Wędrynia (Czechy)
Wędrynia (cz. ⓘVendryně, niem. Wendryn) – wieś gminna w Czechach, w kraju morawsko-śląskim, w okręgu Frydek-Mistek.
| gmina | |||||
 Wapienniki w Wędryni | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Kraj | |||||
| Powiat | |||||
| Kraina | |||||
| Starosta |
Bohuslav Raszka (2014) | ||||
| Powierzchnia |
20,94 km² | ||||
| Populacja (2015) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
190,7 os./km² | ||||
| Kod pocztowy |
738 01-739 94 | ||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||
| Liczba obrębów ewidencyjnych |
4 | ||||
| Liczba części gminy |
1 | ||||
| Liczba gmin katastralnych |
1 | ||||
Położenie na mapie kraju morawsko-śląskiego  | |||||
Położenie na mapie Czech  | |||||
 49°39′N 18°42′E/49,655556 18,707500
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Położenie i geografia
edytujMiejscowość położona jest w dolinie Olzy i jej prawobrzeżnego dopływu Wędryńka, pomiędzy Beskidem Śląskim (na wschodzie) i Beskidem Morawsko-Śląskim (na zachodzie). Leży tuż na południe od hutniczego miasta Trzyniec, w granicach historycznego Śląska Cieszyńskiego.
Składa się z kilku części, rozrzuconych na sporym terenie od szczytu Ostrego na północnym wschodzie po granice Tyry na południowym zachodzie. Historyczne centrum wsi, czyli Dziedzina ze wspomnianym kościołem, leży w górze doliny Wędryńki. U ujścia tego potoku do Olzy, tuż powyżej dawnego brodu, którym przekraczała ją dawna „Droga Miedziana”, leży Czornowskie z dworcem kolejowym. Między szosą (międzynarodowy szlak drogowy E75) a Olzą leżą Ryborzowice – dawniej samodzielna wieś, wzmiankowana już w 1568 r. Za Olzą, oddzielone Liderowskim Potokiem od Karpętnej, leży Zaolzie – do XVIII w. również samodzielna wioska, zwana Lidzierzowicami.
Obecnie wieś dzieli się na cztery obręby ewidencyjne (cz. Základní Sídelní Jednotky)[2]:
- Czornowskie (Černovský)
- Pod Praszywą (Pod Prašivou)
- Wędrynia (Vendryně)
- Zaolzie (Zaolší)
Ludność
edytujW latach 1869–2001[3]:
| Rok | 1869 | 1880 | 1890 | 1900 | 1910 | 1921 | 1930 | 1950 | 1961 | 1970 | 1980 | 1991 | 2001 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba ludności | 1733 | 1989 | 2116 | 2373 | 2587 | 2775 | 3356 | 3117 | 3375 | 3326 | 3573 | 3590 | 3842 |
Według czeskiego spisu z 2001 w 894 z 963 domów w Wędryni mieszkało 3842 osób, z czego 2309 (60,1%) było narodowości czeskiej, 1353 (35,2%) polskiej, 60 (1,6%) słowackiej, 31 (0,8%) śląskiej, 13 (0,3%) morawskiej, 4 (0,1%) niemieckiej i 3 (0,1%) ukraińskiej. Osoby wierzące stanowiły 73,8% populacji (2835 os.), z czego katolicy 44,6%, 1266 osób.[4]
Historia
edytujMiejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (pol. Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna ok. 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu, w postaci item in Wandrina[5][6][7]. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania, co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową), aczkolwiek na to, że istniała jako osada już jednak wcześniej świadczy wiek tutejszego kościoła, datowanego najpóźniej na XIII stulecie, oraz archaiczna nazwa, będąca ciągle jeszcze przedmiotem dociekań językoznawców. W jej nazwie wyróżnić można starosłowiański przedrostek wą-, oznaczający obniżenie, wgłębienie terenu oraz takiż rdzeń -dr-, oznaczający bieg, spływ wody (a więc „obniżenie z płynącą wodą”). Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).
