Szmul Zbytkower
Szmul Jakubowicz lub Józef Samuel Sonnenberg, zwany Zbytkowerem (ur. ok. 1727, zm. 3 października 1800[1] lub 19 września 1801[2][3]) – żydowski kupiec i dostawca, bankier, faktor, protegowany króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
 Portret Szmula Zbytkowera z 1776 r., fragment obrazu Elekcja Stanisława II Agusta na Woli w 1764 autorstwa Bernarda Bellotta w Muzeum Narodowym w Poznaniu, reprodukcja w Muzeum Polin. | |
| Data urodzenia |
około 1727 |
|---|---|
| Data śmierci |
3 października 1800 lub 19 września 1801 |
| Zawód, zajęcie |
bankier, kupiec, faktor, finansista, przedsiębiorca |
| Miejsce zamieszkania | |
| Narodowość | |
| Rodzice |
Jakub Awigdor Zbytkower |
| Małżeństwo |
Eufrozyna Gabriel, Judyta Jakubowiczowa |
| Dzieci |
Abel Sonnenberg, Ber Sonnenberg, Atalia Józefa Adolfina, Marianna Barbara Bona (1780-1830), Ludwika Rebeka (ur. 1781) i Anna |
Życiorys
edytujDziałalność przedsiębiorcza i społeczna
edytujUrodził się jako jedyny syn Jakuba Awigdora, również zwanego Zbytkowerem.
Od króla dostał w 1796 roku w dzierżawę dzisiejszą dzielnicę Warszawy, Targówek. Założył tam folwark Bojnówek[4] bądź Bojmurek[5]. W 1798 otrzymał od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II przywilej nabywania nieruchomości i dóbr ziemskich. W 1780 roku został mianowany przez Sejm Czterech Ziem przedstawicielem wszystkich Żydów Rzeczypospolitej. W związku z tym w tym samym roku zakupił od królewskiego skarbu miasteczko Golędzinów i założył tam za zgodą biskupa płockiego Michała Poniatowskiego cmentarz żydowski na Bródnie, przy dzisiejszej ulicy św. Wincentego. Tam też został pochowany[6]. Jego grób wraz z nagrobkiem dłuta Dawida Friedländera[7] uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej i nie przetrwał do naszych czasów. Do dziś okolice warszawskich ulic Kawęczyńskiej i Białostockiej – nazywane są Szmulowizna. W 1798 r. otrzymał przywilej nabywania nieruchomości i dóbr ziemskich z rąk króla pruskiego Fryderyka Wilhelma II[4]. Zbytkower był właścicielem rzeźni, magazynów mięsnych, garbarni, tartaków i cegielni. Oprócz tego dzierżawił karczmę, gorzelnie i browary, eksportował bydło i skóry oraz zajmował się spławianiem Wisłą drewna i zboża do Gdańska[5]. Na Pradze wybudował też synagogę.
Zbytkower szczególnie wzbogacił się na dostawach dla wojujących armii. Jego pozycja na dworze królewskim była niezwykle silna. Jego trzecia żona, Judyta (Gitel) Jakubowicz Lewi, pochodząca z Frankfurtu nad Odrą prowadziła w Warszawie popularny wśród śmietanki towarzyskiej salon. Była także regularnie zapraszana przez króla na obiady czwartkowe[8].
Podczas rzezi Pragi w 1794 roku Zbytkower ukrył wielu mieszczan praskich, ratując ich tym samym od śmierci bądź niewoli. Wykupywał także dzieci z rąk Kozaków, który to fakt został umieszczony na jego niezachowanym pomniku nagrobnym w formie plastycznej bądź jako inskrypcja komemoratywna.
Życie prywatne
edytuj
Był trzykrotnie żonaty. Po raz pierwszy z kobietą nieznanego nazwiska. Po raz drugi z Eufrozyną Gabriel (1750–1836), z którą się rozwiódł. Po raz trzeci w 1779 z Judytą Jakubowiczową (ur. w XVIII w., zm. 1829)[9]. Z pierwszą żoną miał dwóch synów – Abla (daty urodzin i śmierci nieznane, od niego wywodzi się rodzina Pragierów, do której należał m.in. Adam Pragier) i Berka. Z drugą żoną miał córkę Atalię Józefę Adolfinę (1776–1850, żonę Karola Jana Laskiego, a po jego śmierci Samuela Fraenkla). Z trzecią żoną miał trzy córki – Mariannę Barbarę Bonę (1780–1830), Ludwikę Rebekę (ur. 1781) i Annę (żonę kolejno Łazarza Tischlera – warszawskiego kupca, Józefa Aleksego Morawskiego (1791–1855) – senatora, 1788–1828). Wnuczką Anny i Józefa Morawskiego była Franciszka Siedliska (błogosławiona Maria od Pana Jezusa Dobrego Pasterza) założycielka Zgromadzenia Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu.
Po śmierci Szmula Zbytkowera interesy przejęła jego żona Judyta Jakubowiczowa. Jego syn Ber Sonnenberg był założycielem rodu Bergsonów, z którego pochodził między innymi Henri Bergson, francuski filozof.
Przypisy
edytuj- ↑ Tadeusz Korzon: Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764 - 1794) badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego T.1. Kraków: 1897, s. 226.
- ↑ Reychman 1936 ↓, s. 11.
- ↑ Anna Michałowska. Szmul Jakubowicz Zbytkower. „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce”. 2-3/1992(162-1633). s. 90.
- ↑ a b Szmul Zbytkower – Ludzie Pragi – Twoja Praga [online], www.twoja-praga.pl [dostęp 2021-07-22] (pol.).
- ↑ a b Zbytkower Szmul | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-07-22].
- ↑ Hanna Faryna, Piotr Paszkiewicz. Warszawskie cmentarze żydowskie. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 110, 1984.
- ↑ Sandel J., 1975: Friedländer, Dawid. W: Maurin-Białostocka J. i in.: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, tom II. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Polska Akademia Nauk, Instytut Sztuki, strona 250
- ↑ Andrzej Żbikowski – Żydzi. A to Polska właśnie (Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław, 2000, ISBN 83-7023-594-8).
- ↑ Jakubowiczowa Judyta | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-12-07].
Bibliografia
edytuj- Kazimierz Reychman: Szkice genealogiczne, Serja I. Warszawa: Hoesick F., 1936, s. 11–18.