Wikipedia

Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego

Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego na Widzewie (TMRF „Widzew”) – stowarzyszenie sportowe założone w 1908 roku w Łodzi-Widzewie[1] przez pracowników zakładów Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych Heinzla i Kunitzera znajdujących się w tymże rejonie miasta. Towarzystwo zostało wpisane do rejestru stowarzyszeń 5 listopada?/18 listopada 1910[a][2] pod numerem 395, a tydzień później, 12 listopada?/25 listopada 1910, zatwierdzone oficjalnie przez carskiego gubernatora[3][2].

TMRF Widzew Łódź
Ilustracja
Herb TMRF „Widzew”
na ścianie Sklepu Kibica „Fanatyk” w Łodzi
Pełna nazwa

Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego „Widzew” Łódź

Barwy

czerwone, biało-czerwone

Data założenia

1908 (statut zatwierdzony 6 czerwca 1909)

Państwo

 Polska

Siedziba

Łódź

Adres

ul. Rokicińska 62,
Łódź

Sekcje

gimnastyka, lekkoatletyka, piłka nożna, strzelectwo, zapasy

TMRF „Widzew” był pierwszym na terenie Widzewa stowarzyszeniem z sekcją piłkarską[4]. Pierwsza siedziba Towarzystwa mieściła się przy ul. Rokicińskiej 62. Według władz współcześnie istniejącego klubu – Widzew Łódź SA, a także w opinii części historyków, protoplasta Robotniczego Towarzystwa Sportowego „Widzew” Łódź.

Historia

edytuj

Geneza i powstanie klubu

edytuj
 
Łódź, ulica Piotrkowska na początku XX wieku

Na początku XX wieku dużą popularnością wśród mieszkańców Widzewa, będącego robotniczo-przemysłową osadą Łodzi, cieszyły się gimnastyka i zapasy. Te ostatnie rozpropagował arcymistrz tej dyscypliny o sławie światowej – Władysław Pytlasiński[b], zwany „ojcem polskich zapasów”[5]. Łodzianie lubili także kolarstwo, a z Ameryki dotarł do miasta nowy rodzaj sportu – jazda na wrotkach. Najpopularniejsza stała się jednak piłka nożna, która zawojowała łódzką młodzież[6]. Upowszechniali ją studenci, kształcący się w uczelniach zachodniej Europy, a przede wszystkim niemieccy i angielscy fachowcy, zatrudnieni w fabrykach włókienniczych na terenie Łodzi. Grali oni w piłkę nożną na przyfabrycznych placach, będąc pierwszymi nauczycielami i propagatorami tej dyscypliny. Oni też zaszczepili polskim robotnikom i młodzieży znajomość arkanów futbolu[5][3].

Urokowi nowej dyscypliny ulegli także pracownicy Towarzystwa Akcyjnego Wyrobów Bawełnianych Heinzla i Kunitzera (od 1911 Towarzystwo Akcyjne Widzewskiej Manufaktury Bawełnianej[7]) – firmy, której początek sięga schyłku lat siedemdziesiątych XIX wieku[c][1]. Pod koniec pierwszej dekady XX wieku postanowili oni utworzyć własne stowarzyszenie sportowe[d], by za jego pośrednictwem mieć możliwość „krzewienia wśród członków zamiłowania do zdrowego sportu przez zachęcenie do gry w piłkę nożną, tenisa, krokieta, a także do jazdy na rowerze, łyżwach, ćwiczeń pieszych i gimnastycznych”[8]. Jak pisał „Kurier Łódzki”, już „w 1909 roku powstała bardzo szczęśliwa myśl stworzenia w dzielnicy robotniczej na Widzewie placówki, która by młodzież robotniczą pchnęła na drogę tężyzny fizycznej, pośrednio – duchową”[9]. Pierwsze nieformalne zebranie w tym celu miało miejsce w marcu 1910, w mieszkaniu przy ul. Rokicińskiej 62. Brały w nim udział 33 osoby, głównie pracownicy administracyjni i technicy zatrudnieni w zakładach Widzewskiej Manufaktury. Stworzyli statut Towarzystwa, który próbowali zarejestrować w guberni, w Piotrkowie Trybunalskim[3]. „Ówczesne władze rosyjskie niezbyt przychylnie przyjęły ten ruch «niebezpieczny». Dwukrotnie odrzucano statut Towarzystwa, aż wreszcie po usilnych staraniach w 1910 roku udaje się zalegalizować stowarzyszenie pod nazwą: «Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego – Widzew»”[9]. Pierwsza próba nie udała się, bo pod dokumentem założycielskim były tylko podpisy Polaków. W kolejnych pojawiły się także niemieckie nazwiska pracowników, co umożliwiło 5 listopada?/18 listopada 1910[a][2] wpisanie statutu Towarzystwa do rejestru stowarzyszeń pod numerem 395. Tydzień później, 12 listopada?/25 listopada 1910, podpisał go oficjalnie carski gubernator[3].

Wybór władz

edytuj

7 grudnia 1910 odbyło się pierwsze walne zebranie TMRF, na które przybyło kilkadziesiąt osób, w tym 55 członków stowarzyszenia. Po ukonstytuowaniu prezydium przystąpiono do odczytania ustawy, w myśl której członkami Towarzystwa mogły zostać osoby „pełnoletnie bez różnicy płci”, dzielące się na aktywistów „rzeczywistych, honorowych i popierających”. Członkowie rzeczywiści mieli wnosić po 25, a popierający po 50 kopiejek miesięcznie. Założycielami Towarzystwa zostali: Konstanty Wejman, Fryderyk Kraus, Edward Duszek i Robert Adam. W głosowaniu tajnym ukonstytuował się zarząd w składzie: Emil Putti (prezes), Stanisław Kułakowski (wiceprezes), Franciszek Michalski (sekretarz), Benjamin Liebich (skarbnik), Ernest Kunt (wiceskarbnik), Robert Adam (gospodarz), Ludwik Gucz, Leon Sallman i Konstanty Wejman (członkowie). Komisję Rewizyjną utworzyli: Stanisław Skalski, Leon Chwałkowski i Wacław Tymowski[8].

Relację z tego wydarzenia przeprowadziła łódzka gazeta „Rozwój” na łamach 283 numeru, w dniu 12 grudnia 1910:

„Rozwój” nr 283, 12 grudnia 1910, s. 1-2[8]

Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego

Ubiegłej środy, t. j. dnia 7 b. m., o godzinie pół do 9-ej wieczorem, w lokalu fabrycznym przy ulicy Rokicińskiej N° 62 odbyło się organizacyjne zebranie zalegalizowanego w dniu 18 listopada r. b. Towarzystwa Miłośników Rozwoju Fizycznego, przy fabryce T-wa akcyjnego wyrobów bawełnianych Heinzla i Kunitzera w Widzewie.

Zgromadziło się kilkudziesięciu członków. Zebranie zagaił jeden z założycieli, p. Konstanty Wejman, który zaproponował wybór przewodniczącego. Jednomyślnie powołano p. Leona Chwalbińskiego, który zaprosił na asesorów pp.: R. Samarzewskiego i K. Wejmana, a na trzymającego pióro p. J. Marynowskiego.

Po ukonstytuowaniu prezydyum przystąpiono do odczytania ustawy.

