Traktat założycielski ZSRR
Traktat założycielski ZSRR (ros. „Договор об образовании Союза Советских Социалистических Республик” lub „Декларация и договор об образовании СССР”[1]) – dokument podpisany 30 grudnia 1922 roku w Moskwie, podczas I Zjazdu Rad, któremu przewodniczył Michaił Kalinin. Stanowił podstawę prawną utworzenia i funkcjonowania Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich[1][2][3][4].
Został unieważniony w Moskwie 12 grudnia 1991 roku, dekretem Rady Najwyższej, zatwierdzonym przez Rusłana Chasbułatowa[5].
Oryginalny dokument jest przechowywany w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie[1].
Tło historyczne
edytujPodpisanie traktatu było bezpośrednią konsekwencją rewolucji lutowej i rewolucji październikowej z 1917 roku. Wbrew przewidywaniom Lenina nie doprowadziły one do zniesienia granic pomiędzy państwami. Do 1922 roku na terenach byłego Imperium Rosyjskiego powstało sześć republik: Rosyjska, Ukraińska, Białoruska, Azerbejdżańska, Armeńska i Gruzińska[6][4].
Dużym wyzwaniem stały się nieuporządkowane kwestie prawne, dotyczące wzajemnej współpracy pomiędzy republikami. Celem traktatu było stworzenie struktur formalnych i prawnych nowego państwa, wyznaczenie fundamentalnych kierunków jego rozwoju oraz opanowanie chaosu w poszczególnych republikach, które powołując się na niezależność, sprzeciwiały się zaleceniom Rosyjskiej FSRR[2].
Józef Stalin, pełniący funkcję komisarza ludowego ds. narodowościowych, był zdania, że we wspólnocie republik socjalistycznych to właśnie Rosyjska FSRR powinna odgrywać najważniejszą rolę i podejmować kluczowe decyzje[7]. Takie podejście stało w jawnej sprzeczności z postulatami Lenina i stało się przedmiotem sporów pomiędzy Leninem a Stalinem, zarówno w sprawie nowego państwa, jak i kluczowych zapisów Traktatu[8][6].
W styczniu 1922 roku Gieorgij Cziczerin, ówczesny komisarz ludowy spraw zagranicznych, wystosował oficjalne zapytanie do władz Rosyjskiej FSRR o możliwość reprezentowania interesów prawnych innych republik[2]. Stalin stał na stanowisku, że Rosyjska FSRR powinna reprezentować pozostałe republiki w zakresie polityki zagranicznej (między innymi podczas konferencji w Genui w 1922 roku), choć brakowało aktu prawnego, który przyznałby jej takie uprawnienia[2]. Pierwsze rozmowy pomiędzy władzami poszczególnych republik nad sporządzeniem Traktatu rozpoczęły się w sierpniu 1922 roku[2].
Wcześniej Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka podpisała trzy porozumienia międzynarodowe, które stały się podstawą Traktatu. Należały do nich:
- Porozumienie o współpracy wojskowej i ekonomicznej z Azerbejdżańską Socjalistyczną Republiką Radziecką z 30 września 1920 roku;
- Traktat o współpracy z Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką z 28 grudnia 1920 roku;
- Traktat o współpracy z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką z 16 stycznia 1921 roku.
Traktat założycielski ZSRR został podpisany przez przedstawicieli czterech państw, do których należały[2][9][8]:
- Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka (istniejąca od 1917 roku);
- Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka (istniejąca od 1920 roku);
- Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (istniejąca od 1919 roku);
- Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, zwana „Zakaukaską Federacją”, w skład której weszły republiki: Armeńska, Azerbejdżańska i Gruzińska[10].
W kolejnych latach istnienia ZSRR to właśnie one brały udział w podejmowaniu strategicznych decyzji. W większości przypadków ostateczny głos należał do Rosyjskiej FSRR, największej pod względem powierzchni, liczby ludności, zasobów i sił wojskowych.
Tekst
edytujTraktat składa się z preambuły i 26 punktów[11].
Preambuła – potwierdza wolę czterech republik do utworzenia wspólnego państwa, to jest ZSRR.
