Szaniec (pismo)

Szaniec – główny organ prasowy Grupy „Szańca” (konspiracyjnej grupy byłych działaczy przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC”, skupionych wokół tego tygodnika) i jej zbrojnego ramienia – Organizacji Wojskowej „Związek Jaszczurczy” (od 20 września 1942 roku – Narodowych Sił Zbrojnych, a po rozłamie w NSZ na tle scalenia z Armią Krajową w kwietniu 1944 roku, kiedy powstały dwie odrębne organizacje, używające tej samej nazwy – NSZ-ONR), wydawany w latach 1939–1945.

Szaniec

Państwo	Polska
Wydawca	Grupa „Szańca”
Język	polski
Pierwszy numer	październik 1939
Ostatni numer	styczeń 1945
Strona internetowa

Charakterystyka

Pismo „Szaniec" zaczęło się ukazywać od X 1939 r., początkowo jako powielany biuletyn oparty na nasłuchu radiowym, zaś od 24 III 1940 r. (nr 13) w formie drukowanej. Jego założycielami byli dwaj przedwojenni inżynierowie związani z Obozem Narodowo–Radykalnym ABC – Mieczysław Harusewicz i Henryk Minich. Finansował czy współfinansował go (tak jak i „Walkę") Edward Kemnitz. Pismo było drukowane w tajnych drukarniach przy ulicy Przemysłowej 28, a następnie Długiej 44/46 w Warszawie. Nadzór i kierownictwo sprawował Komitet Wydawniczy przy KG NSZ, na czele którego stał Mirosław Ostromęcki ps. „Mirski”.

Początkowo „Szaniec” ukazywał się jako tygodnik, ale ze względu na ciężkie warunki okupacyjne ograniczono jego wydawanie do 2 razy w miesiącu. Do upadku powstania warszawskiego ukazało się co najmniej 156 numerów. W poszczególnych latach wydano następującą liczbę numerów:

• 1940 r. – 37,
• 1941 r. – 25,
• 1942 r. – 17,
• 1943 r. – 15,
• 1944 r. (do wybuchu powstania warszawskiego) – ponad 16.

Pierwsze egzemplarze „Szańca” oznaczano numerem pojedynczym, a od 1941 r. numerem kolejnym w roku, łamanym przez numer pisma od początku. Jego nakład systematycznie wzrastał – od 5 tys. egzemplarzy w 1941 r. do 15 tys. przed wybuchem powstania warszawskiego.

W dniu 6 II 1943 r. Niemcy zlikwidowali podziemną drukarnię „Szańca” mieszczącą się przy ul. Długiej 44/46. W trakcie tej akcji - po całodniowym oblężeniu - zginęła cała wojskowa ochrona drukarni wraz z jej pracownicami.

„Szaniec” wywodził się ideologicznie z przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego ABC. W czasie okupacji postawił przed społeczeństwem polskim problem walki z dwoma wrogami – Niemcami hitlerowskimi i Rosją sowiecką oraz rodzimą partyzantką komunistyczną, walki o przyłączenie ziem zachodnich oraz sprawę przygotowania na okres powojenny nowoczesnego ustroju państwa. Były w nim omawiane bieżące problemy okresu okupacji, w tym przede wszystkim stosunki z ZWZ – AK. Spośród najważniejszych artykułów, które się w nim ukazały, należy wymienić:

• Nasze cele wojenne z dnia 20 XII 1940 r. (nr 49) – opisujący główne cele wojenne NSZ, m.in. przesunięcie granicy zachodniej Polski na linię rzek Odry i Nysy Łużyckiej,
• Czego chcą? z dnia 4 VIII 1943 r. (nr 10/101) – nawołujący do wspólnej walki z partyzantką komunistyczną,
• Drogi rozwoju NSZ z dnia 6 X 1943 r. (nr 13/102) – przedstawiający zarys programowy NSZ,
• NSZ potępione – Armia Ludowa uznana z dnia 4 XII 1943 r. (nr 15/156) – stanowiący odpowiedź na potępienie NSZ przez KG AK po mordzie pod Borowem i uzasadniający potrzebę stworzenia wspólnego frontu przeciwko komunistom,
• Rozkazy Komendantów Głównych NSZ i AK dot. scalenia obu organizacji wraz z wprowadzeniem wyrażającym radość z powyższego faktu – z dnia 13 IV 1944 r. (nr 3/109).