W myśl ustawy Towarzystwo ma na celu krzewienie wśród członków zamiłowania do zdrowego sportu przez zachęcenie do jazdy na rowerze, ćwiczeń pieszych, gry w tenisa, piłkę nożną, krokieta, do jazdy na łyżwach i ćwiczeń gimnastycznych.

Terenem działalności Towarzystwa jest Łódź i dawna wieś Widzew, przyłączona do Łodzi w 1909 roku[e].

Towarzystwo urządza wyścigi publiczne z nagrodami, wycieczki zbiorowe, przejażdżki, posiada własny lokal, oraz własne lub wynajęte place do gier, jazdy na rowerze i innych ćwiczeń. Ma prawo nabywać i sprzedawać nieruchomości, przyjmować zapisy i darowizny, oraz zawierać wszelkiego rodzaju umowy.

Członkami Towarzystwa mogą być osoby pełnoletnie bez różnicy płci. Dzielą się oni na rzeczywistych, honorowych i popierających.

Członkowie rzeczywiści wnoszą co miesiąc po kop. 25, popierający po 50 kop. miesięcznie.

Przy zapisywaniu się na członków każdy z obu kategoryj wpłaca jednorazowo 2 ruble.

Fundusze Towarzystwa tworzą się: ze składek członkowskich, wpływów z zabaw, odczytów, ofiar dobrowolnych, procentów od kapitałów, zapisów i. t. p.

Kapitały będące własnością Towarzystwa deponowane są w jednem z miejscowych Towarzystw Kredytowych lub w kasie Tow. akc. «Heinzel i Kunitzer», oprócz sumy niezbędnej na wydatki bieżące, znajdującej się u skarbnika.

Zarząd składa się: z prezesa, wiceprezesa, sekretarza, skarbnika, jego pomocnika, gospodarza i trzech członków wybieranych na zebraniu ogólnem spośród ogółu członków Towarzystwa. Skład zarządu podlega corocznie zmianie jednej trzeciej części członków zarządu; z pierwszych dwóch lat istnienia Towarzystwa członkowie zarządu ustępują na zasadzie losowania, następnie zaś koleją starszeństwa.

W razie zamknięcia Towarzystwa majątek po niem pozostały winien być po zapłaceniu zobowiązań przekazany na zasadzie postanowienia ogólnego zebrania jednemu z towarzystw, mających te same cele, tj. rozwój fizyczny członków.

Założycielami Towarzystwa są pp.: Konstanty Wejman, Fryderyk Kraus, Edward Duszek i Robert Adam.

Po odczytaniu ustawy omawiano sprawę wyszukania odpowiedniego lokalu. Załatwienie jej przekazano zarządowi.

Na razie zarząd zbierać się będzie w domu przy ulicy Rokicińskiej N° 62. Tam też przyjmować będzie zapisy kandydatów na członków sekretarz Towarzystwa p. Michalski.

Przyjęto do wiadomości, że Towarzystwo akcyjne Heinzel i Kunitzer ofiarowało bezinteresownie plac na ćwiczenia, przestrzeni przeszło morga przy lesie miejskim, obok t. z. «Ekonomii».

Liczba członków wynosi obecnie 55.

Za pomocą głosowania tajnego wybrani zostali do zarządu pp.: Emil Putti (prezes), Stanisław Kułakowski (wiceprezes), Franciszek Michalski (sekretarz), Benjamin Liebich (skarbnik), Ernest Kunt (wiceskarbnik), Robert Adam (gospodarz), Ludwik Gucz, Leon Sallman i Konstanty Wejman.

Do komisyi rewizyjnej weszli pp.: dr Stanisław Skalski, Leon Chwałkowski i Wacław Tymowski.

Prezesi TMRF
Emil Putti 1910–1911
Stanisław Kułakowski 1911–1914
Ireneusz Klusak 1914

4 marca 1911 podczas zebrania sprawozdawczo-wyborczego przy ulicy Rokicińskiej N° 62 ukonstytuował się nowy zarząd w składzie: S. Kułakowski (prezes), J. Marynowski (wiceprezes), F. Michalski (sekretarz), B. Liebich (skarbnik) oraz L. Gucz, L. Komornicki i F. Kraus (członkowie). Na zastępców wybrano E. Kunta, I. Wojtaszewskiego i B. Linke. Do komisji rewizyjnej weszli S. Skalski, W. Tymowski i L. Chwalbiński[10]. Tak ukonstytuowany zarząd działał, z niewielkimi zmianami, do marca 1914[11]. Podczas walnego zgromadzenia sprawozdawczo-wyborczego 14 marca 1914 wybrano nowy zarząd, w którego skład weszli: Ireneusz Klusak (prezes), Leon Szubert (wiceprezes), Franciszek Król (sekretarz), Wacław Gapiński (skarbnik), Zenon Kwapiszewski (gospodarz) oraz Jan Rossowski, Edmund Zdziarski, Józef Ciepły i Stanisław Boniecki (członkowie). Do komisji rewizyjnej weszli F. Michalski, S. Kułakowski i M. Zdziarski[12][13].

Działalność Towarzystwa

edytuj
 
Drużyna piłkarska TMRF „Widzew” w 1911

Początkowo działalność sportowa TMRF ograniczała się do sekcji, czyli „osady” piłki nożnej, która począwszy od 1911 brała udział w mistrzostwach piłkarskich miasta[14] (już w 1910 piłkarze Towarzystwa rozegrali kilka spotkań, ale nie zachowały się żadne informacje o tych meczach[3]). Działały także, ciesząca się sporą popularnością, sekcja gimnastyczna, a także strzelecka i lekkoatletyczna[15].

Życie towarzyskie członków klubu i ich rodzin koncentrowało się na organizacji zabaw i festynów w ogrodzie własnym towarzystwa przy ul. Rokicińskiej 135[16]. Tam też prowadzono w okresie letnim tzw. lekcje gimnastyki (zimą kontynuowano je w wynajmowanym lokalu przy ówczesnej ul. Marszałkowskiej 2, ob. ul. Kresowa)[13].

Klub nie miał własnego boiska, więc mecze piłkarskie (towarzyskie i mistrzowskie) rozgrywał na wypożyczanych obiektach „Kraftu” przy ul. Targowej 87/89 (1911–12) i „Touring-Clubu” przy ul. Wodnej 4 (1913–14)[14][17]. Treningi odbywały się na niezabrukowanych ulicach Widzewa, pobliskich polach[3] oraz na prywatnych placach „na Górce” i „na Ekonomii” (za obecnymi torami kolejowymi)[14][16].

Sprawozdanie zarządu TMRF „Widzew” z 4 marca 1911, na które przybyło 33 członków Towarzystwa, wykazało dochód 259 rubli oraz rozchód 202 rubli[10]. Sprawozdanie zarządu z 1 marca 1913 wykazało, że do Towarzystwa należało 80 członków. Ogólny obrót kasowy wynosił 400 rubli w dochodach i rozchodach[18] (pieniądze pochodziły z opłaty wpisowej, składek i wpływów z organizowania imprez[3]).