Punkt 1 – określa zakres kompetencji władz ZSRR w sprawach takich jak: polityka międzynarodowa, zmiana granic, przyjmowanie nowych państw do ZSRR, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, zaciąganie pożyczek, podpisywanie umów międzynarodowych, ustalanie planów gospodarczych, tworzenie sił zbrojnych, zatwierdzanie budżetu, gospodarowanie gruntami, przesiedlanie ludności, tworzenie aktów prawnych, zarządzanie edukacją i zdrowiem publicznym oraz unieważnianie uchwał, które naruszają postanowienia Traktatu.
Punkty od 2 do 12 – określają strukturę najwyższych władz ZSRR, w tym Zjazdów Rad i Komitetu Centralnego, liczącego 317 osób oraz powoływania delegatów (1 deputowany na 125 000 obywateli).
Punkty od 13 do 17 – określają podstawy regulacji prawnych, obowiązujących w ZSRR.
Punkty 18 i 19 – określają zasady działania Rad Komisarzy Ludowych.
Punkt 20 – przyznaje republikom prawo do posiadania własnych budżetów, które wymagają zatwierdzenia przez Komitet Centralny.
Punkt 21 – przyznaje obywatelom republik obywatelstwo ZSRR.
Punkt 22 – reguluje kwestie flagi, herbu i pieczęci państwowej.
Punkt 23 – uchwala stolicę ZSRR w Moskwie.
Punkt 24 – nakłada na republiki obowiązek uchwalania konstytucji zgodnych z Traktatem.
Punkt 25 – ustala zasady zmiany treści Traktatu.
Punkt 26 – daje republikom prawo do swobodnego wystąpienia z ZSRR.
Następstwa prawne
edytujKonstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z 1924 roku uwzględniała postanowienia Traktatu założycielskiego z 1922 roku (jego treść stanowiła załącznik dokumentu konstytucyjnego)[12][6].
W kolejnych latach do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich dołączyły nowe państwa.
W 1925 roku, podczas III Zjazdu Rad, Traktat podpisały: Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka i Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka[13].
5 grudnia 1929 roku do ZSRR dołączyła Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka[14].
Treść traktatu nie była modyfikowana do 1991 roku[1].
Upamiętnianie wydarzenia
edytujTraktat został podpisany w budynku Teatru Bolszoj, w którego ścianę wbudowano tablicę pamiątkową[15].
Podpisanie Traktatu zostało przedstawione na obrazie autorstwa Stiepana Dudnika.
Z okazji kolejnych rocznic podpisania traktatu w ZSRR produkowano okolicznościowe znaczki i kartki pocztowe[15].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Декларация и договор об образовании Союза Советских Социалистических Республик | Государственный реестр уникальных документов Архивного фонда Российской Федерации [online], unikdoc.rusarchives.ru [dostęp 2020-10-18].
- ↑ a b c d e f Декларация и Договор об образовании Союза Советских Социалистических Республик [online], doc.histrf.ru [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Union Treaty [online], Seventeen Moments in Soviet History, 17 czerwca 2015 [dostęp 2020-10-18] (ang.).
- ↑ a b D.R. Marples, Historia ZSRR, Ossolineum, 2006.
- ↑ Постановление Верховного Совета РСФСР о денонсации Договора об образовании СССР., 1991, ГА РФ. Ф.10026. Оп.1. Д.576. Л.176.
- ↑ a b c Подписаны декларация и договор об образовании СССР [online], Президентская библиотека имени Б.Н. Ельцина [dostęp 2020-10-18] (ros.).
- ↑ Państwo, które przyniosło śmierć milionom. 95 lat temu powstał Związek Radziecki [online], TVN24 [dostęp 2020-10-18] (pol.).
- ↑ a b Georgy Manaev, How was the USSR formed? [online], www.rbth.com, 13 września 2020 [dostęp 2020-10-18] (ang.).
- ↑ Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Zakaukaska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Договор об образовании Союза Советских Социалистических Республик — Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Конституция СССР (1924) первоначальная редакция — Викитека [online], ru.wikisource.org [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Постановление 3-го Съезда Советов СССР от 20 мая 1925 г. [online], www.rusconstitution.ru [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Постановление ЦИК СССР от 5 декабря 1929 г. "О непосредственном вхождении в состав Союза ССР Таджикской союзной республики" [online], constitution.garant.ru [dostęp 2020-10-18].
- ↑ a b Образование СССР 30 декабря 1922 года и до 1991: карты, статистика, картины (REGNUM) [online], komi-permyak.livejournal.com [dostęp 2020-10-18].