Wikipedia

Wanda Modzelewska

polska etnografka i kostiumolożka

Wanda z Grabowskich Modzelewska herbu Dołęga (ur. 18 czerwca 1890 w Garlinie[1], zm. 21 czerwca 1973 w Gdyni) – polska ziemianka, etnografka, kostiumolożka Państwowego Zespołu Ludowego Pieśni i Tańca „Mazowsze”[2].

Wanda Modzelewska
Data i miejsce urodzenia

18 czerwca 1895
Garlino

Data i miejsce śmierci

21 czerwca 1973
Gdynia

Miejsce spoczynku

Gdynia

Zawód, zajęcie

ziemianka, etnografka

Odznaczenia
Srebrny Krzyż Zasługi

Życiorys

edytuj

Rodzina

edytuj

Była córką Władysława h. Dołęga i Wandy z Zambrzyckich h. Kościesza Grabowskich[2]. Wychowywała się w Setropiu wraz z bratem Karolem. Ukończyła szkołę urszulanek w Szwajcarii i dwuletnią szkołę rolniczą w Krakowie[3].

W 1914 r. wyszła za mąż za Mariana Modzelewskiego herbu Trzywdar (1884–1934). Zamieszkała w majątku męża w dworze w Gładczynie w powiecie pułtuskim[3].

Mieli dwoje dzieci: syna Wiktora (1917–1984) i córkę Marię (1923–2003)[4].

Wiktor w czasie kampanii wrześniowej walczył w 23 Pułku Ułanów Grodzieńskich w ramach Wileńskiej Brygady Kawalerii. Potem był więźniem obozów jenieckich, z których uciekł. Był żołnierzem ZWZ-AK Obwodu Pułtusk ps. „Książę”, „Wiktor”. Pracował w Lubelskiem jako agronom wiejski. W 1945 wrócił do Gładczyna, gdzie został pochwycony przez NKWD. Został skazany na 20 lat łagrów w ZSRR. W 1957 wrócił do kraju w stanie skrajnego wyczerpania. Pracował w różnych Państwowych Gospodarstwach Rolnych, ostatecznie w cukrowni w Malborku. Tam w 1984 zmarł[4][5].

Maria (po mężu Leszczyńska) w latach 1947–1952 studiowała na Wydziale Malarstwa Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Sopocie–Gdańsku. W latach 1952–1990 pracowała na Wydziale Architektury Politechniki Gdańskiej. Była artystką malarką, profesorką tej politechniki[3][4][6].

Działalność na Kurpiach Białych

edytuj

W okresie międzywojennym Wanda Modzelewska zainteresowała się sztuką ludową Kurpi Białych. Gromadziła hafty i koronki, tiule, wyroby z drewna, wyroby garncarskie i kowalskie. Współpracowała z Towarzystwem Popierania Przemysłu Ludowego oraz Towarzystwem Ochrony Sztuki Ludowej, kontaktowała się z referatem przemysłu ludowego w Ministerstwie Przemysłu i Handlu oraz międzyministerialną Komisją ds. Przemysłu Ludowego. Wszystkie zbiory zgromadzone w Gładczynie zniszczyła II wojna światowa[3].

W połowie lat trzydziestych XX w. w Gładczynie, w ramach spółdzielni ludowej, powstał ośrodek hafciarsko-koronkarski. Była to kooperatywa stanowiąca zalążek spółdzielczej formy organizacji produkcji chałupniczej. Spółdzielnia gromadziła 120 osób i dawała pracę kobietom z okolicy. Młode Kurpianki nabywały umiejętności wytwórcze i wykorzystywały je w praktyce. Po kilku latach Spółdzielnię Kurpiowskiego Przemysłu Ludowego przeniesiono z Gładczyna do Pniewa. Oprócz haftów i koronek powstawały tu meble, ceramika i przedmioty żelazne. Wyroby rozprowadzano na rynku krajowym i za granicą. Wanda Modzelewska była współzałożycielką spółdzielni i członkinią jej zarządu. Dzięki zatrudnieniu hafciarek z okolicy reaktywowała haft na tiulu stosowany przez Kurpianki Białe na czepcach[7]. Zaadaptowała haft z Puszczy Białej na tkaniny stołowe (powstawały serwety, obrusy itp.)[8][9]. W 1947 spółdzielnię reaktywowano (m.in. dzięki Modzelewskiej), a w 1956 przeniesiono do Pułtuska[7][10][8][11].

Majątek

edytuj

Dzięki jej staraniom w Gładczynie powstały sady, szkółki owocowe oraz plantacja róż i narcyzów. Rozpoczęła hodowlę owiec rasowych. Gospodarstwo specjalizujące się w tych dziedzinach rozwijała po śmierci męża[3]. W latach dwudziestych XX w. majątek liczył 670 ha[12].