Z końcem maja 1913 TMRF, wraz z innymi łódzkimi klubami, podjął uchwałę o wstąpieniu do Rosyjskiego Związku Piłki Nożnej[19]. „Uchwałę przeprowadzono za wolą wszystkich towarzystw, które uznawały konieczność podporządkowania się rosyjskiemu kierunkowi, aby uzyskać wolną rękę w stosunku z klubami zagranicznymi. Dotychczas bowiem wskutek interwencji Rosyjskiego Związku, pozbawione było (łódzkie) zrzeszenie możności konkurencji sportowej nawet z klubami polskimi z Galicji”[20]. Na decyzję wpływ miało stanowisko międzynarodowej federacji piłki nożnej (FIFA), która wychodziła z założenia, że w jednym państwie może być tylko jedna centralna organizacja futbolowa. „Do ogólnego związku rosyjskiego przystąpiły łódzkie kluby z warunkiem zachowania zupełnej autonomii”[20].

Sprawozdanie zarządu podczas walnego zgromadzenia TMRF „Widzew” 14 marca 1914, na które przybyło 46 członków Towarzystwa, wykazało rozwój klubu „pomimo warunków niepomyślnych i wielu trudności”. Udokumentowano 1779 rubli dochodu i 1618 rubli rozchodu. Sprawozdanie techniczne sekcji gimnastycznej za rok poprzedni wykazało przeprowadzenie 100 lekcji, w których uczestniczyło 2475 osób[12]. Nowy zarząd Widzewa został zobowiązany uchwałami walnego zgromadzenia sprawozdawczo-wyborczego do zawiązania kółka dramatycznego i muzycznego oraz założenia biblioteki klubowej wraz z czytelnią[13].

Udział w rozgrywkach o mistrzostwo Łodzi

edytuj

1911

edytuj
 
Puchar Smitha i Gilchrista. Nagroda przechodnia, nazywana „Pucharem wędrownym”, dla piłkarskiego mistrza Łodzi w latach 1910–1914
 
Zapowiedź meczu TMRF „Widzew” – „Victoria” (2 lipca 1911) w dzienniku „Rozwój” z 30 czerwca 1911

W 1911 zespół TMRF „Widzew” wystartował w organizowanych przez „Lodzer Fußball Verband”[f] mistrzostwach piłkarskich miasta[3] (pierwszą edycję tych najstarszych rozgrywek o mistrzostwo Łodzi wygrała w 1910 drużyna TV „Kraft”[14]). W rozgrywkach wzięło udział siedem klubów[21], a główną nagrodą był puchar (nazywany „wędrownym”[g]) ufundowany przez Anglików: Roberta Smitha i Aleksandra Gilchrista[22][23] (pochodzący z Manchesteru Smith, zapalony działacz piłkarski, pracował w jednej z łódzkich fabryk[24]).

23 kwietnia 1911, na boisku przy ul. Dzielnej (ob. ul. Narutowicza), widzewiacy zainaugurowali rozgrywki z zespołem Newcastle. Nie był to udany debiut, zakończył się porażką 0:9[25]. Na pierwsze zwycięstwo trzeba było czekać do 25 czerwca. Tego dnia, przy ul. Targowej, TMRF podejmował faworyzowaną ekipę Łódzkiego Klubu Sportowego. Mecz zakończył się niespodziewanym zwycięstwem widzewiaków 2:1 (2:1)[26]. Relację z tego spotkania zanotował dziennikarz łódzkiej gazety „Rozwój”:

Wczoraj odbyły się dwie gry o mistrzostwo Łodzi w piłkę nożną. Na placu sportowym Tow. „Kraft” o godz. pół do 11 walczyły drużyny Tow. Mił. Ruchu Fizycznego „Widzew” z Łódzkim Klubem Sportowym. Nieoczekiwanym i nadzwyczajnym rezultatem zakończono grę, bo wygraną dla T.M.R.F. „Widzew” 2 do 1[27].

Relację z następnego meczu widzewiaków, rozegranego 2 lipca z Victorią, także umieszczono na łamach „Rozwoju”:

W niedzielę, d. 2 lipca, o g 10 rano, na placu sportowym przy ulicy Targowej N° 87/89, odbyła się gra w piłkę nożną o mistrzostwo pomiędzy klubami „Widzew” i „Victoria”. Obie załogi, dobrze wyszkolone, prowadziły grę prawidłowo. Sędzią był p. Hacke. Rezultat ostateczny na korzyść „Victoryi” wypadł 1:0[28].

W pozostałych spotkaniach sezonu zespół zanotował kolejne porażki, kończąc ostatecznie premierowy start w mistrzostwach na ostatnim, siódmym miejscu[29][30] (zwyciężył Newcastle przed „Kraftem” i ŁKS-em[21]).

W 1911 pojawiła się po raz pierwszy na murawie piłkarska reprezentacja Łodzi, która rozegrała po dwa mecze z niemiecką „Germanią” Breslau (1:6 i 2:1) oraz z galicyjską „Wisłą” Kraków (3:3 i 0:5)[31]. W barwach Łodzi wystąpił zawodnik TMRF „Widzew” – Smoley[32].

1912

edytuj
 
Zapowiedź meczu Widzew – „Touring-Club” (6 czerwca 1912) w dzienniku „Rozwój” z 5 czerwca 1912

Kolejne rozgrywki o mistrzostwo Łodzi, z udziałem ośmiu drużyn, TMRF rozpoczął 21 kwietnia 1912 od meczu z LFC „Victorią”[33]. Na boisku przy ul. Targowej 87/89 widzewiacy przegrali 0:1 (0:1)[34]. Pierwsze punkty w 3. edycji mistrzostw TMRF zanotował 23 czerwca, kiedy to pokonał w stosunku 3:1 (0:1) Union[35]. Po serii kilku porażek, kolejne zwycięstwo przyszło w meczu z „Touring-Clubem”. 6 października, na boisku przy ul. Srebrzyńskiej, widzewiacy pokonali „Turystów” 1:0 (0:0), po bramce zdobytej w ostatniej minucie spotkania[36].

Następne dwa mecze to porażka 0:2 z Newcastle (20 października) i remis 1:1 z „Kraftem” (17 listopada)[36]. Na zakończenie sezonu TMRF spotkał się na boisku przy ul. Kątnej 11/13 (w miejscu obecnego skrzyżowania ul. Wróblewskiego z al. Politechniki) z drużyną „Unionu”[37]. 1 grudnia przed południem Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego pokonało rywali, tzw. fioletowych, 3:0 (1:0), kończąc rozgrywki na przedostatnim, siódmym miejscu (zwyciężył ŁKS przed „Victorią” i Lodzer STV)[38].

1913

edytuj
 
Zapowiedź meczu TMRF „Widzew” – „Union” (18 maja 1913) w dzienniku „Gazeta Łódzka” z 16 maja 1913
 
Zapowiedź meczu Newcastle – Widzew (26 października 1913) w dzienniku „Nowa Gazeta Łódzka” z 25 października 1913

Przed rozgrywkami nowego sezonu odbyło się zebranie delegatów klubów, biorących udział w walce o mistrzostwo Łodzi w piłce nożnej. Podczas obrad wybrano komitet organizacyjny. Do komisji rewizyjnej wszedł przedstawiciel Widzewa – Kuhnt[39].

W pierwszym meczu mistrzostw, 30 marca, TMRF spotkał się z zespołem Lodzer Sport und Turnverein (Lodzer STV). W zapowiedzi meczu dziennik „Gazeta Łódzka” pisał, że „walka powinna być zajmująca, gdyż obydwa te kluby, zwłaszcza zaś «Widzew», poprawiły się znacznie w formie i składzie drużyn”[40]. Na boisku przy ul. Kątnej, przy porywach silnego wiatru, widzewiacy wygrali 3:0 (1:0). Tak relacjonowała to spotkanie prasa:

Popołudniowa gra niedzielna wykazała przewagę tak w biegu, jako też i kombinacji, drużyny czerwonych (Widzew). Mimo klęsk zeszłorocznych, nie zapomniała drużyna tego klubu pilnego treningu i zdobywa sobie przebojem coraz wyższe stanowisko w naszych zrzeszeniach sportowych[41].

