Szyszeń pospolity

Szyszeń pospolity, omacnica szyszkówka (Dioryctria abietella) – gatunek motyli z rodziny omacnicowatych. Zasiedla krainę palearktyczną, od Hiszpanii na zachodzie po Rosyjski Daleki Wschód na wschodzie. Gąsienice są polifagicznymi fitofagami, żerującymi na szyszkach niektórych sosnowatych.

Szyszeń pospolity

Dioryctria abietella
(J.N.C.M. Denis et Schiffermüller, 1775)
Imago w spoczynku
Rozpięte imago
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Gromada	owady
Rząd	motyle
Rodzina	omacnicowate
Podrodzina	Phycitinae
Plemię	Phycitini
Rodzaj	Dioryctria
Gatunek	szyszeń pospolity
Synonimy
Tinea abietella Denis et Schiffermüller, 1775 Tinea decuriella Hubner, 1796

Taksonomia

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1775 roku przez Johanna N.C.M. Denisa i Ignaza Schiffermüllera z okolic Wiednia jako Tinea abietella. W 1796 roku niezależnie opisał go z Niemiec Jacob Hübner pod nazwą Tinea decuriella. W 1846 roku Philipp Christoph Zeller wyznaczył go gatunkiem typowym nowego rodzaju Dioryctria. W 1848 roku materiał typowy gatunku uległ zniszczeniu wskutek pożaru.

W obrębie swojego rodzaju szyszeń pospolity tworzy grupę blisko spokrewnionych gatunków (abietella-group) wraz z D. abietivorella, D. assamensis, D. aulloi, D. ebeli, D. mendacella, D. nivaliensis, D. pineae, D. peyerimhofi, D. pinicolella, D. raoi, D. resiniphila, D. simplicella, D. stenopterella, D. sysstratiotes i nienazwanym gatunkiem z La Palmy. Molekularna analiza filogenetyczna z 2008 roku oparta na sekwencjonowaniu genów oksydazy cytochromowej potwierdziła monofiletyzm grupy abietella i rozpoznała w niej trzy klady, z których najsilniejsze wsparcie uzyskał klad A obejmujący gatunki północnoamerykańskie, natomiast szyszeń pospolity utworzył klad B wraz z D. simplicella.

Morfologia

Samce osiągają od 11,9 do 14,9 mm, a samice od 11,9 do 15,2 mm długości przedniego skrzydła; rozpiętość skrzydeł wynosi od 23 do 34 mm.

Głowa jest porośnięta łuskami o ciemnoszarych nasadach i jasnoszarych wierzchołkach, wskutek czego ma wygląd szaro nakrapianej. Aparat gębowy zaopatrzony jest w drobne, łuskowate głaszczki szczękowe oraz w głaszczki wargowe o trzecim członie trzykrotnie krótszym od drugiego. Czułki osiągają od 8 do 11 mm długości; u samicy są nitkowate, zaś u samca występuje delikatne piłkowanie i kępka łusek pokrywająca ich czwarty i piąty człon.

Łuski na tułowiu również tworzą szare nakrapianie. Przednie skrzydło porastają rozproszone łuski barwy białawoszarej, rdzawej i czarnej, formujące wzór z czterema liniami i jedną plamką. Linia przedśrodkowa kontrastuje w części odsiebnej z czarnymi łuskami i niekiedy może zanikać. Linia środkowa ma dwa wyraźne ząbki u nasady i kontrastuje z linią czarną tej samej szerokości, a przestrzeń między liniami środkową i przedśrodkową wypełniają łuski rdzawoczerwone. Nerkowata plamka środkowa (łac. stigma discalis) ma białawe zabarwienie i przylega do białawoszaro nakrapianego przyciemnienia środkowego. Wyraźnie ząbkowana linia zaśrodkowa odsiebnie kontrastuje z barwą brązowawą. Linia końcowa jest czarna, delikatnie zaznaczona, często poprzerywana szarawobiałymi łuskami. Strzępina przedniego skrzydła jest brązowawoszara z niewyraźnymi liniami. Tylne skrzydła są jasnobeżowe z wyraźnie widocznymi żyłkami i ciemnobrązowym obrzeżeniem, z którym kontrastuje jasnoszara strzępina.

