Wikipedia

Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim

Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim – zabytkowy cmentarz w Piotrkowie Trybunalskim założony w 1830 roku razem z połączonym z nim cmentarzem prawosławnym położonym w części południowo-wschodniej.

Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim
Ilustracja
Kaplica Jüttnerów (sierpień 2010)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Piotrków Trybunalski

Adres

ul. Cmentarna 10/12

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

rzymskokatolicyzm

Stan cmentarza

czynny

Data otwarcia

1830

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim”
Położenie na mapie Piotrkowa Trybunalskiego
Mapa konturowa Piotrkowa Trybunalskiego, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Stary Cmentarz Rzymskokatolicki w Piotrkowie Trybunalskim”
Ziemia51°24′51,2″N 19°41′34,5″E/51,414222 19,692917
Multimedia w Wikimedia Commons

Historia

edytuj
 
Pomnik nagrobny Ludwika, Stefanii i Wandy Kańskich (listopad 2006)

Cmentarz powstał w I połowie XIX wieku na gruntach zakupionych od Józefa Dorywalskiego[1]. Niektóre źródła podają, że pierwsze pochówki na jego terenie odbyły się już w 1797 roku, gdy w trakcie tzw. czarnej procesji przeniesione zostały tam zwłoki pijarów, donatorów i uczniów szkoły zakonnej[2][3]. Pierwotnie na cmentarzu grzebano ubogich, szczególnie osoby zmarłe w czasie epidemii cholery. Zamożni mieszkańcy, co do zasady, aż do 1850 roku byli chowani na cmentarzach przykościelnych w obrębie granic miasta. W latach 1852–59 teren cmentarny został powiększony do 125 900 stóp kwadratowych (tj. około 1 ha) poprzez wykup kolejnych gruntów od prywatnych właścicieli[1]. W 1860 roku cmentarz otoczono ceglanym murem (wykorzystując częściowo cegły i kamienie z rozbiórki murów miejskich[4]) oraz wybudowano bramy, z których jedna prowadziła na cmentarz katolicki, zaś druga – na prawosławny. Cmentarz nie posiadał jeszcze wówczas wytyczonych alejek, pochówków dokonywano w sposób nieuporządkowany, zdarzały się przypadki wypasu na jego terenie bydła i wykopywania zwłok przez psy. Dopiero w roku 1870 dokonano regulacji cmentarza – wyrównania terenu, podzielenia na kwatery oznaczone numerami wyciętymi na słupach kamiennych i wytyczenia alei i ścieżek. Prace te przeprowadzono pod kierunkiem geometry Rajskiego i inżyniera Russockiego, a fundusze na nie zostały pozyskane z amatorskich przedstawień teatralnych zainicjowanych przez żonę Tomasza Libickiego – prezesa komitetu ds. uporządkowania cmentarza. Staraniem tego ostatniego, a także Franciszka Spana – przemysłowca, alejki zostały wysypane gruzem i żwirem, usunięto obumarły i chory drzewostan, w środkowej części cmentarza założono pompę[5].

Teren pochówków został wtedy podzielony na klasy. W zależności od nich ustanowiono opłaty:

  • za grób pojedynczy w klasie 1 – 10 rubli,
  • za grób pojedynczy w klasie 2 – 7 rubli,
  • za grób pojedynczy w klasie 3 – 4 ruble.

Ponadto wyznaczono miejsca bezpłatne dla ludności biednej[5].

W 1871 roku członek dozoru cmentarnego Świerczyński obsadził uliczki cmentarza 500 drzewami, m.in. kasztanowcami, brzozami, akacjami, lipami i drzewkami morwowymi[5].

W 1873 roku powstała pierwsza kaplica cmentarna Karola Burgharda (pw. św. Adeli)[5], a w 1897 roku – kaplica Augusta i Katarzyny Jüttnerów. Obie kaplice, rodzin Burghardów i Jüttnerów, zostały wpisane 10 grudnia 2009 do rejestru zabytków pod numerem A/86[6].

W 1875 roku Karol Burghard dokupił dla cmentarza za 300 rubli teren o powierzchni 2 mórg (tj. około 1,1 ha)[a][7].

W połowie 1877 roku na cmentarzu znajdowało się łącznie 309 nagrobków, w tym 125 oznaczonych jedynie krzyżami (122 drewnianymi i 3 żelaznymi), 111 zakrytych płytami (110 kamiennymi i 1 marmurową) oraz 73 ozdobione pomnikami (53 z kamienia ciosowego, 3 marmurowymi i 17 żelaznymi)[8]. Do pierwszych lat XXI wieku przetrwało z nich 70, najstarszy zachowany nagrobek – Florentyny Zahorskiej – pochodzi z 1848 roku[1]. Zachowały się także nagrobki z okresu I wojny światowej, m.in.:

  • w kwaterze 18. – mogiła z głazem, w której pochowano w 1915 roku Friedricha Helfera i Heinricha Wilkowitscha – lotników Armii Austro-Węgier,
  • w kwaterze 40. – mogiła z pomnikiem w kształcie łuski armatniej, kryjąca prochy lejtnanta armii austro-węgierskiej Rudolfa Hefellego, poległego w 1915 roku[9].