Następne dwa mecze przyniosły porażki – 0:2 (0:0) z ŁKS (6 kwietnia) i 1:5 (0:2) z „Victorią” (27 kwietnia)[42]. Na drugie zwycięstwo TMRF musiał czekać do 18 maja. Tego dnia na boisku przy ul. Wodnej widzewiacy spotkali się z zespołem „Unionu”:

Walka toczyła się na nowym boisku Touring Clubu, które nie zatrawione, mięknie szybko podczas deszczu. (...) W zapasach między Widzewem i Unionem zwyciężył pierwszy w stosunku 2:0. Zwycięstwo było dobrze zasłużone, gdyż drużyna Widzewa górowała nad przeciwnikami tak kombinacją jako też techniką i biegiem. Powoli, ale stale rozwija się ta drużyna coraz lepiej. (...) W pierwszej połowie uzyskał Widzew pierwszy punkt przez środkowego napastnika z dobrze zgranej centry z lewej. W drugiej połowie zaostrzyło się tempo, a pod koniec gry usunął sędzia środkowego pomocnika z Widzewa za niebezpieczne podstawienie nogi. Ostateczny rezultat 2:0 (1:0)[43].

Po serii kilku porażek, kolejne zwycięstwo przyszło w meczu z „Touring-Clubem”. 31 sierpnia, na boisku przy ul. Wodnej, widzewiacy pokonali „Turystów” 3:2 (3:1), co uznano za sporą niespodziankę:

Nikt nie sądził, iż rozwijający się stale klub T.M.R.F. Widzew zdoła pokonać przeciwnika tak poważnego jak Touring-Club. Gra prowadzona była w ostrym tempie, zwłaszcza ze strony Widzewa. (...) Pierwsza połowa przyniosła stanowczą przewagę czerwonych (Widzew), którzy zdołali uzyskać trzy punkty przeciw jednemu „goalowi” strzelonemu przez Touring-Club. W drugich trzech kwadransach zdołał uzyskać Touring-Club zaledwie jedną bramkę, tak że gra zakończyła się wygraną Widzewa w stosunku 3:2[44].

Po kilku porażkach z rzędu widzewiacy kolejne punkty zdobyli w meczu z Newcastle. 26 października, na boisku przy ul. Średniej, TMRF zremisował z byłym mistrzem Łodzi (z 1911) 1:1 (0:1). „Drużyna „Widzewa” miała znacznie więcej sposobności do wygrania matchu, atak jej jednak strzelał za mało i źle”[45].

Na zakończenie sezonu TMRF spotkał się z kolejnym byłym mistrzem Łodzi (z 1910), drużyną „Kraftu”. 16 listopada, na boisku przy ul. Wodnej, Widzew przegrał z biało-czerwonymi 1:2 (0:2)[46], kończąc rozgrywki na przedostatnim, siódmym miejscu (zwyciężył ŁKS przed „Touring-Clubem” i „Kraftem”)[47].

1914

edytuj
 
Zapowiedź meczu TMRF „Widzew” – TS „Union” (22 marca 1914) w dzienniku „Nowa Gazeta Łódzka” z 21 marca 1914
 
Zapowiedź meczu TMRF „Widzew” – „Victoria” (17 maja 1914) w dzienniku „Nowa Gazeta Łódzka” z 16 maja 1914
 
Łódź w początkowym okresie Wielkiej Wojny. Ulica Piotrkowska w grudniu 1914

Przed rozgrywkami, podobnie jak rok wcześniej, odbyło się zebranie delegatów klubów, biorących udział w walce o mistrzostwo Łodzi. Podczas obrad dokonano wyboru zarządu. Do komisji rewizyjnej wszedł przedstawiciel Widzewa – Wacław Gapiński[48].

Ostatni – jak się później okazało – sezon w mistrzostwach organizowanych przez „Lodzer Fußball Verband”, TMRF „Widzew” rozpoczął od meczu z „Unionem”. 22 marca, na boisku przy ul. Srebrzyńskiej, widzewiacy wygrali 2:0 (1:0). Redakcja „Nowej Gazety Łódzkiej” zapisała, że „stosunek uzyskanych przez biało-czerwonych goali nie odpowiadał rzeczywistej przewadze, którą osiągnął w zupełności Widzew. Drużyna Widzewa rozwinęła żywe tempo, brak jednak kombinacji uniemożliwił uzyskanie licznych szans do strzału”[49].

Kolejne punkty widzewiacy zdobyli w meczu z Newcastle. 19 kwietnia, na boisku przy ul. Srebrzyńskiej, TMRF zremisował 2:2 (0:2). Tydzień później, na boisku przy ul. Wodnej, Widzew przegrał w samej końcówce spotkania z drużyną „Kraftu”:

Przed południem zwyciężył zaledwie jednym punktem Kraft nad Widzewem. Rezultat ten był do pewnego stopnia niespodzianką, jakkolwiek forma drużyny „czerwonych” polepszała się z każdym matchem, o czym wspominaliśmy w sprawozdaniach. Trzeba przyznać otwarcie, że Widzew był znacznie lepszym od Kraftu, stwarzał bardzo niebezpieczne sytuacje pod bramką biało-czerwonych. Pierwszą bramkę uzyskał Kraft. Wkrótce wyrównał Widzew swym „goalem” strzelonym z pięknej kombinacji. W drugiej połowie utrzymał ten stosunek do samego prawie końca. Dopiero na 8 minut przed skończeniem zawodów uzyskał Kraft z „corneru” swą drugą bramkę[50].

17 maja, na boisku przy ul. Wodnej, Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego podejmowało zespół „Victorii”. Tego dnia „przewaga była po stronie Widzewa, który kombinował w polu dobrze, pod bramką jednak tracił często orientację. (...) Zawody odznaczały się ostrym tempem, które powstrzymywać musiał sędzia p. Mentzel, który surowość swą posunął aż do usunięcia z gry jednego gracza. Ostateczny rezultat 2:1 na korzyść Widzewa”[51].

W ostatnim meczu I rundy, na boisku przy ul. Wodnej, Widzew przegrał z Łódzkim Klubem Sportowym 0:1 (0:0). Dziennik „Nowa Gazeta Łódzka” napisał, że „tak mały rezultat przyniósł zaszczyt drużynie zwyciężonej, której forma doskonali się szybko. (...) Bramkę uzyskano dopiero w ostatnich minutach przed końcem”. Chwalono też grę reprezentacyjnego bramkarza Widzewa – Andrzejczaka, który „grał doskonale”. „Zawody utrzymywały widzów aż do ostatnich minut w ciągłym napięciu. Ł.K.S. kombinował nieźle na środku boiska, pod bramką jednak okazał się atak Ł.K.S. mało pewnym w strzelaniu, zaledwie bowiem trzy dobre strzały padły na bramkę Widzewa, które obronił precyzyjnie p. Andrzejczak”[52].