Odwłok ma ubarwienie szare z rozjaśnionymi tyłami tergitów i jasnoszarymi, ciemno nakrapianymi sternitami. U samca środkowa płytka ósmego sternitu ma silnie wystający wierzchołek. Genitalia samca cechuje unkus o szeroko zaokrąglonym, jajowatym wierzchołku i wypukłych brzegach bocznych, walwa z rejonem oszczecinionym krótszym od mającej szeroki i stępiony wierzchołek kosty, kolec przedwierzchołkowy kosty położony blisko jej szczytu, wydłużony i nieco stożkowaty sakulus oraz wyraźnie dłuższe niż połowa długości genitaliów winkulum. Sam fallus ma w swym wnętrzu jeden cierń w ¼ tak długi jak on sam oraz zgrupowanie od 20 do 35 cierni drobniejszych. Samica ma przewody torebki kopulacyjnej pięciokrotnie dłuższe niż szerokie, zakrzywione, silnie zesklerotyzowne oprócz wąskiego paska podłużnego w środkowej ⅓ długości, na przedzie rozszerzone i wyposażone w grupę kolców nieosadzonych na własnej sklerotyzacji, w tylnych ⅔ zaopatrzone w colliculum. Przednio-boczne wyrostki tychże przewodów odchodzą po prawej ich stronie.

Biologia i ekologia

Poczwarka, larwa i kokony szyszenia pospolitego

Pospolity gatunek zasiedlający lasy iglaste i mieszane, wrzosowiska, parki i ogrody.

Gąsienice są polifagicznymi fitofagami, żerującymi na szyszkach roślin iglastych z rodziny sosnowatych (konofagi). Wśród ich roślin żywicielskich podaje się sosny (w tym pospolitą, czarną, wejmutkę i Banksa), świerki i jodły, a niektóre źródła wymieniają też modrzewie. Pokarm gąsienicy stanowią łuski szyszki, natomiast nasiona uszkadza w stopniu niewielkim, a rdzeń szyszki pozostawia nienaruszony. Żerowiska mają postać szerokich, nieregularnych, placowatych chodników zapełnionych zlepionymi przędzą grubymi grudkami o brązowej barwie, które w formie festonów wyrzucane są poza szyszkę.

Rozwój gąsienicy trwa od sierpnia do maja następnego roku. W pełni wyrośnięta wygryza się z szyszki okrągłym otworem i przepoczwarcza w glebie. Poczwarki obserwuje się w czerwcu i lipcu, a imagines latają głównie w lipcu i sierpniu.

Rozprzestrzenienie

Gatunek palearktyczny. W Europie znany jest z większości krajów, w tym z Polski; na zachód dociera do Hiszpanii, a na północ do Skandynawii. Dalej na wschód dociera do Kaukazu, północnych Chin i Rosyjskiego Dalekiego Wschodu. Istnieje jednak podejrzenie, że doniesienia z krajów bałkańskich i azjatyckich tyczą się innych, podobnych gatunków. Z nearktycznej Ameryki Północnej szyszeń pospolity wykazywany był błędnie, wskutek nieodróżniania od tamtejszego D. abietivorella.

Znaczenie gospodarcze

W gospodarce leśnej gatunek ten uznawany jest za jednego z najważniejszych motylich szkodników szyszek w krainie palearktycznej. Jego żerowanie prowadzi do deformacji, przeżywiczenia, przedwczesnego brunatnienia i opadania szyszek. Choć same nasiona pozostają często całe, to ich łuszczenie utrudnione jest wskutek uszkodzenia innych struktur szyszki.