Najcenniejsze nagrobki, rzeźby i kaplice cmentarne zostały wykonane w pracowniach Faustyna Juliusza Cenglera (pomnik trojga dzieci Jordana Władysława Kańskiego[b] – Ludwika, Stefanii i Wandy, zmarłych na cholerę 17 sierpnia 1873 roku[c][10][11]), Andrzeja Pruszyńskiego, Henryka Żydoka, Pawła Płeckiego, Jana Rudnickiego, Wacława Konopki, Bolesława Syrewicza oraz J. Norblina[12][13].

Od 1988 roku na cmentarzu organizowane są kwesty na rzecz ratowania najcenniejszych nagrobków. Podczas kwesty w 2012 roku zebrano na ten cel 19 tys. zł[14]. Do października 2015 roku odrestaurowano 113 nagrobków za łączną kwotę w latach 2000–15 ponad 350 000 złotych[15]. Obecnie nekropolia jest potocznie nazywana piotrkowskimi Powązkami[1][2].

Kaplica rodziny Burghardów

edytuj
 
Stary Cmentarz Rzymskokatolicki – w głębi kaplica rodziny Burghardów (wrzesień 2014)
Osobny artykuł: Kaplica grobowa Burchardów w Piotrkowie Trybunalskim.

Jednokondygnacyjna kaplica rodziny Burghardów została wzniesiona w 1873 roku w stylu neogotyckim, na planie prostokąta, w głębi głównej wschodniej alei, zamykając ją od strony zachodniej. Jej fundatorem był Karol Stefan Burghard herbu Burghard – urodzony w 1815 roku w Końskich, mąż Adeli (Adelajdy) z Szerszeńskich (zm. 8 lipca 1872), przedsiębiorca (założyciel w 1836 roku fabryki sztućców w Fałkowie)[16], ziemianin, właściciel dóbr Mierzyn i filantrop (współzałożyciel i członek honorowy Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan w Piotrkowie Trybunalskim), zmarły 12 lutego 1877 roku w Piotrkowie Trybunalskim, który cały majątek przeznaczył testamentem na cele dobroczynne (m.in. według różnych źródeł 55 100 lub 58 000 rubli dla piotrkowskiego TDdCh, 12 000 rubli dla radomskiego Towarzystwa Dobroczynności)[17][18].

Poświęcenia kaplicy dokonał 7 lipca 1875 roku biskup kielecki Tomasz Teofil Kuliński, po czym odprawił w niej pierwszą mszę świętą. Dzień wcześniej do kaplicznej krypty przeniesione zostały z tymczasowego grobu szczątki Adeli Burghard i Chwalimira Burgharda[19][20].

Karol Burghard udostępnił kaplicę do odprawiania nabożeństw żałobnych, z zastrzeżeniem, by nie ustawiano w niej katafalków z uwagi na małą powierzchnię. Zamykana była jedynie w ciągu kilku dni w roku – w rocznice śmierci pochowanych w krypcie członków rodziny Burghardów[7].

Ściany kaplicy wzniesiono z cegły ceramicznej pełnej, od środka wzbogacone w lizeny i otynkowane. Wnętrze zwieńczone jest sklepieniem kolebkowym na łukach z lunetami. Nad oknami znajduje się profilowany gzyms, a w lunetach – tablice epitafijne rodziny Burghardów. W prezbiterium umieszczono neogotycki ołtarz z białego marmuru karraryjskiego z figurą Jezusa Chrystusa na krzyżu, dłuta Bolesława Syrewicza[5][21]. Wejście do krypty grobowej przykryte jest metalową płytą, dno krypty stanowi nawierzchnia ziemna. Posadzkę kaplicy wykonano z płyt marmurowych ułożonych w szachownicę. Kaplica posiada pojedyncze okna witrażowe z metalowymi szczeblinami, w górnej części zwieńczone ostrym łukiem. Nad wejściem głównym (w elewacji wschodniej) znajduje się oculus z maswerkiem, zaś od strony prezbiterium oculus z maswerkiem ślepym. Wejście zwieńczone łukiem ostrym zamykają dwuskrzydłowe metalowe drzwi z dekoracją, osadzone w portalu trójskokowym. Nad wejściem po bokach znajdują się trójlistne krzyże. Na środku szczytu umieszczona jest kamienna sygnaturka zwieńczona metalowym krzyżem, a pod nią tablica z napisem Kaplica św. Adeli. Na ścianie zachodniej, poniżej oculusa, wmurowano kamienną tablicę z napisem: Kaplica św. Adeli z grobem familijnym fundacji Karola Burgharda poświęcono dnia 7 lipca 1875 r. przez Ex. Ks. Kulińskiego, biskupa kieleckiego. Kaplicę przykrywa dach trójpołaciowy, ze szczytem w elewacji frontowej, pokryty podczas ostatniej renowacji (w połowie drugiej dekady XXI w.) blachą cynkowo-tytanową[22].