Spotkanie rozegrane 24 maja z ŁKS-em było ostatnim oficjalnym występem Towarzystwa Miłośników Rozwoju Fizycznego. Z powodu wybuchu Wielkiej Wojny udało się przeprowadzić tylko jedną rundę mistrzostw, po której futboliści Widzewa zajmowali najwyższą – czwartą – lokatę w historii swoich występów w mistrzostwach Łodzi[53]. W niedokończonej edycji zanosiło się na zmianę warty, bowiem ŁKS spisywał się znacznie gorzej niż w poprzednich sezonach. Na czele w momencie przerwania rozgrywek znajdował się niemiecki Lodzer Turnverein „Alter”, który przejął sekcję piłkarską od „Kraftu”[54].

W sezonie 1914 miało miejsce największe łódzkie piłkarskie wydarzenie. W czerwcu, po zakończeniu I rundy rozgrywek, przybyła do miasta jedna z najlepszych ówczesnych drużyn piłkarskich – praska „Sparta”. Czescy goście pokazali klasę światową i trzykrotnie pokonali łódzką reprezentację (16:0, 14:0 i 8:0). W reprezentacji Łodzi wystąpiło dwóch zawodników TMRF „Widzew” – Wypych i Andrzejczak[55]. Ci sami zawodnicy wystąpili też w meczach Łódź – Kraków („Wisła”), które rozegrano w kwietniu (6:2 dla „Wisły” i 5:4 dla Łodzi)[56].

Działalność w czasie I wojny światowej

edytuj

O działalność Towarzystwa w latach 1914–1918 jeszcze do niedawna nie wiedziano za dużo. „Wielu zawodników zmieniło stroje sportowe na żołnierskie drelichy”[5] (1 sierpnia 1914 r. II Rzesza wymówiła wojnę carskiej Rosji; 2 sierpnia ogłoszono w mieście stan wojenny[57]). Jeszcze 5 sierpnia 1914 przy ul. Rokicińskiej 135 zorganizowano „klubową zabawę ogrodową”, a wśród atrakcji było strzelanie z łuku i „liczne niespodzianki przeplatane tańcami”.

3 maja 1916 r. doszło w Łodzi do wielkiej manifestacji patriotycznej z okazji 125 rocznicy uchwalenia Konstytucji Majowej. Wśród organizatorów wymienia się także TMRF Widzew. Pod uroczystym apelem powstałym z okazji demonstracji znajduje się również okrągła pieczęć Towarzystwa w języku polski, którą nie dało się posługiwać w czasie rosyjskiego zaboru[58]. Musiała powstać po 1914 r.

Pod koniec czerwca 1916 r. w Łodzi przeprowadzono miejską kwestę „Ratujmy dzieci”. W ramach akcji charytatywnej rozegrano w Helenowie mecz piłkarski między drużyną Szturmu i reprezentacją Łodzi. W szeregach drugiej jedenastki wystąpili widzewiacy: „Dalej odbył się w dwóch trzykwadransowych częściach match piłki nożnej pomiędzy łódzką drużyną reprezentacyjną (łódzki klub sportowy, Widzew, Kraft i inny) oraz Tow. gimnastycznym „Szturm”. W pierwszej części reprezentacja uzyskała przewagę 2:1 nad „Szturmem”, jednak po pauzie poniosła porażkę, otrzymując od „Szturmu” trzy „goale”, czyli 4:2”[59].

Ogólne zebranie TMRF Widzew – 24 kwietnia 1921 r.

edytuj

TMRF Widzew podjął działalność po zakończeniu wojny światowej i konfliktu polsko-sowieckiego zakończonego podpisaniem traktatu w Rydze w marcu 1921 r. Na 24 kwietnia 1921 roku przewidziano odbycie ogólnego zebrania TMRF Widzew w siedzibie Związku Polskiej Młodzieży Robotniczej „Siła” przy ul. Rokicińskiej 62[60]. Jest to informacja istotna z kilku powodów.

Po pierwsze we wspomnieniach kilku członków RTS Widzew jako początek działalności wymienia się rok 1921. Wydawać się mogło, że było to przekłamanie wynikające z kłopotów z pamięcią, ale teraz wszystko układa się w spójną całość. Tym bardziej, że w roku 1923 w „Łodzianinie”[61]i „Republice” ukazała się notatka o eksmisji z lokalu przy Rokicińskiej 54 (dawna Rokicińska 62) biblioteki i czytelni towarzystwa „Naprzód” (powiązanego z „Siłą”) oraz RTS Widzew. Klub rezydował w tym miejscu od 2 lat (czyli od 1921 r.).

Po drugie warto przypomnieć, że napominając o drużynie piłkarskiej z 1921 roku działacze Widzewa mówią o Sile lub TUR (m.in.: K. Rękowski, J. Skibiński, J. Wasiak) O Sile jako ogniwie łączącym TMRF Widzew i RTS Widzew pisał w swojej pracy magisterskiej J. Szperna[62]. Miała to być jedenastka złożona z nastolatków, nigdzie nie zarejestrowana, tzw. „dzika drużyna”. Od razu nasuwa się skojarzenie, iż zespół ten działał pod patronatem i zgodą Związku Polskiej Młodzieży Robotniczej „Siła”.

Utworzenie RTS „Widzew”

edytuj

Po odzyskaniu niepodległości członkowie i zawodnicy TMRF utworzyli w 1922 Robotnicze Towarzystwo Sportowe „Widzew”, kontynuując tym samym tradycję Widzewa już nie jako TMRF, ale RTS[4][63][64] (pierwsze próby reaktywowana klubu miały miejsce już w 1920, ale na przeszkodzie stanęła wojna polsko-bolszewicka[64]). Byli to: Wacław Gapiński (były skarbnik i członek zarządu TMRF), Józef Wojtczak[h], Antoni Staniecki, Ludwik Rękowski i Jan Augustyniak (byli członkowie sekcji gimnastycznej TMRF). Tych pięciu byłych członków TMRF weszło w skład sześcioosobowego komitetu organizacyjnego, powołującego walne zgromadzenie założycielskie RTS „Widzew” (skład uzupełnił Wincenty Suski)[63][64][65][66].

O przekształceniu i kontynuowaniu tradycji TMRF „Widzew” pisał w 2010 Ryszard Bonisławski, znany i ceniony przewodnik i pasjonat historii miasta Łodzi, prezes Towarzystwa Przyjaciół Łodzi:

Widzew Łódź jest stulatkiem i nie mam w tym temacie żadnych wątpliwości. Potwierdza to bardzo dużo źródeł, w tym wiele artykułów prasowych. (...) Statut klubu został zarejestrowany w 1910 roku. Klub mógł istnieć tylko pod nazwą TMRF, bowiem taka nazwa była dopuszczalna przez ówczesne władze. Trudno było w tamtych latach używać nazwy, w której znajdowało się na przykład słowo „robotniczy”. Osobiście bardzo często bywałem na Widzewie. Miałem tam rodzinę i klub traktowany był przez wszystkich bardzo poważnie. Dużo się o nim mówiło. Później zniknął już TMRF, a pojawił się RTS „Widzew”. Każdy jednak wiedział, że jest to ten sam klub[67].

