Wikipedia

Język suahili

język z rodziny bantu
(Przekierowano z Suahili)
Ten artykuł dotyczy języka. Zobacz też: lud Suahili oraz cywilizacja Suahili.

Język suahili, także: swahili (kiswahili) – język z rodziny bantu używany w Afryce Środkowej i Wschodniej (Tanzania, Kenia, Demokratyczna Republika Konga, Uganda), gdzie pełni funkcję języka kontaktowego. Zapisywany zarówno alfabetem łacińskim (obecnie), jak i arabskim (dawniej). Składa się z około 20 dialektów (kiamu, kimwita, kingwana i inne). Najczęściej używanym (tzw. standard swahili) jest dialekt unguja wywodzący się z Zanzibaru. Językiem suahili jako ojczystym posługuje się około 800 tysięcy ludzi[1].

kiswahili
Obszar

Tanzania, Kenia, Uganda, Kongo, Rwanda, Burundi, Somalia, Komory

Liczba mówiących

pierwszy język: 800 tys.
drugi język: 30–50 mln

Pismo/alfabet

łacińskie (dawniej arabskie)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Tanzania, Kenia, Uganda, Unia Afrykańska (jako jeden z języków roboczych)
Organ regulujący Baraza la Kiswahili la Taifa
Kody języka
ISO 639-1 sw
ISO 639-2 swa
ISO 639-3 swa
IETF sw
Glottolog swah1254
Ethnologue swa
GOST 7.75–97 суа 631
WALS swa
SIL swh
Występowanie
Ilustracja
Zasięg języka suahili
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku suahili
Słownik języka suahili
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Nazwa „kiswahili” pochodzi od liczby mnogiej arabskiego słowa sāhil ساحل (wybrzeże), w liczbie mnogiej sawāhil سواحل, używanego jako przymiotnik określający mieszkańców wybrzeża oraz ich język (przedrostek ki- w języku suahili służy do oznaczania języków).

System fonologiczny

edytuj
  • Samogłoski

Standardowa forma suahili posiada pięć samogłosek:

oraz trzy dyftongi:

dwuwargowe wargowo-zębowe zębowe dziąsłowe zadziąsłowe podniebienne tylnojęzykowe
zwarte p [p] t [t] k [k]
zwarto-szczelinowe c [tʃ] j [ɟ]
szczelinowe f [f] th [θ] dh [ð] s [s] z [z] sh [ʃ] h [x] gh [ɣ]
uderzeniowe (flap) r [ɾ]
nosowe m [m] n [n] ny [ɲ] ng' [ŋ]
płynne w [w] y [j]
boczne l [l]
implozyjne b [ɓ] d [ɗ] g [ɠ]

Język suahili jest językiem tonicznym, w którym akcent zaznacza się nie siłą wymowy, lecz podniesionym tonem sylaby akcentowanej[2].

Morfologia

edytuj

Rzeczowniki

edytuj

Podobnie jak w innych językach bantu, rzeczowniki podzielone są na liczne klasy, a liczba mnoga traktowana jest jako osobna klasa:

klasa prefiks liczba pojedyncza. tłumaczenie klasa liczba mnoga tłumaczenie
1 m-/mu-, wa- mtu człowiek 2 watu ludzie
3 m-/mu-, mi- mti drzewo 4 miti drzewa
5 Ø/ji-, ma- jicho oko 6 macho oczy
7 ki-, vi- kisu nóż 8 visu noże
9 Ø/n-, Ø/n- ndoto sen 10 ndoto sny
11 u- ua kwiat 14 utoto dzieciństwo

Przymiotniki, zaimki i liczebniki zaliczane są pod względem morfologicznym do grupy rzeczowników. Przynależność do danej klasy jest głównie formalno-gramatyczna, w znacznie mniejszym stopniu jest oparta na kryterium semantycznym. Mimo to da się wyróżnić pewne tendencje:

  • klasa 1 i 2 grupują rzeczowniki oznaczające ludzi;
  • klasa 3 i 4 – obiekty traktowane jak ożywione: rośliny, ogień, las, księżyc, czy obejmujące przestrzeń lub czas, np. miasto, rzeka, rok itd.;p
  • klasa 5 i 6 – rzeczy, które mogą być traktowane pojedynczo, ale też jako zbiorowość, lub występujące parami: zęby, liście, owoce, kamienie, płyny itd.; wklasie tej znajdują się również zgrubienia, nazwy pokrewieństwa i tytuły;
  • klasa 7 i 8 – obejmują rzeczowniki nieożywione i zdrobnienia;
  • klasa 9 i 10 – zawiera wiele nazw zwierząt, owoców, przedmiotów codziennego użytku i zapożyczeń;
  • klasa 14 – rzeczowniki abstrakcyjne i nazwy krajów.

Składnia

edytuj

Charakterystyczną cechą składni języka suahili jest tzw. kongruencja, czyli związek zgody, polegający na dostosowaniu formy gramatycznej określeń rzeczownika oraz orzeczenia do prefiksu (przedrostka) danej klasy rzeczownikowej. Przykłady:

  • mtoto mmoja mzuri „jedno ładne dziecko” (mtoto „dziecko” – klasa 1);
  • watoto watatu wazuri „troje ładnych dzieci” (watoto „dzieci” – klasa 2);
  • kitabu kimoja kizuri „jedna ładna książka” (kitabu „książka” – klasa 7);
  • vitabu vitatu vizuri „trzy ładne książki” (vitabu „książki” – klasa 8).