Miejscowa parafia katolicka pw. św. Katarzyny powstała w XIV lub w pierwszej połowie XV wieku. Została wymieniona w spisie świętopietrza sporządzonym przez archidiakona opolskiego Mikołaja Wolffa w 1447 pośród innych parafii archiprezbiteratu (dekanatu) w Cieszynie pod nazwą Vandrzina[8].
Przez długi czas była wsią szlachecką. Pierwszym znanym dziedzicem był niejaki Alisz z Orłowej, który za wierną służbę otrzymał w 1426 r. Wędrynię od księcia cieszyńskiego Bolesława I[9]. Następnie władał nią Jakub z Brzozowic[10] oraz rody Cyganów ze Słupska[11], Czelów z Czechowic i Borków z Tworkowa. W 1694 r. ostatni z rodu Adam Borek, piastujący urząd marszałka krajowego, darował wieś sprowadzonemu przez siebie na Śląsk zakonowi bonifratrów, którym wkrótce ufundował również klasztor ze szpitalem i kościołem w Cieszynie. W 1702 r. zakon, za ogromną na owe czasy kwotę 30 tys. złotych reńskich, odsprzedał wieś Habsburgom.
Wędrynia była wsią biedną. Chłopi mieli mało pól, brakowało zupełnie terenów wypasowych. W 1849 r. na 340 rodzin (1519 osób) było tylko 26 rodzin rolników, 91 rodzin zagrodników i aż 223 rodziny bezrolnych chałupników i komorników, utrzymujących się w tym czasie głównie z pracy na trzech miejscowych folwarkach, a także przy wydobyciu rudy żelaza i kamienia wapiennego oraz przy paleniu wapna (wydobycie wapna zakończono w 1965 roku). Dopiero rozwój bliskiej trzynieckiej huty, do której wieś zaczęła dostarczać najwięcej siły roboczej, poprawił los wędryniaków.
Według austriackiego spisu ludności z 1900 w 265 budynkach w Wędryni na obszarze 2131 hektarów mieszkało 2373 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 111,4 os./km². z tego 649 (27,3%) mieszkańców było katolikami, 1709 (72%) ewangelikami a 15 (0,6%) wyznawcami judaizmu, 2322 (97,9%) było polsko-, 34 (1,4%) niemiecko- a 1 czeskojęzycznymi[12]. Do 1910 roku liczba budynków wzrosła do 301 a mieszkańców do 2587, z czego 2559 było zameldowanych na stałe, 788 (30,5%) było katolikami, 1783 (68,9%) ewangelikami, 16 (0,6%) żydami, 2491 (96,3%) polsko-, 62 (2,4%) niemiecko- a 6 (0,2%) czeskojęzycznymi[13].
W 1906 roku w miejscowości utworzone zostało gniazdo najstarszej polskiej organizacji sportowej Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W momencie powstania liczyło ponad 40 członków. Po roku 1931 podporządkowane zostało Związkowi Sokołów Polskich w Czechosłowacji. Na początku 1936 roku liczyło 44 druhów oraz 6 druhen. Prezesem organizacji był Jan Ondraszek, a naczelnikiem Andrzej Ondraszek[14].
W wyniku zawirowań wojennych i podziale Śląska Cieszyńskiego w 1920 miejscowość stała się częścią Czechosłowacji. Przyłączone do Rzeczypospolitej w październiku 1938 roku wraz z Zaolziem. W okresie II wojnie światowej przejęte przez nazistowskie Niemcy. Od 1945 w granicach Czechosłowacji.
Dzisiaj, kiedy bloki mieszkalne Trzyńca sięgnęły granic wędryńskich pól, wieś przybrała charakter podmiejskiego, robotniczego osiedla mieszkalnego. W latach 1980–1995 miejscowość należała administracyjnie do Trzyńca. Po społecznym referendum – od stycznia 1995 r. ponownie jest samodzielną gminą.