W czasie wojny Modzelewska została usunięta z majątku przez okupanta niemieckiego. Znalazł się na terenie rejencji ciechanowskiej[13]. Po 1945 z powodu realizacji reformy rolnej straciła Gładczyn[3]. W znacjonalizowanym majątku stworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne[14][15].

Po II wojnie światowej

edytuj

By zapewnić byt rodzinie i umożliwić córce zdobycie wyższego wykształcenia, podjęła pracę zarobkową. Po rocznej pracy jako ogrodniczka w Stoczni Gdańskiej (1946) trafiła do Warszawy. Prawdopodobnie od 1947 pracowała w Centralnym Instytucie Kultury Ministerstwa Kultury i Sztuki. Do 1949 prowadziła badania terenowe na całym Mazowszu, Warmii i Mazurach. W 1949, uczestnicząc w obozie naukowym Państwowego Instytutu Badania Sztuki Ludowej (grupa prof. Romana Reinfussa), zetknęła się z regionem i strojem opoczyńskim[16]. W latach 1947–1949 w Wojnowie na Mazurach zorganizowała eksperymentalny ośrodek tkacki[3].

W 1949 r. została inspektorem nadzoru artystycznego w Zarządzie Głównym Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Do 1958 r. pracowała na różnych stanowiskach (m.in. w ekspozyturze warszawskiej, od 1953 w spółdzielni „Świdry Wielkie” w Otwocku). W początkowym okresie istnienia wzorcowni w „Cepelii” przekazała jej większość zebranych tkanin ludowych, próbek strojów regionalnych i całych autentycznych wzorów[17]. Organizowała kursy tkackie i rogożyniarskie, zbierała ludowe przyśpiewki, notowała piosenki wojskowe i szlacheckie, gromadziła informacje na temat widowisk obrzędowych i zapisywała przepisy kulinarne. Prowadziła badania na Mazowszu, Lubelszczyźnie i Podlasiu. Na zlecenie regionalistów z Sierpeckiego zbierała materiały do rekonstrukcji strojów z terenu Mazowsza Płockiego[3].

W latach 1962–1966 pracowała jako konsultantka w Centrali Obsługi Przedsiębiorstw i Instytucji Artystycznych[3].

Praca w „Mazowszu”

edytuj

W 1950 r. rozpoczęła współpracę z Państwowym Zespołem Pieśni i Tańca „Mazowsze”. Pasję etnograficzną realizowała, zagłębiając się w kulturę ludową głównie białokurpiowską i opoczyńską. Doświadczenie to wykorzystała w „Mazowszu”, projektując dla zespołu stroje[10]. Od 1950 – początkowo na zasadzie umowy zlecenia, a w latach 1954–1967 na stałym kontrakcie – projektowała dla zespołu stroje ludowe. Skupowała je też do wiejskich kobiet. Spisywała piosenki, opracowywała tańce, zbierała informacje o instrumentach muzycznych regionu[3]. Modzelewska współpracowała z Mirą Zimińską-Sygietyńską. Dzięki Modzelewskiej w repertuarze „Mazowsza” znalazły się utwory, tańce i stroje z terenu Kurpi Białych[10].

Spuścizna

edytuj

Ze zbiorów Wandy Modzelewskiej korzystała Maria Żywirska, historyczka, etnografka i badaczka kurpiowskiej Puszczy Białej[18].

Wanda Modzelewska napisała kilka artykułów, m.in. na temat białokurpiowskiego haftu na tiulu[19][20].

Materiały z jej powojennych badań przechowywane są w Archiwum Polskiej Akademii Nauk[21]. Część zbiorów zostawiła „Cepelii”, część trafiła do Muzeum Kultur Ludowych (dziś Państwowe Muzeum Etnograficzne) w Warszawie. W 1974 ponad 500 próbek tkanin z jej zbiorów zakupiło Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi. Tam też przechowywane są jej notatki z badań terenowych oraz przekazane przez „Cepelię” fotografie[3].

Ostatnie lata

edytuj

W 1967 r. Wanda Modzelewska przeszła na emeryturę i zamieszkała u córki Marii Leszczyńskiej h. Trzywdar w Gdyni. Tam zmarła[13]. Jest pochowana na cmentarzu w Orłowie[3].

Odznaczenia

edytuj

W 1955 została odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi. W 1960 otrzymała dyplom pamiątkowy za 10 lat pracy w „Mazowszu”[3].

