Tylda
| Ã | ã | Ẵ | ẵ |
| Ẽ | ẽ | Ẫ | ẫ |
| Ḛ | ḛ | Ễ | ễ |
| G̃ | g̃ | Ỗ | ỗ |
| Ĩ | ĩ | Ṍ | ṍ |
| Ḭ | ḭ | Ȭ | ȭ |
| J̃ | j̃ | Ṏ | ṏ |
| L̃ | l̃ | Ỡ | ỡ |
| Ɫ | ɫ | Ṹ | ṹ |
| M̃ | m̃ | Ų̃ | ų̃ |
| Ñ | ñ | Ữ | ữ |
| Õ | õ | ||
| P̃ | p̃ | ||
| R̃ | r̃ | ||
| Ũ | ũ | ||
| Ṵ | ṵ | ||
| Ṽ | ṽ | ||
| Ỹ | ỹ |
Tylda (łac. titulus, hiszp. tilde) – znak pisarski w formie wężyka ( ~ ), zwany również falą lub wężykiem[1]. W średniowieczu pierwotnie zapisywano znak w formie wężyka nad literą poprzedzającą skrócony fragment wyrazu w celu zaznaczania abrewiacji. Później znak ten zyskał status znaku diakrytycznego umieszczanego nad spółgłoskami lub samogłoskami, by w końcu przekształcić się w samodzielny znak pisarski w formie wężyka ( ~ ).
Obecnie najczęściej spotykane są dwie formy tyldy:
| Nazwa | Znak | Unicode | Kod HTML | Opis |
|---|---|---|---|---|
| tylda ascii | ~ | U+007E | ~ lub ~
|
znak pisarski zwany asciitilde leżący w połowie wysokości pola znaku, na linii średniej/środkowej pisma. |
| tylda górna | ˜ | U+02DC | ˜ lub ˜ lub ˜
|
znak diakrytyczny zwany tilde leżący w górnej połowie pola znaku, mniej więcej na linii wydłużeń górnych pisma. |
Historia
edytujHiszpania – pierwotnie n z górna tyldą (ñ) było abrewiaturą „nn”, np. hiszpańskie słowo año (rok) pochodzi od łacińskiego ANNVS. W średniowiecznej Hiszpanii ten sposób abrewiacji nazwano tylda i stosowano do oznaczania nosowych spółgłosek (n lub m) tak jak np. tãtus dla tantus czy quã dla quam. Zapis ten obecnie służy do oznaczania spółgłoski nosowej podniebiennej [ɲ].
Portugalia – w języku portugalskim z tyldą górną zapisuje się samogłoski nosowe a i o (ã i õ).
Estonia – pierwszy raz znak diakrytyczny z tyldą górną zastosował w języku estońskim w roku 1818 Otto Wilhelm Masing. Był to znak õ (o z tyldą górną), zastosowany do rozróżnienia samogłoski półprzymkniętej tylnej niezaokrąglonej, która wtedy była zapisywana jako ö[2]. Obecnie õ w Międzynarodowym Alfabecie Fonetycznym, to ɤ tzw. „rogi barana” (Unicode U+0264 LATIN SMALL LETTER RAMS HORN).
Typografia
edytujSkład ręczny i maszynowy
Znak tylda odlany był na czcionce lub wykonany w formie matrycy w dwóch wersjach:
- na firecie lub półfirecie z oczkiem w formie wężyka do oznaczania wyrazów w formie skróconej,
- odlewany wzdłuż na półfirecie do składu matematyki jako znak podobieństwa[3],
- jako znak diakrytyczny do oznaczania miękkich spółgłosek lub wymowy nosowej, np. ñ w języku hiszpańskim czy ã i õ w języku portugalskim[4].
Typografia cyfrowa
W większości czcionek znak tylda ascii jest projektowany zwykle nieco poniżej średniej linii pisma. Niektóre czcionki jak np. Sylfaen czy Microsoft Sans Serif mają ten znak zaprojektowany w formie tyldy górnej na wysokości innych akcentów dla minuskuły.