Powierzchnia całkowita kaplicy wynosi 81,4 m², powierzchnia zabudowy – 45,4 m², powierzchnia użytkowa – 41,1 m², kubatura – 295 m³[21].

W połowie 2014 roku stan zachowania i stan techniczny obiektu oceniono jako niebudzące zastrzeżeń[23].

W pierwszych latach istnienia kaplicy znajdował się w niej wykonany ze srebra relikwiarz w kształcie monstrancji, z ośmioma przywiezionymi z Rzymu relikwiami. Na przełomie sierpnia i września 1882 roku został skradziony przez włamywaczy (wraz z czterema brązowymi lichtarzami)[24].

Pochowani

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Pochowani na Starym Cmentarzu Rzymskokatolickim w Piotrkowie Trybunalskim.
 
Nagrobek Franciszka Rejmenta (sierpień 2010)
 
Nagrobek mjr. Adama Trybusa (maj 2009)

Na cmentarzu zostali pochowani m.in.:

Uwagi

edytuj
  1. ↑ W niektórych źródłach podawana jest wielkość 3 mórg – prawdopodobnie za L. Rzeczniowskim, który taką właśnie wielkość podał w artykule zamieszczonym w numerze 11 piotrkowskiego „Tygodnia” z 22 lipca 1877 r. (Rzeczniowski 1877 ↓, s. 2). Wkrótce potem Karol Burghard nadesłał do redakcji sprostowanie, które ukazało się w numerze 15 „Tygodnia” z 26 sierpnia 1877 r. (s. 1).
  2. ↑ J. W. Kański był działającym w Piotrkowie Trybunalskim pedagogiem, statystykiem, inspektorem podatkowym, społecznikiem, założycielem czasopisma „Tydzień” i orędownikiem piotrkowskiego Towarzystwa Dobroczynności dla Chrześcijan.
  3. ↑ Model pomnika był eksponowany w 1875 roku (wraz z sześcioma innymi dziecięcymi rzeźbami nagrobnymi Cenglera) na wystawie Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Rzeźba zdobyła pierwszą nagrodę na wystawie rzeźby nagrobnej w Paryżu.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e Encyklopedia Piotrkowa ↓.
  2. ↑ a b c Katolicka Agencja Informacyjna (autor korporatywny): Piotrków: Stary Cmentarz czyli „Piotrkowskie Powązki”. [w:] Archiwum Fotograficzne Katolickiej Agencji Informacyjnej. ekai.pl > FotoKAI [on-line]. Katolicka Agencja Informacyjna, 2004. [dostęp 2018-10-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-17)].
  3. ↑ Łukasz Głowacki: 25. kwesta w Piotrkowie Trybunalskim. [w:] Portal archidiecezji łódzkiej. archidiecezja.lodz.pl > Aktualności – Archiwum [on-line]. Archidiecezja Łódzka, 2012-10-31. [dostęp 2016-09-04].
  4. ↑ Dziubecki i Adamus 2014 ↓, s. 3.
  5. ↑ a b c d e Rzeczniowski 1877 ↓, s. 2.
  6. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo łódzkie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024., s. 69.
  7. ↑ a b Wiadomości miejscowe i z okolic. Cmentarz. „Tydzień”. Rok V (nr 15), s. 1, kol. 1–2, 14 sierpnia?/26 sierpnia 1877. Antoni Porębski (red.). Petroków (Piotrków Trybunalski): Antoni Porębski. [dostęp 2016-09-04]. 
  8. ↑ Rzeczniowski 1877 ↓, s. 2–3.
  9. ↑ Danuta Walewska: Stary Cmentarz Rzymskokatolicki. [w:] Portal „memori.pl”. memori.pl > cmentarze [on-line]. memori.pl, 2010. [dostęp 2016-09-04].
  10. ↑ Rzeczniowski 1877 ↓, s. 3.
  11. ↑ a b c kw: Najcenniejsze i najpiękniejsze nagrobki starego cmentarza w Piotrkowie. [w:] Portal „Nasze Miasto”. naszemiasto.pl > Piotrków Trybunalski > Wydarzenia [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2013-11-01. [dostęp 2016-09-04].
  12. ↑ Orżyński (oprac.) 1992 ↓, s. 19.
  13. ↑ Nowakowski i Świtalski 1993 ↓, s. 14.
