Synagoga w Końskich

Synagoga w Końskich – drewniana synagoga z XVIII w. (1780) w Końskich w Polsce, obecnie nieistniejąca. Zniszczona przez Niemców w trakcie II wojny światowej w 1939, w pierwszym dniu po zajęciu miasta przez wojska hitlerowskie. Synagoga została zbudowana w 1780 na zlecenie koneckiego kahału. Była jednokondygnacyjnym drewnianym budynkiem konstrukcji zrębowej z lisicami z wydzieloną modlitewnią dla kobiet (babiniec) oraz dwukondygnacyjnym dachem w części centralnej zwieńczonym kopułą.

Synagoga w Końskich

Widok na elewację południową (ok. 1920)
Państwo	Polska
Miejscowość	Końskie
Wyznanie	judaizm
Rodzaj	synagoga
Historia
Data budowy	1780
Data zniszczenia	12 września 1939
Dane świątyni
Architekt	nieznany
Styl	barokowy
Budulec	drewno
Stan obecny	nie istnieje
Położenie na mapie Polski Synagoga w Końskich
51°11′33,2715″N 20°24′24,2406″E

Historia

Synagoga została wzniesiona została najpóźniej w 1780w Polsce w miejscowości Końskie. Autor projektu nie jest znany. W końcu XIX i na początku XX w. część zachodnia była parokrotnie przebudowywana. Na przełomie XIX i XX w., przed 1905, galerię zachodnią i skrajne przęsła bocznych skrzydeł zadeskowano, schody do babińca doświetlono oknami: czterema wstawionymi w ścianę zachodnią i jednym w przęśle skrajnym południowej galerii. W salę wbudowano, przy jej ścianie zachodniej, wąską emporkę dla kobiet, dostępną, poprzez sionkę na piętrze, schodami wstawionymi w dwa skrajne przęsła galerii północnej. Przed 1911 drewnianą zewnętrzną ścianę zachodnią i skrajne przęsła skrzydeł bocznych zastąpiono murowanymi. W latach 1931–1932 Janusz Eugeniusz Kahl wraz z Romualdem Pieńkowskim dokonali inwentaryzacji obiektu na zlecenie ZAP Politechniki Warszawskiej (sprawozdanie przechowuje Instytut naukowo-badawczy Polskiej Akademii Nauk). Synagoga została spalona podczas II wojny światowej, w pierwszym dniu po zajęciu miasta przez Niemców. Po zakończeniu wojny nie została odbudowana.

