Veličná

Veličná (węg. Nagyfalu, pol. Wieliczna) – wieś (obec) w powiecie Dolný Kubín na Słowacji, na słowackiej Dolnej Orawie. Veličná liczy 1240 mieszkańców (31 grudnia 2016).

Veličná

Ogólny widok miejscowości
Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	żyliński
Powiat	Dolný Kubín
Starosta	Daniel Laura
Powierzchnia	29,30 km²
Wysokość	462 m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	1 577 52,83 os./km²
Nr kierunkowy	043
Kod pocztowy	027 54
Tablice rejestracyjne	DK
Położenie na mapie kraju żylińskiego Veličná
Położenie na mapie Słowacji Veličná
49°12′17″N 19°14′47″E
Strona internetowa

Kościół ewangelicki w Veličnej

Kościół katolicki w Veličnej

Położenie

Historyczne centrum miejscowości znajduje się w dolinie rzeki Orawa, na jej prawym brzegu w miejscu, gdzie do Orawy uchodzi potok Orvišník. Obecnie zabudowania Wielicznej ciągną się również w górę dolinki potoku Orvišník, obejmując także dawniej samodzielną wieś Revišné. Większa część obszaru administracyjnego wsi to pola uprawne, łąki i pastwiska. Zalesione są jedynie najbardziej na północ sięgające tereny, wspinające się na stoki Magury Orawskiej.

Przez Wieliczną, wzdłuż doliny Orawy, biegną linia kolejowa nr 181 Kraľovany – Trstená oraz droga krajowa nr 70 z Kraľovan do Dolnego Kubina. We wsi jeden z nielicznych mostów na Orawie, łączący Wieliczną z wsią Oravská Poruba.

Historia

Jest jedną z najstarszych i historycznie najważniejszych wsi Orawy. Najstarsze znaleziska archeologiczne z terenu wsi pochodzą z XI w. Pierwsza wzmianka pisemna o niej pochodzi z 1272 r., kiedy była wspomniana pod łacińską nazwą Magna Villa (Wielka Wieś). Świadczy to, że już w tych czasach wieś wyróżniała się swoją wielkością. Węgierski odpowiednik nazwy (Nag Falw) pojawił się w źródłach w 1420 r. Od 1351 r. Veličná posiadała już kościół parafialny i była siedzibą parafii rzymskokatolickiej obejmującej wszystkie wsie w dolinie Orawy od Kraľovan po Orawskie Podzamcze. Około 1640 r. powstał we wsi szpital z przytułkiem, a od roku 1643 istniała tu również szkoła.

W 1370 r. Veličná posiadała już status miasteczka i stała się siedzibą nowo powstałej żupy orawskiej. Podstawą jej ekonomicznej prosperity, poza rolnictwem i rzemiosłem, był handel z Polską. Największe korzyści przynosił handel solą z kopalni w Wieliczce. Przywilej na obrót tym strategicznym towarem potwierdził wsi król Ludwik II Jagiellończyk w 1525 r., a następnie Ferdynand I Habsburg w roku 1548. Cesarz Rudolf II w 1583 r. potwierdził poprzednie przywileje, dodając wsi prawo składu na polską sól. W 1635 r. Ferdynand II nadał Veličnej prawo organizowania cotygodniowych targów (w poniedziałki) na produkty rolnicze i bydło oraz pięciu jarmarków w roku. Wśród miejscowych rzemieślników byli wspominani szewcy, krawcy, garbarze, murarze, cieśle, garncarze, kowale, ślusarze wyrabiający zamki i in. W 1616 r. został założony cech krawiecki, w 1628 r. – szewski, w 1678 r. – rzeźniczy.

Rozwój Veličnej załamał się w roku 1683, kiedy to zrabowały ją i spaliły wojska polsko-litewskiego korpusu posiłkowego, ciągnącego pod Wiedeń. Po pożarze, w trakcie którego spalił się i kościół wraz z mieszczącym się w jego wieży miejskim i żupnym archiwum, siedziba żupy przeniosła się do Dolnego Kubína, który był w tym czasie jeszcze maleńką wioską. Wielu mieszkańców przeniosło się do okolicznych wsi.

Głównym zajęciem mieszkańców stała się uprawa roli i chów dobytku. Zboże mełło się w kilku miejscowych młynach. W 1740 r. uruchomiono niewielki browar. W wielu gospodarstwach trudniono się domową produkcją wódki (słow. pálenka). Oprócz zbóż uprawiano licznie len i konopie, stanowiące podstawę miejscowego płóciennictwa. Od 1902 r. płótna te barwiono w miejscowej farbiarni. W II poł. XIX w. w. zaczęły odradzać się i inne dziedziny rzemiosła.

Patent tolerancyjny cesarza Józefa II z roku 1781 pozwolił również w Veličnej na wzniesienie kościoła ewangelickiego (1785) z farą (1789) i szkołą (1793).

Postacie związane z Veličną

• Martin Benka (1888–1971), malarz, grafik i ilustrator;
• Peter Michal Bohúň (1822–1879), malarz, działacz narodowy;
• Juraj Chorvát (1895–1955), architekt;
• Mikuláš Huba (1891–1981), pracownik administracji państwowej, działacz turystyczny, fotografik;
• Ján Seberini (1780–1857), duchowny ewangelicki, historyk, pisarz.

Zabytki

• Kościół rzymskokatolicki pw. św. Michała Archanioła z końca XVII w., postawiony na miejscu starego, XIV-wiecznego, spalonego w 1683 r. Otoczony murem, wnętrze barokowe. Przed kościołem kalwaria z 1777 r. i pozostałości dawnego cmentarza;
• Kościół ewangelicki z 1785 r., z wieżą dobudowaną w 1865 r. W ołtarzu obraz Wniebowstąpienie z 1864 r., pędzla Petra Bohúňa;
• Dawny „Dom Żupny” (powszechnie nazywany „Ratuszem”). Zbudowany w XVII w. Pierwotnie wzniesiony na słupach, pomiędzy którymi odbywały się targi (później te podcienia zabudowano);
• Dawny kasztel z 1746 r. Pierwotnie barokowy, po licznych przebudowach stracił cechy stylowe (zachowanych szereg detali architektonicznych);
• Drewniane, zrębowe domy kryte gontem;
• Dom rodzinny Petra Bohúňa z poświęconą mu tablicą pamiątkową.

Ogólny widok na miejscowość Veličná i dolinę Orawy

Bibliografia

• Gargulák Jozef: Veličná – 700 ročná, w: Krásy Slovenska nr 7/72, R. XLIX, s. 326-328.
• Medzihradský Vlado: Orava. Turistický sprievodca, wyd. Šport, slovenské telovýchovnévydavateľstvo, Bratislava 1982.