O reaktywacji klubu TMRF pisał też Józef Hałys, badacz historii polskiego futbolu, autor mającej cztery wydania monumentalnej monografii „Polska piłka nożna”:

TMRF dość szybko przekształciło się w Robotnicze Towarzystwo Sportowe, a piłka nożna jeszcze bardziej zdominowała jego działalność. (...) W 1914 r. klub zmuszony był zawiesić działalność – wielu zawodników zmieniło stroje sportowe na żołnierskie drelichy – i dopiero w 1920 r. nastąpiło reaktywowanie robotniczej organizacji sportowej o nazwie RTS „Widzew”. (...) Po przełamaniu wielu oporów i załatwieniu formalności, w 1922 r. zgłoszono jedyną drużynę piłkarską do rozgrywek mistrzowskich[5].

RTS „Widzew” uważany był za kontynuatora TMRF już w latach 20. XX wieku. Potwierdzeniem tego jest m.in. artykuł z 1924 roku z „Kuriera Łódzkiego” (z dodatku „Łódź w ilustracji”), poświęcony Robotniczemu Towarzystwu Sportowemu „Widzew”:

„Łódź w ilustracji. Dodatek niedzielny do Kuriera Łódzkiego” nr 5, 21 września 1924[9]

Ze sportu. I-sza drużyna robotnicza. Robotnicze Towarzystwo Sportowe „Widzew”

Wśród szumu turkoczących maszyn, wśród ludzi przykutych i przywiązanych do pracy mozolnej, kiełkowała myśl, wprowadzenia równowagi między pracą zawodową a życiem cielesnem dla podniesienia sprawności ustroju.

Już przed wojną tworzyły się towarzystwa sportowe, dające możność licznym rzeszom pracującym oddychania świeżem powietrzem, wyrabiania wytrwałości i charakteru.

Z inicjatywy pp. Kułakowskiego, W. Gapińskiego, Fr. Michalskiego, L. Chwalbińskiego, Wejmana, Gucza i Zdziarskiego powstała w 1909 roku bardzo szczęśliwa myśl stworzenia w dzielnicy robotniczej na Widzewie placówki, która by młodzież robotniczą pchnęła na drogę tężyzny fizycznej, pośrednio – duchową.

Ówczesne władze rosyjskie niezbyt przychylnie przyjęły ten ruch „niebezpieczny”. Dwukrotnie odrzucano statut Towarzystwa, aż wreszcie po usilnych staraniach w 1910 roku udaje się zalegalizować stowarzyszenie pod nazwą: „Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego – Widzew”.

Towarzystwo to szybko nabiera formy realne, tworzą się sekcje: lekkoatletyczna pod kierunkiem E. Stefańskiego, piłki nożnej pod kierunkiem E. Zdziarskiego (pierwszy kapitan), koło śpiewacze pod kierunkiem L. Szuberta i koło dramatyczne pod kierunkiem L. Komornickego.

Najwięcej życia wykazała sekcja piłki nożnej i lekkoatletyczna.

Drużyna piłki nożnej dzielnie walczy w zawodach mistrzowskich Łodzi w latach 1912, 1913 i 1914.

Do wybitniejszych graczy ówczesnego „Widzewa” zaliczeni byli: Piotrowski (kapitan drużyny przez 3 lata), Zdziarski, Michalski, Myszkorowski, Pol, Smoley, Hanke, Reszke, Bukowski, Andrzejczak.

W 1913 roku „Widzew” posiada reprezentacyjnych graczy Łodzi – Piotrowskiego i Andrzejczaka.

Wojna wszechświatowa przerwała działalność tego towarzystwa, jednak po kilkuletniej przerwie w 1922 roku grono osób, mianowicie pp. Staniecki, Grzelak, b-cia Rękowscy, Świrożewicz, Zdziarski i Bujanowicz, po pewnej modyfikacji powołują do życia stowarzyszenie pod nazwą: „Robotnicze Towarzystwo Sportowe Widzew”.

Istotny jest także fakt wywodzenia swoich początków przez obecnie istniejący klub – Widzew Łódź. W jubileuszowym albumie „100 lat Widzewa Łódź” zapisano wypowiedź ówczesnego właściciela klubu: „w 2010 roku obchodzimy jubileusz 100-lecia Widzewa Łódź”[68]. Identyczne stanowisko prezentował autor wspomnianej publikacji, dziennikarz Piotr Wesołowski, który we wstępie napisał:

Książka poświęcona jest klubowi sportowemu Widzew Łódź. Właśnie mija 100 lat od jego założenia. Najpierw było to Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego, potem Robotnicze Towarzystwo Sportowe Widzew Łódź, a teraz jest to już prywatna spółka[69].

Błędne założenia

edytuj

Krytycznym wobec koncepcji reaktywacji TMRF był Andrzej Bogusz (historyk łódzkiego sportu, twórca i wieloletni kierownik oddz. Muzeum Sportu Muzeum Miasta Łodzi), autor opracowania „Dawna Łódź sportowa. 1824–1945”, który w rozdziale poświęconym stowarzyszeniom i organizacjom sportowym Łodzi z lat 1824–1918 napisał, że „zupełnie nieuzasadniona jest próba przypisywania powstałemu 24 stycznia 1922 r. Robotniczemu Towarzystwu Sportowemu „Widzew” rodowodu i miana spadkobiercy TMRF”[70]. Rzetelność tego opracowania budzi jednak wątpliwości[i].

Zbieżne zdanie prezentował Andrzej Gowarzewski, dziennikarz sportowy i historyk piłki nożnej, autor książki „Kolekcja klubów: Widzew oraz dawni łódzcy ligowcy”. W rozdziale zatytułowanym „Przedwojenna premiera” napisał, że „TMRF w Widzewie zakończyło swój żywot latem 1914, po wybuchu wojny, po latach nazwanej pierwszą światową, i brak jakichkolwiek dowodów czy nawet poszlak, że istniały choćby symboliczne związki TMRF z powstałym w 1922 RTS Widzew”[30]. Jednak podobnie jak w przypadku opracowania Bogusza, rzetelność tej publikacji również budzi wątpliwości[j].

Symbole klubu

edytuj

Herb klubu

edytuj
 
Zdjęcie legitymacji z 1914 roku, na której widnieje emblemat klubowy (w skali szarości)

Znak klubowy był trójkątny w dwukolorowe pasy z białym otokiem[71]. W emblemat wpisano skrót „TMRF”, nazwę „Widzew” oraz rok utworzenia Towarzystwa – „1910”.

Na przełomie lat 60/70 XX wieku na bazie herbu wykonano odznakę klubową w formie metalowego znaczka[72]. Według Gowarzewskiego pasy w wewnętrznym trójkącie znaczka były czarno-bordowe[71].

Barwy klubowe

edytuj

W 1913 w odniesieniu do piłkarskiej drużyny Widzewa stosowano określenie „czerwoni” (ŁKS miał w tym czasie barwy biało-czarne, a Lodzer Turnverein „Kraft” biało-czerwone). W 1914 lokalna prasa nazywała widzewiaków również „czerwonymi”, ale czasem też „biało-czerwonymi”.

„Gazeta Łódzka” (2 kwietnia 1913):

Popołudniowa gra niedzielna między Widzewem i Sport und Turnverein wykazała przewagę tak w biegu jako też i kombinacji drużyny czerwonych (Widzew)[41].

„Nowa Gazeta Łódzka” (30 września 1913):

Przedpołudniowy match footbalowy między „Victorją” i „Widzewem” przyniósł łatwe zwycięstwo pierwszej. W drużynie „Widzewa” (czerwoni) brak było należytego tempa. (...) Popołudniowy mecz między „Kraftem” i „Ł.K.S.” przyniósł zwycięstwo drużynie biało-czerwonych (Kraft)[73].