Elewacja południowa Synagogi w Końskich

Rzut Synagogi w Końskich

Okładka Kartki z Synagogą w Końskich

Architektura

Budynek oryginalnie wzniesiony w całości jako drewniany, Sala główna, niemal kwadratowa w planie (11,90 × 12,10 m, wysokość do górnego wieńca ścian ok. 7,60 m, w najwyższym miejscu sklepienia 13,80 m), zagłębiona o trzy stopnie w stosunku do poziomu podłogi sieni. Poprzedzona od zachodu w przyziemiu sienią, niewielką izbą i babińcem (podziały pomieszczeń zapewne późniejsze – wynik przebudowy), nad nimi na piętrze główny babiniec, pierwotnie dostępny z dwukondygnacyjnej, otwartej galerii obiegającej z trzech stron zachodnią część budynku. Na galerię prowadziły dwa biegi schodów umieszczone symetrycznie wzdłuż ściany zachodniej. Salę główną przykrywała wielka, ośmioboczna, dwukondygnacyjna kopuła, wbudowana i ściśle zespolona z więźbą również dwukondygnacyjnego dachu łamanego, stolcowego, czterospadowego o niejednakowym nachyleniu połaci. Połacie szczytowe górnej kondygnacji dodatkowo załamano za pomocą nadbitek. Stolce ustawiono na obiegającym salę ruszcie, powstałym przez ułożenie równoległe do ścian belek o wyjątkowo dużym przekroju. Były one podparte dodatkowo w środku ścian bocznych i w dwóch punktach ścian poprzecznych znacznie wysuniętymi, połączonymi z lisicami wspornikami. Stolce nad babińcem były ustawione na belkach stropowych. Ściany zrębowe z lisicami, odeskowane poziomo. Rozstawy okien, lisic i wsporników pod gzymsem zmodulowane. Galeria miała pierwotnie od zachodu pięć przęseł (środkowe przęsło znacznie szersze), a od północy i południa po dwa w przyziemiu i po cztery na piętrze. Słupy, w przekroju kwadratowe, były powiązane poziomymi belkami na wysokości stropów oraz parapetu balustrady. U góry łączyły jej wycięte w deskach arkady wsparte na głowiczkach z listew. Przedłużeniem słupów pod gzyms główny były nadbite na deskowanie arkad pilasterki z cokolikami i głowiczkami. Drzwi do sali i pomieszczeń parterowych zmieczowane – miecze i nadproża wycięte w kształt koniczyny i oprofilowane. Okna sali głównej bliźniacze, zakończone łukami odcinkowymi, z oprofilowanym słupkiem środkowym, po dwa w każdej ze ścian zewnętrznych. Okna babińca na piętrze pojedyncze, również zakończone łukami odcinkowymi, na parterze prostokątne. Połączenie pomiędzy babińcami, a salą główną – wąskie szczeliny przesłonięte tralkami. Gzymsy, główny i dzielący kondygnacje dachu – oprofilowane, pod gzymsem głównym osadzone ozdobne wsporniki – „łezki” wyznaczające rytm podziałów elewacji. Bryła dachu wzbogacona fryzem, uzyskanym przez ozdobne odeskowanie niskiej ścianki kolankowej, ustawionej na belkach rusztu i belkach stropowych. Boczne galerie przykryte odrębnymi, dwuspadowymi dachami o kalenicach prostopadłych do kalenicy dachu nad salą. Szczyty – tympanony z płaskimi, oprofilowanymi gzymsami i ząbkowaniem. Kopuła osadzona na ośmiobocznej, wklęsłej fasecie wypełniała obie kondygnacje więźby: stolcową i krokwiową. Przejście z kwadratowego planu sali w ośmiobok fasety stanowiły rozdzielone balustradami wklęsłe wrożniki. Dolna kondygnacja kopuły składała się z ośmiu trapezów sferycznych, górna – również z ośmiu sferycznych trójkątów. Środek akcentował wielki (wysokości ok. 1 m), osadzony w rozecie toczony wieszar. Poziome podziały kopuły podkreślały ślepe balustrady z toczonych tralek, dolna osadzona na fasecie, górna na esownicowych wsporniczkach, obie od dołu zakończone „falbanami”. Babieniec na piętrze przykryty był stropem płaskim na fasecie, wynikającej z odeskowania wsporników rusztu sklepienia sali. W pozostałych pomieszczeniach stropy płaskie. Pierwotnego wyglądu aron ha-kodesza nie znamy. Był zapewne wąski i wysoki. Wynikało to z pozostawionej dla niego niewielkiej przestrzeni między oknami ściany wschodniej. Poprzedzony był schodami i podestem otoczonym balustradą z toczonych tralek, takich samych jak balustrada bimy. Zapewne w XIX w. jego szafę zastąpiono zwykłą, niewielką szafką dwudrzwiową z kolumienkami, na którą nastawiono zwieńczenie z dwugłowym orłem i koroną, pochodzące być może z poprzedniego aron ha-kodesza. Bima – ośmioboczna, polichromowana altana zwieńczna baldachimem. Ściany i sklepienia pozostawione w naturalnym drewnie. Murowaną elewację zachodnią z przebudowy z 1911 podzielono ceglanymi pilastrami na przęsła i gzymsami na kondygnacje. Okna w części przebudowanej otrzymały półkolisty wykrój, obramiony cegłą, i poziome parapety. Wymiana ściany nastąpiła bez zmiany więźby dachowej. W tym samym czasie do ściany południowej dobudowano niski, murowany babiniec z małym przedsionkiem. Dach nad babińcem pulpitowy, nad przedsionkiem dwuspadowy, kryty blachą.

Galeria

• 
  Plan rekonstrukcji synagogi z 1907
• 
  Synagoga w Końskich (ok. 1905-1910)
• 
  Bima synagogi w Końskich (ok. 1930)
• 
  Wnętrze z uwidocznieniem babińca
• 
  Ruiny synagogi (1940)

Bibliografia

• MariaM. Piechotka MariaM., KazimierzK. Piechotka KazimierzK., Bramy Nieba – Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, wyd. I, Warszawa: Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata i Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, 2015, ISBN 978-83-942048-5-3 .

Linki zewnętrzne

• Synagoga w Końskich na portalu Wirtualny Sztetl
• Synagoga w Końskich na portalu Fotopolska – stare zdjęcia, mapa