W składzie komputerowym z zakresu informatyki np. (kody źródłowe, URL itp.) stosuje się tyldę ascii. W składach technicznych, matematycznych, w leksykografii stosuje się zwykle wężyk lub tyldę operator, opcjonalnie tyldę ascii.
W składach językowych lub w zapisie Międzynarodowym alfabetem fonetycznym stosuje się tyldę górną dostawną lub tyldę górną, tyldę dolną dostawną i tyldę środkowa dostawną, które można dostawić do dowolnego znaku, tworząc znak diakrytyczny z tyldą. Więcej w sekcji fonetyka.
Znaki podobne
edytujZnaki podobne do tyldy w zapisie unikodowym:
| Znak | Unicode | Kod HTML | Nazwa unikodowa | Nazwa polska[5] | Zastosowanie |
|---|---|---|---|---|---|
| ~ | U+007E | ~ lub ~
|
TILDE | tylda ascii | w programowaniu, listingach, adresach URL |
| ˜ | U+02DC | ˜ lub ˜ lub ˜
|
SMALL TILDE | tylda górna | w składach językowych jako znak diakrytyczny |
| ̃ | U+0303 | ̃ lub ̃
|
COMBINING TILDE | tylda górna dostawna | w fonetyce jako dostawny znak diakrytyczny |
| ∼ | U+223C | ∼ lub ∼ lub ∼
|
TILDE OPERATOR | tylda operator | w matematyce jako znak relacji równoważności, znak proporcjonalności, znak podobieństwa |
| ∿ | U+223F | ∿ lub ∿ |
SINE WAVE | sinusoida | w elektrotechnice jako symbol prądu przemiennego |
| ⁓ | U+2053 | ⁓ lub ⁓ |
SWUNG DASH | wężyk | w leksykografii jako znak powtórzenia |
| 〜 | U+301C | 〜 lub 〜 |
WAVE DASH | fala | symbol CJK |
| 〰 | U+3030 | 〰 lub 〰 |
WAVY DASH | kreska falista | symbol CJK |
| ～ | U+FF5E | ～ lub ～ |
FULL WIDTH TILDE | tylda na firecie | symbol CJK |
| ≈ | U+2248 | ≈ lub ≈ lub ≈ |
ALMOST EQUAL TO | tylda podwójna | w matematyce |
| ≋ | U+224B | ≋ lub ≋ |
TRIPLE TILDE | tylda potrójna | w matematyce |
Matematyka
edytujW składzie komputerowym do zapisu matematyki powinno się stosować znak tylda operator (Unicode U+223C), choć nie jest to glif łatwo dostępny w fontach. Niektóre fonty stosowane do składu matematyki mają prawidłowo zaprojektowany glif tylda ascii (Unicode U+007E), który można stosować zamiast znaku tylda operator.
- W arytmetyce tylda oznacza wartość zaokrągloną lub przybliżoną, np. ~450 000 znaczy około 450 000.
- W matematyce służy do oznaczania relacji równoważności, jak też do oznaczania równości asymptotycznej dwóch funkcji np.: f(x) ~ g(x), tzn. limx→∞ f(x)/g(x) = 1.
- W statystyce i teorii probablistyki ~ oznacza „is distributed as” („jest zmienną o rozkładzie”). Zob. zmienne losowe.
- W geometrii tyldę operator stosuje się do oznaczania podobieństwa wielokątów. Np. trójkąty podobne oznaczamy: ΔABC ~ ΔA′B′C′, a czytamy: trójkąt ABC jest podobny do trójkąta A prim B prim C prim.
- W logice tyldę ascii lub tyldę operator stosuje się do oznaczania negacji (zaprzeczenia). W rachunku zdań negacja zapisywana jest jako np.: ¬p lub ~p. Tylda operator to symbol operacji jednoargumentowych w algebrze Boole’a.
Informatyka i programowanie
edytujZastosowanie tyldy
edytujW językach programowania
- W C++, w klasie A funkcja o nazwie ~A oznacza destruktor.
- W C, C++, Javie, Perlu i wielu innych językach, których składnia oparta jest na C, ~ to operator negacji bitowej.