  14. ↑ a b kw: Towarzystwo Przyjaciół Piotrkowa Trybunalskiego wybrało nagrobek, który odnowi w przyszłym roku. [w:] Portal „Nasze Miasto”. naszemiasto.pl > Piotrków Trybunalski > Wydarzenia [on-line]. Polska Press Sp. z o.o., 2012-12-01. [dostęp 2016-09-04].
  15. ↑ K. Marciniak: Aktualności. 4.11.2015 r. członkowie UTW spotkali się.... [w:] Strona Uniwersytetu Trzeciego Wieku w Piotrkowie Trybunalskim. utw-piotrkow.pl > Aktualności [on-line]. UTW Piotrków Trybunalski, 2015-11-16. [dostęp 2016-09-04].
  16. ↑ Dzieje Fałkowa. Historia miejscowości. [w:] Strona Publicznej Szkoły Podstawowej im. Stefana Żeromskiego w Fałkowie. pspfalkow.pl > Fałków [on-line]. PSP Fałków. [dostęp 2016-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-17)].
  17. ↑ Karol Burghard [wspomnienie pośmiertne]. „Kłosy. Czasopismo Ilustrowane Tygodniowe”. Tom XLIV (nr 1140), s. 277–278 (1–2), 1887-05-05. S. Lewental (red.). Warszawa: S. Lewental. [dostęp 2016-09-04]. 
  18. ↑ Michał Rawita-Witanowski: Dzieje T-wa Dobroczynności dla Chrześcjan w Piotrkowie Trybunalskim z powodu pięćdziesięciolecia istnienia skreślił Michał Rawita-Witanowski 1885–1935. Wyd. I. Piotrków Trybunalski: 1935, s. 1–2 (PDF – 2–3). [dostęp 2016-09-04].
  19. ↑ Wiadomości miejscowe i z okolic. „Tydzień”. Rok III (nr 21), s. 2, kol. 1–2, 22 czerwca?/4 lipca 1875. Antoni Porębski (red.). Petrokow (Piotrków Trybunalski): Antoni Porębski. [dostęp 2019-11-09].  [W nagłówku błędna data dzienna starego porządku – zamiast 23 czerwca winien być 22 czerwca].
  20. ↑ Wiadomości miejscowe i z okolic. „Tydzień”. Rok III (nr 22), s. 1, kol. 3, 29 czerwca?/11 lipca 1875. Antoni Porębski (red.). Petrokow (Piotrków Trybunalski): Antoni Porębski. [dostęp 2019-11-09]. 
  21. ↑ a b Dziubecki i Adamus 2014 ↓, s. 4.
  22. ↑ Dziubecki i Adamus 2014 ↓, s. 4–5, 7.
  23. ↑ Dziubecki i Adamus 2014 ↓, s. 5–6.
  24. ↑ Wiadomości bieżące. Sprostowanie. „Tydzień”. Rok X (nr 38), s. 1, kol. 3, 5 września?/17 września 1882. Mirosław Dobrzański (red.). Petroków (Piotrków Trybunalski): Mirosław Dobrzański. [dostęp 2016-09-20]. 
  25. ↑ Szlakiem pamięci. Wyd. II uzupełnione (do użytku wewnętrznego). Łódź: Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej Oddział w Łodzi, 2015, s. 8. [dostęp 2016-09-04].
  26. ↑ (mb): Pogrzeb mecenas Ewy Juszko-Pałubskiej. [w:] Portal „Gazety Trybunalskiej”. gazetatrybunalska.pl > Gminne echa [on-line]. Gazeta Trybunalska, 2018-07-17. [dostęp 2018-10-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-29)].
  27. ↑ Paweł Reising: Ostatnia droga Zbigniewa Mrozińskiego. [w:] Portal „Gazety Trybunalskiej”. gazetatrybunalska.pl > Gminne echa [on-line]. Gazeta Trybunalska, 2016-09-02. [dostęp 2016-09-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-04)].
  28. ↑ Uhonorowano nadinspektora Wardęskiego. [w:] Oficjalny portal miejski „Piotrków Trybunalski – prawdziwa strona miasta”. piotrkow.pl > Nasze miasto [on-line]. Urząd Miasta Piotrkowa Trybunalskiego, 2014-11-07. [dostęp 2016-09-04]. [W treści artykułu błędna data 7.10.].
  29. ↑ Jarosław Krak: Tłumy żegnały dziennikarkę Ewę Żarską. [w:] Portal „Piotrkowski24”. piotrkowski24.pl > Piotrków Trybunalski [on-line]. 2020-04-27. [dostęp 2020-09-19].

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Stary_Cmentarz_Rzymskokatolicki_w_Piotrkowie_Trybunalskim&oldid=74522168”