Storczyk samczy

Storczyk samczy
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	szparagowce
Rodzina	storczykowate
Podrodzina	storczykowe
Rodzaj	koślaczek
Gatunek	storczyk samczy
	Nazwa systematyczna
	Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase; Lindleyana 12: 120 1997
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Storczyk samczy, s. samiczy^[4] (Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase) – gatunek rośliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae)^[3].

Nazewnictwo

Po odkryciu polifiletycznego charakteru rodzaju Orchis gatunek ten włączony został do rodzaju koślaczek (Anacamptis) i obecna nazwa gatunku to Anacamptis morio (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase (Lindleyana 12: 120 (1997)^[5]. Tu opisany jest pod nazwą tradycyjną ze względu na utrzymanie jej stosowania w polskojęzycznych źródłach nomenklatorycznych^[4].
Synonimy^[3]:
- Herorchis morio (L.) D. Tyteca & E. Klein
- Orchis morio L.
Dawne nazwy według botaników: storczyk samiczowy (Krzysztof Kluk w "Dykcyonarzu Roślinnym"), storczyk wąskoliści (Józef Jundziłł), storczyk szczupłoliściowy (Jakób Waga, we "Florze Polski Jawnokwiatowych rodzajów").

Rozmieszczenie geograficzne

Zwarty zasięg występowania obejmuje Europę i ciągnie się od południowej części Wysp Brytyjskich, północnej Hiszpanii, południowych wybrzeży Skandynawii i Estonii po europejską część Rosji, a na południu po wybrzeża Morza Śródziemnego. Zasięg występowania obejmuje ponadto Algierię i Maroko w Afryce Północnej oraz w Kaukaz i część Azji Zachodniej (Cypr, Liban, Iran, Syria, Turcja)^[6].

W Polsce występował na około 300 stanowiskach (z tego w Karpatach ok. 70), jednakże ostatnie badania terenowe (do 2008 roku) potwierdziły jego występowanie tylko na około 60 stanowiskach (z tego w Karpatach na kilkunastu). Najwyżej położone stanowisko znajduje się na wysokości 1100 m n.p.m. na Hali Śmietanowej w Beskidzie Żywieckim (Pasmo Policy)^[7].

Morfologia

Łodyga: Prosta smukła, zielona ale czerwono nabiegła, o wysokości do 35cm, zakończona luźnym kwiatostanem. Wyrasta z jajowatej, niepodzielonej bulwy^[8].
Liście: Posiada 9–12 liści, w tym 5–8 tworzących różyczkę wokół podstawy łodygi. Liście te są szerokolancetowate, bezplamiste, najszersze poza połową. Liście łodygowe w liczbie 3–6 pochwiasto obejmują łodygę. Przysadki mają długość 12–24 mm, szerokość 3–6 mm, są błoniaste i tej samej długości co zalążnia^[9].
Kwiaty: Stosunkowo duże. Kwiatostan w postaci luźnego kłosa o wysokości do 10 cm. Wszystkie listki okwiatu, z wyjątkiem warżki, są hełmiasto sklepione. Mają skośnie jajowaty kształt, barwę różową lub liliowofioletową i ciemniejsze nerwy. 3-łatkowa warżka jest w zarysie okrągła, ma długość 6,5–11 mm, szerokość 11–17 mm. Jej środkowa łatka ma na szczycie szerokość 4–9 mm, szczyt płytko podzielony i jest nieco dłuższa, niż ząbkowane łatki boczne. Jest najczęściej różowo-fioletowa i posiada duże fioletowe plamy. Mocna ostroga jest tej samej barwy co warżka, ma długość 7–10 mm, szerokość 2–3,5 mm, tępy koniec z niewielkim wgłębieniem i jest wygięta do góry. Pollinaria posiadają trzoneczki i oddzielne uczepki, ale wspólną tarczkę nasadową. Pyłkowiny brązowoczerwone^[9].
Owoce: Rozdęta torebka o długości od 1 do 1,5 cm^[8].