„Nowa Gazeta Łódzka” (8 października 1913):

Tymczasem w niedzielnej grze rozwinął „Widzew” doskonałą obronę i wystawił w pole bardzo dobrego bramkarza, któremu zawdzięczają czerwoni, iż Ł.K.S., mimo licznych i dobrych strzałów, uzyskał zaledwie jedną bramkę. (...) W drużynie Ł.K.S. miejsce p. Uznańskiego zajął p. Mühlu, toteż obrona biało-czarnych spisywała się dzielnie[74].

„Nowa Gazeta Łódzka” (24 marca 1914):

Przed południem uzyskał zwycięstwo T.M.R.F. „Widzew” nad Unionem w stosunku 2:0. Stosunek uzyskanych przez biało-czerwonych goali nie odpowiada rzeczywistej przewadze, którą osiągnął w zupełności Widzew[49].

„Nowa Gazeta Łódzka” (28 kwietnia 1914):

Przed południem zwyciężył zaledwie jednym punktem Kraft nad Widzewem. Rezultat ten był do pewnego stopnia niespodzianką, jakkolwiek forma drużyny „czerwonych” polepszała się z każdym matchem, o czym wspominaliśmy w sprawozdaniach. Trzeba przyznać otwarcie, że Widzew był znacznie lepszym od Kraftu, stwarzał bardzo niebezpieczne sytuacje pod bramką biało-czerwonych[50].

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ a b Różnice w datach wynikają z tego, że w momencie rejestracji TMRF „Widzew” na ziemiach polskich obowiązywał kalendarz juliański, a obecnie w Polsce stosowany jest kalendarz gregoriański.
  2. ↑ Władysław Pytlasiński, mistrz świata w zapasach z 1900, osiadł w Łodzi w 1908, gdzie podejmował liczne wysiłki na rzecz propagowania kultury fizycznej. Szybko stał się jednym z największych łódzkich autorytetów w tejże dziedzinie (Aneta Stawiszyńska. Kultura fizyczna w Łodzi w latach Wielkiej Wojny. „Kronika Miasta Łodzi”. 1–2/2015, s. 103–104, 2015. Gustaw Romanowski (red. nacz.). Łódź: Urząd Miasta Łodzi. ISSN 1231-5354. ).
  3. ↑ Na przełomie wieków w Towarzystwie Akcyjnym Wyrobów Bawełnianych Heinzla i Kunitzera pracowało prawie 3,5 tys. osób. W 1910 roku już blisko 7 tys. osób (Wesołowski 2010 ↓, s. 12–14).
  4. ↑ „Pierwsze kluby i stowarzyszenia sportowe powstały w Łodzi jeszcze w XIX wieku. Touring-Club został założony w 1895, Union w połowie 1897. Tam też rodziły się pierwsze drużyny piłkarskie. (...) Wkrótce powstały w mieście kolejne organizacje sportowe. W 1907 powstał Kraft, w 1908 – Victoria, a w 1909 – Łódzki Klub Sportowy i Newcastle” (Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 7–8).
  5. ↑ Prawdopodobnie jest to błąd redakcyjny, ponieważ zachodnią (przemysłową) część Widzewa przyłączono do Łodzi w 1906 roku.
  6. ↑ „Lodzer Fußball Verband” – organizacja powstała jesienią 1909 – przeprowadziła rozgrywki o mistrzostwo Łodzi w latach 1910–1914 (Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 11–12).
  7. ↑ Puchar mógł stać się własnością jedynie tej drużyny, która trzykrotnie zdobyłaby mistrzostwo Łodzi (Sport. Jutrzejsze zawody o mistrzostwo. „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 66, s. 4, 1914-03-21. Łódź. [dostęp 2017-09-17]. ).
  8. ↑ „Majster tkacki Józef Wojtczak jako młody członek TMRF upodobał sobie gimnastykę. Później jako działacz PPS brał udział w zakładaniu RTS-u. Do dzisiaj zachowały się legitymacje Wojtczaka z TMRF i RTS Widzew” (Wesołowski 2010 ↓, s. 21).
  9. ↑ Na stronie 73 ww. opracowania – w rozdziale poświęconym TMRF – Andrzej Bogusz napisał: „Źródła nie podają wykazu członków założycieli, należy domniemywać, że zarówno komitet założycielski, jak i skład zarządu towarzystwa były zbliżone do składu kolejnego zarządu, wybranego, po niespełna rocznej działalności, podczas zebrania sprawozdawczo-wyborczego 4 marca 1911 r.” (Bogusz 2007 ↓, s. 73). Tymczasem źródła z taką informacją są powszechnie dostępne, na przykład relacja prasowa dziennika „Rozwój” z 12 grudnia 1910 r. (nr 283, str. 1–2).
  10. ↑ Na stronie 9 ww. opracowania – w rozdziale poświęconym TMRF – Andrzej Gowarzewski napisał, że „wstępna legalizacja statutu Towarzystwa przez gubernialne władze piotrkowskie nastąpiła 5 listopada 1910, gdy wpisano go do rejestru, a także mógł działać pierwszy zarząd TMRF, ukonstytuowany w następującym składzie: prezes – Stanisław Kułakowski (...)”. Na stronie 10 z kolei autor napisał, że „prezes Stanisław Kułakowski był pierwszym „szefem” TMRF” (Gowarzewski 1998 ↓, s. 9–10). Tymczasem źródła podają, że pierwszym prezesem Towarzystwa został Emil Putti, wybrany na to stanowisko w grudniu 1910, podczas walnego zebrania członków Towarzystwa (patrz relacja prasowa dziennika „Rozwój” z 12 grudnia 1910, nr 283, str. 1–2).

