Wielka Synagoga w Piotrkowie Trybunalskim
Wielka Synagoga w Piotrkowie Trybunalskim – synagoga znajdująca się w Piotrkowie Trybunalskim przy ulicy Jerozolimskiej 29, we wschodniej części miasta zwanej dawniej Wielką Wsią lub Żydowskim Miastem Piotrkowem.
 nr rej. 661 z 11.09.1967
| |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Budulec |
murowana |
| Architekt | |
| Data budowy |
1791–1793 |
| Data likwidacji | |
| Tradycja |
ortodoksyjna |
| Obecnie |
archiwum państwowe |
Położenie na mapie Piotrkowa Trybunalskiego  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa łódzkiego  | |
| 51,40955°N 19,70161°E/51,409550 19,701610 | |
Obecnie jest jedną z najlepiej zachowanych synagog w Polsce, cenną ze względu na swoją unikatową architekturę.
Historia
edytujSynagoga została zbudowana w latach 1791–1793 na miejscu starej synagogi, z funduszy Mojżesza Kocyna. Projekt wykonał żydowski architekt Dawid Friedlander[1]. W 1813 podczas wycofywania się wojsk napoleońskich synagogę odwiedził francuski marszałek Louis Nicolas Davout, zaś w 1821 car Aleksander I Romanow[2].
W 1854 synagoga została poważnie zdewastowana przez Rosjan. Po tym zdarzeniu budynek gruntownie odnowiono, nadając mu cechy stylu mauretańskiego oraz dobudowując babińce wzdłuż elewacji północnej i południowej. Pierwotnie jedyna sala dla kobiet znajdowała się na piętrze, nad przedsionkiem[1].
Po 1868 nastąpiła gruntowna przebudowa elewacji zachodniej według projektu Ignacego Markiewicza, wysunięcie jej o 5 metrów do przodu i nadanie jej form orientalnych z dwiema wieżyczkami po bokach. Dzięki temu powiększono babiniec poprzez wprowadzenie dodatkowych galerii dla kobiet, wspartych na czworobocznych kolumnach[1].
Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci zdewastowali synagogę, bezpowrotnie niszcząc jej cenne wyposażenie. Po zakończeniu wojny o synagogę ubiegało się kilka instytucji, w tym Kongregacja Wyznania Mojżeszowego oraz Międzykomunalny Związek Szpitalnictwa w Piotrkowie, który chciał włączyć synagogę w skład pobliskiego szpitala św. Trójcy[3].
W 1954 Prezydium Miejskiej Rady Narodowej przekazało synagogę Klubowi Sportowemu „Unia”, który urządził w niej salę sportową. W związku z protestami kongregacji żydowskiej, klub w 1955 zrezygnował z użytkowania synagogi. W tym samym roku budynek został przekazany Spółdzielni Pracy Ozdób Choinkowych „Szkło”[3].
W latach 1964–1967 synagoga została gruntownie wyremontowana oraz odrestaurowana i przeznaczona na siedzibę Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Adama Próchnika[1]. W 2019 bibliotekę przeniesiono do nowej siedziby, a synagoga pełni funkcję tymczasowej siedziby Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim[4][5].
Na ścianie synagogi znajduje się tablica pamiątkowa z treścią w językach polskim, hebrajskim, jidysz oraz angielskim: „W tym budynku mieściła się kiedyś Wielka Synagoga. Ta tablica poświęcona jest pamięci Żydów piotrkowskich zamordowanych przez okupantów hitlerowskich w latach 1939–1945”.
Budynek wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem 661 z 11.09.1967[6]. Znajduje się też w gminnej ewidencji zabytków miasta Piotrkowa Trybunalskiego[7].
Architektura
edytujMurowany i orientowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta. Wewnątrz w zachodniej części znajduje się płytki przedsionek, z którego wchodzi się do głównej sali modlitewnej. Nad przedsionkiem pierwotnie znajdował się babiniec; w trakcie przebudowy w 1854 babińce zostały dobudowane wzdłuż elewacji północnej oraz południowej.
Orientalny charakter fasadzie głównej oraz elewacjom bocznym nadają spłaszczone łuki, ścianki attykowe przesłaniające spadek dachu, fryzy wieńczące elewacje – machikułowy i arkadowy, wieżyczki akcentujące wszystkie narożniki oraz rombowa siatka, która jest nawiązaniem do wzorów arabskich[8].
W sali głównej na wschodniej ścianie pierwotnie znajdował się bogato zdobiony, wykonany z drzewa gruszy Aron ha-kodesz. Po jego obu stronach znajdowały się rzeźbione lwy naturalnej wielkości, stojące na tylnych nogach i podtrzymujące złotą koronę na Torę, a na szczycie orzeł z rozpostartymi skrzydłami. Aron ha-kodesz otaczały rzeźbione postaci cherubinów, gałęzie roślin, na których wisiały instrumenty muzyczne, wzorowane na używanych w Świątyni Jerozolimskiej, inskrypcje hebrajskie oraz liczne motywy roślinne i biblijne[2].
Na ścianach znajdowały się bardzo okazałe polichromie, przedstawiające m.in. na ścianie zachodniej znaki zodiaku, Groby Patriarchów oraz Ścianę Płaczu. Ich autorem był Dawid Goldstein z Grocholic, obecnie części Bełchatowa[2]. Pozostałe malowidła znajdujące się na ścianach północnej, południowej oraz wschodniej wykonał Dawid Friedlander, zapewne w 1816[8].
Sala modlitw była doświetlona przez okna i świeczniki przyścienne, esowate lichtarze, zwieszające się z sufitu pająki i żyrandole – wszystko bogato zdobione. Na pamiątkę światła, które płonęło w Świątyni Jerozolimskiej, przed Aron ha-kodesz umieszczono lampę Ner tamid. Salę oświetlał także dziewięcioramienny świecznik z mosiądzu[2].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Maria Piechotka i Kazimierz Piechotka: Bramy Nieba Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Muzeum Historii Żydów Polskich POLINWarszawa, 2017, s. 591, język polski, ISBN 978-83-942344-2-3.
- ↑ a b c d Wielka Synagoga w Piotrkowie Trybunalskim (ul. Jerozolimska 29). sztetl.org.pl. [dostęp 2022-10-21].
- ↑ a b Kazimierz Urban, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966, Kraków 2006, ISBN 83-60490-16-3 – Sprawa mienia i synagogi w Piotrkowie Trybunalskim, s. 309.
- ↑ Kolejne pieniądze na piotrkowską kulturę (26.02.07). piotrkow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)]. – UM Piotrków Trybunalski.
- ↑ Archiwum Państwowe w Piotrkowie przenosi się do synagogi. Miasto użyczyło dawną siedzibę MBP na 5 lat. Piotrków Trybunalski Nasze Miasto, 2019-11-06. [dostęp 2023-01-22]. (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2020-02-07].
- ↑ Gminny program opieki nad zabytkami 2014 ↓, s. 37.
- ↑ a b Eleonora Bergman, Nurt mauretański w architekturze synagog Europy Środkowo-Wschodniej w XIX i na początku XX wieku, Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2004, ISBN 83-89729-03-2, OCLC 69372916.
Linki zewnętrzne
edytuj- Wielka Synagoga w Piotrkowie Trybunalskim na portalu Wirtualny Sztetl
- Synagoga na stronie Piotrkowa Trybunalskiego. piotrkow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-16)]. (Web Archive)