- W SML i Oz ~ oznacza negację liczby, np. ~4 oznacza -4. Jest tak po to, aby minus miał tylko jedno znaczenie: odejmowanie dwóch liczb.
- W niektórych językach (m.in. MATLAB lub Lua) wyrażenie 'x ~= y' oznacza „x nie jest równe y”.
W różnych programach i grach komputerowych
- W wielu grach komputerowych wciśnięcie z klawiatury tyldy powoduje wejście do konsoli, gdzie można wydawać różne polecenia z klawiatury (np. wybór poziomu trudności, dodawanie życia, broni, ustawianie stanu nieważkości, nieśmiertelność itd.).
- W programach firmy Adobe (np. Photoshop, Illustrator) znak tyldy umieszczony na początku nazwy pliku z pluginem (jak również na początku nazwy folderu) powoduje, że program podczas uruchamiania nie widzi tych plików (i nie uruchamia stosownych opcji w programie).
W systemach operacyjnych
- W systemach uniksowych większość shellów interpretuje napis poprzedzony tyldą jako nazwę katalogu domowego użytkownika, co jest również często wykorzystywane przez dostawców usług internetowych dla nazw domowych stron WWW użytkowników w domenie.
- W wielu systemach znak tyldy jest znakiem martwym, to znaczy naciśnięcie jego symbolu z klawiatury nic nie wyświetla na ekranie, a dopiero po wciśnięciu kolejnego klawisza pojawia się jakiś pojedynczy znak niedostępny z klawiatury głównej komputera, w ten sposób można np. stawiać polskie znaki diakrytyczne z pominięciem skrótu klawiaturowego z Alt-em.
W internecie
- Na różnych czatach tylda oznacza: „nick tymczasowy” (niezalogowany).
- Na serwerach IRC tylda przed nickiem oznacza, że dany użytkownik posiada na kanale rangę owner (właściciel).
Dostępność znaków tyldy w systemach informatycznych
edytuj- tylda ASCII
- W systemie operacyjnym Windows przy układzie klawiatury polskim programisty po naciśnięciu:
⇧ Shift+`.
- W starszych wersjach systemu Windows tylda służyła jako martwy klawisz i żeby wpisać po prostu tyldę, należało nacisnąć:
⇧ Shift+`+Spacja.
- W systemie operacyjnym Windows z klawiatury numerycznej po naciśnięciu:
Alt+0126
- W systemie operacyjnym Windows przy układzie klawiatury polskim maszynistki po naciśnięciu:
AltGr+2.
- W systemie operacyjnym Macintosh:
⇧ Shift+`+Spacja.
- tylda górna
* Znak wpisywany kodem z klawiatury lub po wyszukaniu menadżerem znaków – znak o kodzie 0152 (Windows) lub 247 (Macintosh)[potrzebny przypis].
TeX i LaTeX
edytujW TeX i LaTeX można budować dowolne znaki z tyldą. Służą do tego dwa polecenia:
- w trybie tekstowym uzyskamy ã przy pomocy
\~a, - w trybie matematycznym przy budowaniu wzorów uzyskamy, przy wpisaniu polecenia
\tilde a, następujący znak:
Dla tyldy jako znaku ASCII ~ należy użyć w LaTeX2e polecenia \textasciitilde. W plain TeX i LaTeX 2.09 trzeba zaś nieco okrężnie wpisać \~{}.
W Międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA stosuje się trzy rodzaje tyld dostawnych:
| Znak | Unicode | Kod HTML | Nazwa unikodowa | Nazwa polska | Zastosowanie |
|---|---|---|---|---|---|
| ̃ | U+0303 | ̃ lub ̃ |
COMBINING TILDE | tylda górna dostawna | IPA: nazalizacja (nosowość) |
| ̰ | U+0330 | ̰ lub ̰ |
COMBINING TILDE BELOW | tylda dolna dostawna | IPA: skrzypiąca dźwięczność |
| ̴ | U+0334 | , lub ̴ |
COMBINING TILDE OVERLAY | tylda środkowa dostawna | IPA: welaryzowane lub faryngalizowane |
oraz wspomnianą wyżej tyldę górną, którą można kernować i ustawiać jej położenie względem linii pisma ręcznie jeśli nie dysponuje się fontem z tyldami dostawnymi.