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska: Spacerownik, Widzew i nie tylko.... gazeta.pl, 2007-10-11. s. 5–6. [dostęp 2017-09-12].
  2. ↑ a b c Włodzimierz Gawroński: TMRF Widzew powstał 105 lata temu!. widzewiak.pl, 2015-11-25. [dostęp 2017-09-12].
  3. ↑ a b c d e f g h Wesołowski 2010 ↓, s. 13.
  4. ↑ a b Bartosz Klimas: Łódzkie Towarzystwo Strzeleckie, czyli początki sportu w Łodzi. [w:] Portal „Rzeczpospolitej”. rp.pl > Regiony > Życie Ziemi Łódzkiej [on-line]. Gremi Media SA, 2016-11-01. [dostęp 2017-09-12].
  5. ↑ a b c d Hałys 1986 ↓, s. 889.
  6. ↑ Wesołowski 2010 ↓, s. 12–13.
  7. ↑ Kronika. Z przemysłu. „Rozwój”. Nr 150, s. 3, kol. 3, 1911-07-05. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-15]. 
  8. ↑ a b c Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego. „Rozwój”. Nr 283, s. 1-2, kol. 3 i 1-2, 1910-12-12. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-13]. 
  9. ↑ a b c Kal. Ze sportu. I-sza drużyna robotnicza. Robotnicze Towarzystwo Sportowe „Widzew”. „Łódź w ilustracji. Dodatek niedzielny do Kuriera Łódzkiego”. Nr 5, 1924-09-21. Łódź. 
  10. ↑ a b Kronika. Z Tow. Miłośników Rozwoju Fizycznego w Widzewie. „Rozwój”. Nr 57, s. 4, kol. 2, 1911-03-10. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-26]. 
  11. ↑ Bogusz 2007 ↓, s. 73–74.
  12. ↑ a b Kronika. Z Tow. Miłośników Rozwoju Fizycznego w Widzewie. „Rozwój”. Nr 64, s. 4–5, 1914-03-19. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-28]. 
  13. ↑ a b c Bogusz 2007 ↓, s. 75.
  14. ↑ a b c d Gowarzewski 1998 ↓, s. 9.
  15. ↑ Wesołowski 2010 ↓, s. 13–14.
  16. ↑ a b Bogusz 2007 ↓, s. 74.
  17. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 90–92.
  18. ↑ Sport. „Gazeta Łódzka”. Nr 52, s. 5, kol. 2, 1913-03-04. Jan Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  19. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 8.
  20. ↑ a b Dział sportowy. Przystąpienie klubów piłki nożnej do Rosyjskiego Związku Piłki Nożnej. „Gazeta Łódzka”. Nr 124, s. 5, kol. 3–4, 1913-06-03. Jan Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  21. ↑ a b Hałys 1986 ↓, s. 26.
  22. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 9.
  23. ↑ Dariusz Kuczmera: „Rozgrywki piłkarskie w Łodzi 1910–1919” – nowa książka o łódzkiej piłce nożnej. [w:] Portal „Dziennika Łódzkiego”. dzienniklodzki.pl > Sport [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2014-11-27. [dostęp 2017-09-11].
  24. ↑ Hałys 1986 ↓, s. 836.
  25. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 17.
  26. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 19.
  27. ↑ Sport. „Rozwój”. Nr 143, s. 4, kol. 1, 1911-06-26. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-14]. 
  28. ↑ Kronika. Ze sportu. „Rozwój”. Nr 150, s. 4, kol. 1, 1911-07-05. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-15]. 
  29. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 24.
  30. ↑ a b Gowarzewski 1998 ↓, s. 10.
  31. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 9–10, 25–26.
  32. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 25–26.
  33. ↑ Gra o mistrzostwo w piłkę nożną. „Rozwój”. Nr 90, s. 7, kol. 1–2, 1912-04-19. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-15]. 
  34. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 28.
  35. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 30.
  36. ↑ a b Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 33.
  37. ↑ Ostatnie 2 gry o mistrzostwo w piłkę nożną. „Rozwój”. Nr 276, s. 7, kol. 1, 1912-11-30. St. Łąpiński (red. odp.). Łódź: W. Czajewski. [dostęp 2017-09-15]. 
  38. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 34–35.
  39. ↑ Feljeton sportowy. Posiedzenie klubów łódzkich. „Gazeta Łódzka”. Nr 61, s. 2, kol. 4, 1913-03-14. Jan Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  40. ↑ Sport. „Gazeta Łódzka”. Nr 73, s. 4, kol. 2, 1913-03-29. Łódź. [dostęp 2017-09-16]. 
  41. ↑ a b B. M. Sport. Matche footbalowe: Ł.K.S. – Victoria 5:1 (4:1). Widzew – Sport und Turnverein 3:0 (1:0). Touring-Club – Kraft 3:3 (1:1). „Gazeta Łódzka”. Nr 75, s. 5, kol. 1–2, 1913-04-02. Jan Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  42. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 41–42.
  43. ↑ B. M. Sport. „Gazeta Łódzka”. Nr 113, s. 5, kol. 1, 1913-05-20. Jan Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  44. ↑ B. M. Sport. „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 18, s. 4, kol. 1–2, 1913-09-06. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  45. ↑ B. M. Sport. „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 56, s. 5, kol. 2, 1913-10-28. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  46. ↑ B. M. Sport. „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 78, s. 2, kol. 2, 1913-11-24. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-16]. 
  47. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 50.
  48. ↑ Sport. Posiedzenie delegatów klubów piłki nożnej. „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 66, s. 4, kol. 3, 1914-03-21. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-17]. 
  49. ↑ a b B. M. Sport. Widzew – Union 2:0 (1:0). „Nowa Gazeta Łódzka”. 68, s. 2, kol. 4, 1914-03-24. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-17]. 
  50. ↑ a b Sport. Kraft – Widzew 2:1 (1:1). „Nowa Gazeta Łódzka”. 96, s. 4, kol. 4, 1914-04-28. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-17]. 
  51. ↑ B. M. Sport. Widzew Victoria 2:1 (2:0). „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 114, s. 4, kol. 3, 1914-05-20. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-17]. 
  52. ↑ B. M. Sport. Ł.K.S. – T.M.R.F. Widzew 1:0 (0:0). „Nowa Gazeta Łódzka”. Nr 117, s. 5, kol. 3, 1914-05-25. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-17]. 
  53. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 60–61.
  54. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 10.
  55. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 10, 64–65.
  56. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 64.
  57. ↑ Piotr Wysocki. Łódzkie drogi Rosjan. „Kronika Miasta Łodzi”. 2/2016, s. 48, 2016. Gustaw Romanowski (red. nacz.). Łódź: Urząd Miasta Łodzi. ISSN 1231-5354. 
  58. ↑ M. Daszewski, R. Piątkowski, 125-lecie Konstytucji na ziemiach: Piotrkowskiej, Sierackiej i Kaliskiej, s. 15., 1916.
  59. ↑ „Godzina Polska”, 24.06.1916, nr 174, s. 4., 1916.
  60. ↑ W. Gawroński, T. Gawroński, TMRF Widzew i RTS Widzew. Razem czy osobno? Odpowiedź po 110 latach (1910-2020), s. 73–89, 2020.
  61. ↑ „Łodzianin” 10.03.1923, nr 10 (390), s. 7., 1923.
  62. ↑ J. Szperna, J. Szperna, Początki robotniczego sportu i wychowania fizycznego w Łodzi, s. 24–26, 1952.
  63. ↑ a b Wesołowski 2010 ↓, s. 16.
  64. ↑ a b c Włodzimierz Gawroński: 87 lat od pierwszego walnego RTS Widzew. widzewiak.pl, 2009-01-24. [dostęp 2017-09-12].
  65. ↑ Ryan: Data 1910 r. i 1922 r.. widzewtomy.net, 2009-12-17. [dostęp 2017-09-12].
  66. ↑ Gowarzewski 1998 ↓, s. 59–60.
  67. ↑ Wesołowski 2010 ↓, s. 17.
  68. ↑ Wesołowski 2010 ↓, s. 4.
  69. ↑ Wesołowski 2010 ↓, s. 6.
  70. ↑ Bogusz 2007 ↓, s. 76.
  71. ↑ a b Gowarzewski 1998 ↓, s. 33.
  72. ↑ Chomicki i Śledziona 2014 ↓, s. 110.
  73. ↑ B. M. Sport. Victorja – Widzew 4:0 (1:0). Kraft – Łódzki Klub Sportowy 1:0 (1:0). „Nowa Gazeta Łódzka”. 32 (32), s. 5, kol. 2–4, 1913-09-30. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-10]. 
  74. ↑ B. M. Sport. Touring-Club – Tow. Sport. Union 2:1 (0:0). Łódzki Klub Sportowy – T.M.R.F. Widzew 1:0 (0:0). „Nowa Gazeta Łódzka”. 39 (39), s. 5, kol. 1–3, 1913-10-08. Anna Grodek (red.). Łódź: Jan Grodek. [dostęp 2017-09-10]. 

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Towarzystwo_Miłośników_Rozwoju_Fizycznego&oldid=75040250”