezależnymi łańcuchami zmian.

Najważniejsze zmiany fonetyczne

Zmiany poszczególnych dźwięków (IPA)
Średnioangielski	Wczesny nowoangielski	Nowoangielski	Przykład
a:	æ:, ɛ:, e:	eɪ	a w make
ɛ:	e:	i:	ea w beak
e:	i:	i:	ee w feet
i:	ɪi, əɪ	aɪ	i w mice
ɔ:	o:	oʊ / əʊ	oa w boat
o:	u:	u:	oo w boot
u:	ʊu, əʊ	aʊ	ou w mouse

W większości wypadków zmiany wymowy nie pociągnęły za sobą zmian w ortografii. Termin „wielka przesuwka samogłoskowa” został użyty po raz pierwszy przez duńskiego językoznawcę Ottona Jespersena (1860–1943).

Języki niemiecki, islandzki i niderlandzki podlegały podobnym zmianom w okresie trwania wielkiej przesuwki samogłoskowej, jednakże ich pisownia była odpowiednio reformowana i obecnie odpowiada wymowie w dużo większym stopniu niż angielska.

Zobacz też

• język staroangielski
• język średnioangielski
• język wczesny nowoangielski
• język angielski

Bibliografia

• Robert Barnhart (editor): Chambers Dictionary of Etymology. Chambers, 1988, s. XX – XXI. ISBN 978-0-550-14230-6.
• David Crystal: The Cambridge Encyclopaedia of the English Language. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. ISBN 0-521-40179-8.
• Patricia M. Wolfe: Linguistic Cange and the Great Vowel Shift. Berkeley: University of California Press, 1972, seria: wolfe.