W składzie komputerowym powinno się stosować wężyk (Unicode U+2053), choć nie jest to glif powszechny w każdym foncie. Dlatego niekiedy zamiennie stosuje się tyldę ascii.
W słownikach językowych znak wężyka stosuje się zamiast wyrazów hasłowych lub w zastępstwie rdzenia wyrazu hasłowego, aby nie powtarzać rdzenia wielokrotnie. W tym przypadku, jeśli wężyk zastępuje część wyrazu hasłowego, składamy go bez odstępu od pozostałego członu wyrazu. Na przykład:
- cook vi gotować; [vegetable, meal] gotować się; there’s something ~ing na coś się zanosi,
- do•ber•man, D. ~na, Ms. ~nie, lm M. ~ny.
Coraz częściej wężyk zastępuje się kropką środkową (U+00B7), co daje krótszy zapis np.
- do•ber•man, D•na, Ms•nie, lm M•ny.
Jeśli wężyk zastępuje wyraz pominięty w wypowiedzeniu lub wyrażeniu składa się go ze spacjami z obu stron. Na przykład:
- big duży, wysoki; a ~ reader zapalony czytelnik.
Jako symbol prądu przemiennego niekiedy stosuje się tyldę ascii, choć właściwie do tego celu w Unikodzie jest przygotowany alternatywny znak sinusoidy ∿ (Unicode U+223F).
Na przykład zapis: ~240 V lub ∿240 V czytaj: „Prąd przemienny o napięciu 240 woltów”.
W języku japońskim znak 〜 (波ダッシュ) nami dasshu (Unicode U+301C WAVE DASH) stosowany jest:
- do określania zakresu od… do… (5時〜6時, od godz. 5 do 6 ; 東京〜大阪, (z) Tokio do Osaki),
- do oddzielania tytułu od podtytułu jeśli występują w jednym wierszu; w Polsce w tym wypadku stosujemy kropkę, w Wielkiej Brytanii dwukropek,
- do oznaczania podpisów: 〜概要〜,
- podwojony znak 〜 stosowany jest w zastępstwie nawiasów: 〜〜答え〜〜,
- do określenia pochodzenia: フランス〜 (z Francji),
- w miejsce chōon (ですよね〜 lub あ〜〜〜), wskazuje długą samogłoskę, określającą sarkazm lub zachwyt,
- do oznaczania sugestii, że muzyka wybrzmiewa: ♬ 〜,
- w zastępstwie linii, szlaczka: 〜〜〜〜〜 lub 〜・〜・〜.
Klawiatura komputerowa zgodna z PC (Windows, układ QWERTY)
| ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Esc | F1 | F2 | F3 | F4 | F5 | F6 | F7 | F8 | F9 | F10 | F11 | F12 | PrtSc/ SysRq |
ScrLk | Pause/ Break |
|||||||||
 |
Ins | Home | PgUp | Num | / | * | - | |||||||||||||||||
| Del | End | PgDn | 7 | 8 | 9 | + | ||||||||||||||||||
| 4 | 5 | 6 | ||||||||||||||||||||||
| ↑ | 1 | 2 | 3 | Ent | ||||||||||||||||||||
| ← | ↓ | → | 0 | . | ||||||||||||||||||||
Zobacz też
edytuj
Przypisy
edytuj- ↑ Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typografii, Design Plus, wyd. I, Kraków 2007.
- ↑ Diactrics Project @ Typo.cz – Tilde.
- ↑ Marian Drabczyński, Zecerstwo, Wydawnictwo Przemysłu Lekkiego i Spożywczego, Warszawa 1957.
- ↑ Mieczysław Druździel, Tadeusz Fijałkowski, Inwentarium wiedzy o poligrafii. Tom. 1. Zecerstwo, Ossolineum, Wrocław 1988.
- ↑ Nazwy polskie zaczerpnięte lub utworzone na podstawie: Robert Bringhurst, Elementarz stylu w typografii (Załącznik A), op. cit.