Zabytki
edytuj
Jedynym obiektem zabytkowym w miejscowości jest[15] murowany, gotycki kościół parafialny pw. św. Katarzyny – najstarszy w dolinie Olzy na południe od Cieszyna, powstały najpóźniej w XIII w.
Poza zabytkami, w Wędryni znajdują się także inne obiekty o znaczeniu historycznym:
- Rzeźby przed kościołem: barokowe, kamienne figury św. Jana Nepomucena i św. Floriana. Obok nich, na skraju cmentarza, barokowy, kamienny krzyż z Męką Pańską z 1790 r.
- Dwa stare wapienne piece szybowe z końca XIX w. w górnej części wsi, przy drodze i końcowym przystanku autobusowym Wędrynia Wapiennik (czes.: Vendryně Vapenka). Lewy mniejszy (9,3 m wys.), kamienno-ceglany, prawy – większy (10,2 m wys.), zbudowany już całkowicie z cegły. Widoczne są jeszcze konstrukcje podestów do zasypywania surowca, a u dołu pieców – otwory do wybierania wapna. Piece używane były aż do 1965 roku, służąc do wypalania wapna na potrzeby huty w Trzyńcu[16].
Postaci związane z Wędrynią
edytujUrodzeni:
- Adam Borek (1641-1704) – wspomniany fundator klasztoru bonifratrów w Cieszynie,
- Jan Judasz Hackenberg (?-1763) – proboszcz w Wędryni (1745-1763). Współautor i wydawca modlitewnika w języku polskim[17] (Prawdziwa jedzina do nieba z Pisma świentego dokazana droga..., Opawa 1761)
- Karl Pietschka (1818-1891) – budowniczy,
- Jan Karzeł (1841-1888) – ksiądz ewangelicki, proboszcz parafii ewangelickiej w Skoczowie,
- Józef Pindur (1874-1914) – nauczyciel i malarz,
- Jan Szeruda (1889-1962) – biskup polskiego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego,
- Jerzy Szeruda (1891-1919) – sierżant pilot Wojska Polskiego,
- Jan Góra (1896–1943) – kierownik personalny Huty Trzynieckiej, w czasie II wojny działał w warszawskim ruchu oporu, zginął w nierównej walce z Gestapo podczas próby jego aresztowania,
- Antoni Janik (1902-1940) – kierownik szkoły w Rybniku, zginął w Katyniu,
- Józef Wdówka (1906-1940) – kierownik szkoły w Pietwałdzie, zginął w Katyniu,
- Anna Kiszowa (1911-19??) – w czasie II wojny światowej kierowniczka sztabu organizacji podziemnej w Wędryni Zaolziu, pseudonim "Jodła", aresztowana z matką w 1941 r., poddana brutalnym torturom, więziona w Ravensbrück, wyzwolona 1945 roku,
- Tadeusz Zubek (ur. 1912) – ekonomista i działacz społeczny,
- Jan Mrózek (1913-1945) – w czasie II wojny światowej pracownik sieci wywiadu dalekiego zasięgu (kryptonim „Stragan”) Komendy Głównej AK,
- Rudolf Grzegorz (1914-1941) – polski lotnik, porucznik, zginął w walce o Londyn,
- Kazimierz Kaszper (ur. 1946) – pisarz, publicysta i dziennikarz,
- Jerzy Cieńciała (ur. 1950) – polski menedżer, wykładowca, od czerwca 2013 minister przemysłu Czech
Inni:
- Ewa Farna – piosenkarka mieszkająca w Wędryni;
- Paweł Musioł, prof. dr. – pedagog, działacz społeczny, od początku II wojny światowej włączony w pracę konspiracyjną, organizator podziemia na terenie Śląska Cieszyńskiego, aresztowany 3.3.1941, ścięty w Katowicach 19.2.1943
- Klemens Galocz (1909-1942) – ksiądz katolicki, działacz narodowy, absolwent Polskiego Gimnazjum w Orłowej, podczas II wojny światowej więziony w obozach koncentracyjnych w Gusen i Dachau, gdzie 26.11.1942 został zakatowany.