Słownictwo

edytuj

Zasadniczy zasób leksykalny języka suahili opiera się na słownictwie bantu (72%), istnieje również spory procent naturalizowanych zapożyczeń z języka arabskiego (23%), a także w mniejszym stopniu z innych języków: angielskiego (2%), perskiego (1,6%), portugalskiego (1%) i hindustani (1%)[3].

Kilka słów (wymowa: y jak j, j jak dż, w jak ł, poza tym jak po polsku):

  • ja – mimi
  • ty – wewe
  • on – yeye
  • my – sisi
  • oni – wao
  • co? – nini?
  • kto? – nani?
  • który? – ipi?
  • dokąd? – wapi?
  • kiedy? – hini?
  • jak? – vipi?
  • dlaczego? – kwanini?
  • gdzie? – mahali gani?

Jedzenie:

  • maziwa – mleko
  • chai – herbata
  • mkate – chleb
  • nyama – mięso
  • pombe – alkohol
  • siagi – masło
  • kahawa – kawa
  • baridi – zimne
  • moto – gorące
  • samaki – ryba
  • chakula – jedzenie
  • chumvi – sól
  • sukari – cukier

Zwierzęta:

  • simba – lew
  • duma – gepard
  • twiga – żyrafa
  • punda milia – zebra
  • nyani – małpa
  • tembo – słoń
  • kuku – kurczak, kura
  • mbwa – pies

Liczebniki:

  • moja – jeden
  • mbili – dwa
  • tatu – trzy
  • nne – cztery
  • tano – pięć
  • sita – sześć
  • saba – siedem
  • nane – osiem
  • tisa – dziewięć
  • kumi – dziesięć
  • kumi na moja – jedenaście
  • kumi na mbili – dwanaście
  • ishirini – dwadzieścia
  • ishirini na moja – dwadzieścia jeden
  • thelathini – trzydzieści
  • arobaini – czterdzieści
  • hamsini – pięćdziesiąt
  • mia moja – sto
  • elfu moja – tysiąc

Inne:

  • leo – dzisiaj
  • kesho – jutro
  • sasa – teraz
  • pole-pole – spokojnie, wolno
  • haraka – szybko
  • -enda – iść
  • -la – jeść
  • -ja – przyjść
  • kununua – kupić
  • kuuza – sprzedać
  • -nywa – pić
  • kulala – spać
  • kusimama – zatrzymać
  • barabara – droga
  • duka – sklep
  • fedha/pesa – pieniądze
  • hoteli – hotel
  • chumba – pokój
  • kitanda – łóżko
  • hospitali – szpital
  • polici – policja
  • bwana – pan
  • bibi – pani
  • bi – kobieta niezamężna

Zwroty w swahili:

  • jambo – cześć [czyt. dżambo]
  • hakuna matata – nie martw się
  • una karibishwa – witam
  • habari? – jak się masz?
  • nzuri tu – nawet dobrze
  • na wewe, je? – a ty?
  • mbaya – źle/zły
  • tafadhali – proszę
  • asante [sana] – dziękuję [bardzo]
  • samahani – przepraszam
  • vipi? – cześć / co u Ciebie?
  • nzuri – dobrze (najczęstsza odpowiedź)
  • asabuhi njema – dzień dobry
  • habari ya asubuhi – dzień dobry (do 12.00)
  • habari ya mchana – dzień dobry (po 12.00)
  • habari ya jioni – dobry wieczór
  • kwaheri – do widzenia
  • lala salama – dobranoc
  • karibu ndani tafadhali – proszę wejść
  • keti tafadhali – proszę usiąść
  • umekuja kutoka wapi? – skąd pochodzisz?
  • nimetoka... – pochodzę z...
  • jina lako nani? – jak masz na imię?
  • jina langu ni... – na imię mam...
  • waweza kuongea Kiswahili? – mówisz w suahili?
  • ndiyo – tak
  • hapana – nie
  • kidogo tu – tylko trochę
  • waonaje...? – jak ci się podoba w...?
  • hapa napenda – podoba mi się
  • hewa hapa in joto, sivyo? – jest gorąco, prawda?
  • ndiyo, kidogo – tak, owszem
  • una kwenda wapi? – dokąd idziesz/jedziesz?
  • nakwenda... – idę/jadę do...
  • geuka kulia – skręcić w prawo
  • geuka kushoto – skręcić w lewo
  • enda moja kwa moja – iść prosto
  • simama hapa tafadhali – proszę, zatrzymaj się tutaj
  • ngapi? – ile?
  • inagharimu pesa ngapi? – ile to kosztuje?
  • waweza kupunguza – drogo
  • nita nunva – kupię to
  • sawa – ładny
  • ngoja kidogo – poczekaj chwilę
  • nibadilishe pesa kwanza – muszę rozmienić pieniądze
  • wapi choo? – gdzie jest toaleta?
  • naweza kupata wapi kinywaji? – gdzie mogę się czegoś napić?
  • kikombe kimoja cha kahawa – filiżanka kawy
  • hoteli iko wapi? – gdzie jest hotel?
  • njia hii ina-enda wapi? – dokąd prowadzi ta droga?
  • tafadhali nisaidie kusukuma gari – proszę mi pomóc popchnąć samochód
  • tafadhali badilisha gurudumu hili – proszę zmienić koło

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Ethnologue report for language code: swh
  2. ↑ Polome 1967 ↓, s. 13.
  3. ↑ R. Ohly, I. Kraska-Szlenk, Z. Podobińska: Język suahili. Warszawa: Dialog, 1998, s. 135. ISBN 83-86483-87-3.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Język_suahili&oldid=74167593”