Kwiat

Biologia i ekologia

Bylina, geofit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. Kwiaty zwabiają owady imitując swoją budową kwiaty roślin nektarodajnych, jednak roślina nie wytwarza nektaru. Kwiaty zapylane są przez owady, głównie przez trzmiele. Zawiązuje owoce w średnim stopniu^[9]. Może występować również samozapylenie^[7]. Rośnie w suchych zaroślach, naturalnych łąkach i w świetlistych lasach (głównie w grądach), na miejscach otwartych lub częściowo zacienionych, często na zboczach^[10]. Liczba chromosomów 2n=36^[11]. Najwyżej w Polsce położone stanowisko znajduje się na Hali Śmietanowej w Paśmie Policy (1100 m n.p.m.). W Szwajcarii dochodzi do wysokości 1950 m^[7].

Tworzy mieszańce ze storczykiem błotnym, cuchnącym, męskim i kukułką szerokolistną^[11]. Zróżnicowany na sześć podgatunków^[12]:

Anacamptis morio subsp. caucasica (K.Koch) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
Anacamptis morio subsp. champagneuxii (Barnéoud) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
Anacamptis morio subsp. longicornu (Poir.) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.
Anacamptis morio subsp. morio
Anacamptis morio subsp. picta (Loisel.) Jacquet & Scappat.
Anacamptis morio subsp. syriaca (E.G.Camus) H.Kretzschmar, Eccarius & H.Dietr.

Zagrożenia i ochrona

W Polsce gatunek podlega ścisłej ochronie gatunkowej. Kategorie zagrożenia gatunku:

Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)^[13]: V (narażony na wyginięcie); 2016: CR (krytycznie zagrożony)^[14].
Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin^[15]: EN (zagrożony).

Istnieje szereg przyczyn, które spowodowały tak znaczne zmniejszenie się liczby stanowisk tego gatunku w Polsce. Są to: zmiana stosunków wodnych na jego stanowiskach, zaorywanie łąk i pastwisk, wysiewanie nasion traw, nawożenie, zbyt intensywny wypas, zalesianie oraz zabudowa stanowisk. W wyższych partiach górskich przyczyną jest zaniechanie wypasu i sporadycznego nawet koszenia, co powoduje zarastanie jego stanowisk^[7].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).
↑ ^a ^b ^c The Plant List. [dostęp 2017-03-21].
↑ ^a ^b Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
↑ Bateman, Richard M.; Hollingsworth, Peter M.; Preston, Jillian; Yi-Bo, Luo; Prodgeon, Alec M. & Chase, Mark W.. Molecular phylogenetics and evolution of Orchidinae and selected Habenariinae (Orchidaceae). „Bot. J. Linn. Soc.”. 142(1), s. 1–40, 2003. DOI: 10.1046/j.1095-8339.2003.00157.x.
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-02-03].
↑ ^a ^b ^c ^d Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
↑ ^a ^b Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ ^a ^b ^c Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
↑ Zbigniew Nawara: Rośliny łąkowe. Warszawa: Oficyna Wyd. MULTICO, 2006. ISBN 978-83-7073-397-1.
↑ ^a ^b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Anacamptis morio na eMonocot [dostęp 2013-11-13].
↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-04] (ang.).

[tpl-3] The Plant List. [dostęp 2017-03-21].

[checklist2002-4] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.

[bateman-5] Bateman, Richard M.; Hollingsworth, Peter M.; Preston, Jillian; Yi-Bo, Luo; Prodgeon, Alec M. & Chase, Mark W.. Molecular phylogenetics and evolution of Orchidinae and selected Habenariinae (Orchidaceae). „Bot. J. Linn. Soc.”. 142(1), s. 1–40, 2003. DOI: 10.1046/j.1095-8339.2003.00157.x.

[grin-6] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2015-02-03].

[K-7] Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.

[C-8] Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[storczyki-9] Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.

[10] Zbigniew Nawara: Rośliny łąkowe. Warszawa: Oficyna Wyd. MULTICO, 2006. ISBN 978-83-7073-397-1.

[Klucz-11] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[12] Anacamptis morio na eMonocot [dostęp 2013-11-13].

[13] Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.

[14] Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.

[15] Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.

[4]

[3]

[1]

[2]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]