Po wybuchu powstania warszawskiego „Szaniec” stał się jednym z najważniejszych pism ukazujących się w walczącym mieście. Od 20 VIII (nr 16/122) do 23 IX 1944 r. (nr 50/156) ukazywał się codziennie, włącznie z niedzielami, i do upadku powstania wyszło 39 numerów. Jego redakcję udało się szybko odtworzyć, przede wszystkim z poprzednich pracowników, którzy mieszkali lub znaleźli się w Śródmieściu. Na jej czele stał Mirosław Ostromęcki, a jego zastępcą ds. redakcyjnych był przedwojenny dziennikarz, red. Antoni Chrząszczewski ps. „Anioł”. Sekretarzem redakcji była Hanna Paszyńska. U Witolda Bayera, adwokata, zbierało się kolegium redakcyjne, które dostarczało materiały polityczne, opracowywane następnie w redakcji. Oparcie organizacyjne i kolportażowe zapewniała „Szańcowi” kompania NSZ „Warszawianka” Zgrupowania AK „Chrobry II”. „Szaniec” został zalegalizowany w Delegaturze Rządu na Kraj oraz w Dowództwie AK. Umożliwiło to korzystanie z serwisu prasowego kierownictwa powstania oraz, co najważniejsze, drukowanie go przez drukarnie wojskowe WZW, zorganizowane pod kierownictwem Jerzego Rutkowskiego. Oprócz materiałów informacyjnych otrzymywanych z centrum prasowego powstania, utrzymywano także nasłuch radiowy, który umożliwiał kontrolę oraz uzupełnianie serwisu oficjalnego. Codzienne wiadomości w „Szańcu” o sytuacji na poszczególnych odcinkach powstania były opracowywane również na podstawie informacji otrzymywanych od oddziałów NSZ, biorących udział w walkach.

Po upadku powstania warszawskiego wznowienie wydawania „Szańca” nastąpiło jesienią 1944 r. w Krakowie, ale wyszło tylko kilka numerów. Ostatni (nr 1/161) ukazał się 15 I 1945 r. w nakładzie 7 tys. egzemplarzy.

Obecnie egzemplarze „Szańca” przechowywane są m.in. w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Profil ideowy

Było to pismo propagujące poglądy faszystowskie. W rozważaniach teoretycznych nad problematyką państwa i ustroju politycznego publicyści "Szańca" rozróżniali trzy formy rządzenia: demokrację, totalitaryzm i "ustrój narodowy". Odrzucając dwie pierwsze jako nieodpowiednie dla polskich potrzeb narodowych, postulowali ostatnią z nich - jako najlepszą według nich dla Polski. Przy czym za typowy totalitaryzm publicyści "Szańca" uznawali wyłącznie komunizm oraz nazizm niemiecki, a jedynie w zależności od potrzeb terminem tym obejmowali także inne państwa faszystowskie (nazizmu nie uważali za skrajną odmianę faszyzmu, lecz za całkowicie odrębną ideologię). Powodowało to wiele niekonsekwencji, skoro pojęciem "totalitaryzm" obejmowano grupę państw, do których miano zupełnie różny stosunek. Negatywnie wyrażano się o III Rzeszy, jednocześnie unikając oceny ustroju tego państwa. Główną przyczynę zbrodni niemieckich upatrywano w naturalnych skłonnościach Niemców jako narodu, a nie w zbrodniczej ideologii nazistowskiej. Pisano: "Niemiec to nasz odwieczny wróg, zawsze nam obcy i nienawistny". Z kolei główną przyczyną krytycznego stosunku do faszyzmu włoskiego był fakt przystąpienia Włoch do wojny po stronie Niemiec, nie zaś wady ustroju państwa. O faszyzmie pisano jako o ruchu, od którego "można się wiele nauczyć, jednak śmiesznym byłoby ruch ten przenosić bezkrytycznie na teren Polski". Prawa politycznie w postulowanym przez grupę "Szańca" państwie polskim posiadaliby tylko członkowie hierarchicznie zorganizowanej monopartii, zwanej Organizacją Polityczną Narodu, której członkami mogli zostać wyłącznie etniczni Polacy, którzy potrafili udowodnić swoje etnicznie czysto polskie pochodzenie do czwartego pokolenia wstecz (wykluczano możliwosć asymilacji). Działalność wszystkich innych partii politycznych miała być zabroniona. Państwo miało kierować się polską ideą narodową, solidaryzmem społecznym oraz swoiście interpretowanym katolicyzmem jako religią panującą. Jednym z najważniejszych punktów programu politycznego grupy "Szańca" było wyeliminowanie i likwidacja mniejszości narodowych. Nie przewidywano dla nich miejsca w powojennym państwie polskim. Postulaty oenerowców nie przewidywały jednak ich likwidacji fizycznej i dlatego "Szaniec" deklarował: "Mord nie jest naszą bronią". Postulowano pozbycie się mniejszości bądź przez ich wysiedlenie poza granice Polski (Żydzi, Niemcy), bądź przez przymusową polonizację (Litwini, Ukraińcy, Białorusini i zgermanizowani Słowanie). Do wprowadzenia projektowanego na łamach "Szańca" ustroju politycznego miano przystąpić po obaleniu władzy rządu londyńskiego i Polskiego Państwa Podziemnego w wyniku rewolucji narodowo-radykalnej.

Bibliografia

• Wojciech Jerzy Muszyński, W walce o Wielką Polskę. Propaganda zaplecza politycznego Narodowych Sił Zbrojnych (1939-1945), Warszawa 2000
• Encyklopedia Białych Plam, T.XVII, Radom 2006

Linki zewnętrzne

• Zdigitalizowane wydania „Szańca”. cyfrowemazowsze.pl