Upamiętnienie

edytuj

Została wspomniana na wystawie czasowej „Harciarka ręczna” dostępnej między 10 czerwca a 18 września 2022 w Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce[22]. W 2022 Muzeum Etnograficzne w Toruniu wydało Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski jej autorstwa. Redaktorką opracowania jest etnografka Elżbieta Miecznikowska[23].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Wanda Modzelewska, Elżbieta Miecznikowska, Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, Etnografia Ocalona, Toruń: Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, 2022, s. 7, ISBN 978-83-61891-14-7 [dostęp 2023-09-27].
  2. ↑ a b Marek Jerzy Minakowski, Wanda Grabowska h. Dołęga [online].
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l m Wanda Modzelewska (1895–1973), [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. 2, Wrocław–Kraków 2017, s. 213–215.
  4. ↑ a b c Modzelewski Marian, [w:] Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, t. 3, Warszawa 1996, s. 119–120.
  5. ↑ Adam Dylewski, Tradycja Mazowsza: powiat pułtuski. Przewodnik subiektywny, Warszawa 2012.
  6. ↑ Przemówienie JM Rektora prof. dra hab. inż. Janusza Rachonia, „Pismo PG” (8), 2003, s. 6–9.
  7. ↑ a b Pniewo. Dawniej i dziś [online].
  8. ↑ a b Anna Weronika Brzezińska, Działalność spółdzielni cepeliowskich a upowszechnianie wzornictwa regionalnego, [w:] Anna Weronika Brzezińska, Sylwia Kucharska (red.), Twórcy/wytwórcy/przetwórcy. Wokół tematyki wzornictwa regionalnego, Kalisz 2018, s. 73–95.
  9. ↑ Maria Woźniak, Problemy wytwórczości ludowej w pracach Zakładu Badawczego Związku „Cepelia”, „Etnografia Polska”, 19 (2), 1975, s. 91–108 [dostęp 2021-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-13].
  10. ↑ a b c Waldemar Matuszewski (red.), Kalendarium Państwowego Zespołu Pieśni i Tańca „Mazowsze”, t. 1: Pierwsze 25 lat „Mazowsza” (1948–1973), Issuu, Warszawa [dostęp 2021-04-12].
  11. ↑ Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Twórczość Kurpiowska” w Pułtusku [online], szukajwarchiwach.pl [dostęp 2021-04-12].
  12. ↑ Gładczyn [online], Polskie Zabytki [dostęp 2021-04-12].
  13. ↑ a b Modzelewska Wanda z Grabowskich, [w:] Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, t. 3, Warszawa 1996, s. 120–121.
  14. ↑ Dz.U. z 1990 r. nr 51, poz. 301 [online].
  15. ↑ Jerzy Z. Łoziński, Katalog zabytków sztuki w Polsce: Pułtusk i okolice, Warszawa: Polska Akad. Nauk, Inst. Sztuki, 1999, ISBN 83-85938-38-9, OCLC 165881234 [dostęp 2021-04-12].
  16. ↑ Roman Reinfuss, Prace Sekcji Badania Plastyki Ludowej – PIS, „Polska Sztuka Ludowa”, 13 (4), 1959, s. 197–207 [dostęp 2021-04-12] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-12].
  17. ↑ Barbara Zagórna, Etnografia w pracach Krajowego Związku Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „CPLiA”, „Etnografia Polska”, 2, 1959, s. 429–433 [dostęp 2021-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-13].
  18. ↑ Maria Żywirska, Tiulowe czepce kurpiowskie, „Polska Sztuka Ludowa”, 2 (9–10), 1948, s. 44–53 [dostęp 2021-04-13] [zarchiwizowane z adresu 2021-04-13].
  19. ↑ Wanda Modzelewska, Czepce tiulowe haftowane z regionu Kurpie-Gocie (Puszcza Zielona), „Polska Sztuka Ludowa”, 2 (9–10), 1948, s. 62.
  20. ↑ Wanda Modzelewska, Parę uwag o przewlekaniu na tiulu, „Polska Sztuka Ludowa”, 3 (3–4), 1949, s. 120.
  21. ↑ Wanda Modzelewska (etnografia) [online], szukajwarchiwach.pl [dostęp 2021-04-13].
  22. ↑ Nowa wystawa czasowa została otwarta [online], 11 czerwca 2022.
  23. ↑ Wanda Modzelewska, Elżbieta Miecznikowska, Materiały o kulturze i sztuce ludowej Polski, Etnografia Ocalona, Toruń: Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, 2022, s. 5, ISBN 978-83-61891-14-7 [dostęp 2023-09-27].

Bibliografia

edytuj
  • Maria Leszczyńska, Modzelewska Wanda z Grabowskich, [w:] Ziemianie polscy XX wieku. Słownik biograficzny, t. 3, Warszawa 1996, s. 120–121.
  • Elżbieta Królikowska, Wanda Modzelewska 1895–1973, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, t. 2, Wrocław–Kraków 2017, s. 213–215.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Wanda_Modzelewska&oldid=71798162”