Miejscowości partnerskie i zaprzyjaźnione
edytuj
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Český statistický úřad, Informativní počet občanů v ČR ve všech obcích, v obcích 3. typu a v městských částech, [w:] Počty obyvatel v obcích [online], Ministerstvo vnitra České republiky, 2015 [dostęp 2015-04-08] (cz.).
- ↑ ZÁKLADNÍ SÍDELNÍ JEDNOTKY, [w:] www.isu.cz [online] [dostęp 2010-09-22] (cz.).
- ↑ Český statistický úřad, ''Historický lexikon obcí ČR 1869–2005 – 1. díl'' [online], czso.cz, 20 sierpnia 2008, s. 716-717 [dostęp 2010-10-14] (cz.).
- ↑ Sčítaní lidu, domů a bytů 2001 [online] [dostęp 2010-09-16] [zarchiwizowane z adresu 2012-02-05] (cz.).
- ↑ Idzi Panic, Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528), Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 296, ISBN 978-83-926929-3-5.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889
- ↑ Registrum denarii sancti Petri in archidiaconatu Opoliensi sub anno domini MCCCCXLVII per dominum Nicolaum Wolff decretorum doctorem, archidiaconum Opoliensem, ex commisione reverendi in Christo patris ac domini Conradi episcopi Wratislaviensis, sedis apostolice collectoris, collecti, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens”, 27, Breslau: H. Markgraf, 1893, s. 369-372 (niem.).
- ↑ Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Cieszynie, Zb. dok. perg. i pap. nr 14/1/6, Bolesław książę cieszyński daruje Aleszowi z Orłowej wieś Wędrynię ze wszystkimi przynależnościami.
- ↑ Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Cieszynie, Zb. dok. perg. i pap. nr 14/1/10, Książęta cieszyńscy Władysław i Przemysław sprzedają wieś Wędrynię Jakubowi z Brzozowic.
- ↑ Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Cieszynie, Zb. dok. perg. i pap. nr 14/1/37, Kazimierz II, książę cieszyński potwierdza, że Jan Cygan ze Słupska zamienił swą wieś Wędrynię na Ochaby, należące do Zycha Husa.
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.).
- ↑ Ludwig Patryn, Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien, Troppau 1912 (niem.).
- ↑ Ogrodziński 1937 ↓, s. 240.
- ↑ Národní památkový ústav, Zabytki powiatu Frydek-Mistek [online] [dostęp 2013-10-07] (cz.).
- ↑ Marcin Żerański, Śląsk Cieszyński. Od Bielska-Białej do Ostrawy, Cieszyn: Pracownia na pastwiskach, 2012, s. 236, ISBN 978-83-933109-3-7.
- ↑ Jan Zaremba, Bibliografia piśmiennictwa polskiego na Śla̜sku XVII i XVIII w., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980, OCLC 174630554 [dostęp 2022-01-12].
- ↑ Gmina Goleszów, Gminy partnerskie Goleszowa [online], goleszow.pl [dostęp 2011-01-14].
Bibliografia
edytuj- Irena Cicha, Kazimierz Jaworski, Bronisław Ondraszek, Barbara Stalmach, Jan Stalmach: Olza od pramene po ujście. Český Těšín: Region Silesia, 2000. ISBN 80-238-6081-X. (cz.).
- Wincenty Ogrodziński, Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”, Katowice: TG Sokół w Katowicach, 1937.
- Józef Mazurek: Przyczynek do historii ruchu oporu w czasie okupacji hitlerowskiej od 1939–1945 w Wędryni