Stara Dongola
Stara Dongola (staronubij. Tungul; arab. Dunqulah al-ʿAjūz) – stanowisko archeologiczne na terenie Sudanu, zlokalizowane na wschodnim brzegu Nilu, pomiędzy III a IV kataraktą, wczesnośredniowieczne miasto w Makurii, stolica zjednoczonego chrześcijańskiego królestwa Nubii.
Historia badań archeologicznych
edytujPolskie badania archeologiczne na stanowisku rozpoczęto w 1964 roku[1]. Zanim na terenie Starej Dongoli pojawiała się polska ekspedycja, na temat miasta niewiele wiedziano, a znane przekazy miały charakter niepewny i często sprzeczny[2]. Jedno ze źródeł – relacja Abu Saleha, podróżnika i geografa arabsko-armeńskiego z początku XIII wieku – głosiło, że Dongola była wielkim, bogatym ośrodkiem miejskim o monumentalnych budowlach sakralnych z kopułami[2]. Koncesja wykopaliskowa została zaproponowana prof. Kazimierzowi Michałowskiemu, dzięki trwającym już pracom w Faras[3]. Badania rozpoczęły się w ramach prac kierowanej przez niego Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej w Kairze, czyli obecnego Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszym kierownikiem ekspedycji został architekt Antoni Ostrasz, a następnie przez ponad czterdzieści lat kierowali nią kolejno Stefan Jakobielski i Włodzimierz Godlewski[4]. Od 2018 roku na czele zespołu stoi Artur Obłuski, który na badania w Dongoli otrzymał grant Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych na projekt „UMMA: Urban Metamorphosis of the community of a Medieval African capital city”[1].
Systematyczne badania wykopaliskowe szybko przyniosły istotne odkrycia. Już w pierwszym sezonie prac został odsłonięty tzw. Kościół z Kolumnami z dekoracją malarską[5]. Na obszarze objętym koncesją przyznaną polskim archeologom przebadano 150 ha[6]. W południowej części stanowiska badane są miejskie mury forteczne okalające ruiny miasta[6]. We wschodniej części rozciągają się cmentarze; w kierunku północy rozwija się luźna zabudowa podmiejska z wieloma kościołami, dzielnica przemysłowa z wytwórniami ceramicznymi, liczne podmiejskie kościoły[6], m.in. Kościół z Mozaikami badany przez misję kierowaną przez dr Bogdana Żurawskiego[7] i klasztor Świętej Trójcy, gdzie pracami kierował dr Stefan Jakobielski[6]. Ponadto zadokumentowanych zostało ok. 40 stanowisk wokół miasta dzięki szczegółowej archeologicznej prospekcji przeprowadzonej przez dr Małgorzatę Martens-Czarnecką i mgr Idę Ryl-Preibisz w roku 1986 i w 1988[7]. Dokumentacji fotograficznej z powietrza dokonał dr Bogdan Żurawski[7].
Topografia i historia stanowiska
edytujStara Dongola to wczesnośredniowieczne miasto w Nubii, zlokalizowane na wschodnim brzegu Nilu, pomiędzy III a IV kataraktą[7]. Była stolicą królestwa Makurii, które przyjęło chrzest z rąk misjonarzy bizantyjskich w połowie VI wieku[6]. Sto lat później, kiedy doszło do połączenia Makurii z leżącym na północ królestwem Nobadii, Dongola stała się stolicą zjednoczonego chrześcijańskiego królestwa Nubii[6], zarazem pozostając chrześcijańską stolicą między VII a XV wiekiem[3].
Rozwój urbanistyczny Dongoli, której ruiny rozciągają się na 35 ha, rozpoczął się na przełomie V i VI wieku i trwał do XIV wieku[6]. Na skalistym wzniesieniu, ufortyfikowanym, za murami znajdowało się miasto z VII-wiecznym pałacem[6]. Poza murami zlokalizowane były kościoły: Kościół na Planie Krzyża (posadowiony na wcześniejszych założeniach sakralnych z VI i VII wieku), Kościół o Kolumnach Granitowych (prototyp katedry w Faras, zbudowany w miejscu Starego Kościoła z VI wieku) i Kościół z Mozaikami[6]. Kompleks miejski rozwijał się w kierunku północnym i obejmował datowaną na VII–XIII wiek dzielnicę mieszkalną, dwa zespoły klasztorne oraz tzw. dzielnicę przemysłową — zidentyfikowaną jako największy zespół wytwórni ceramiki znany z tej części Afryki[6]. Na wschód od cytadeli odkryto całkowicie zachowaną (od fundamentów po dach) monumentalną budowlę z okresu chrześcijańskiego, interpretowaną jako sala tronowa władców Makurii[1]. Budynek został zamieniony na meczet w 1317 roku — symbolicznie ustanowiony moment końca okresu chrześcijańskiego i początku okresu islamskiego w Nubii[8]. Na wschód od meczetu znajdują się muzułmańskie tereny cmentarne z budowlami grobowymi zwieńczonymi kopułami, dalej od nich starsze nekropole chrześcijańskie, których opracowaniem zajmował się dr Bogdan Żurawski[7]. Po opuszczeniu Dongoli przez dwór królewski w 1364 roku stała się ośrodkiem władzy niewielkiego królestwa, które jednak w dalszym ciągu prowadziło ożywione kontakty handlowe zarówno z Dalekim Wschodem jak i Europą[1]. W XVI wieku obszar ten włączony został do muzułmańskiego królestwa Fundż[9]. Miasto zostało opuszczone w XVIII wieku[1].
Bieżące sprawozdania z prac wykopaliskowych publikowane są w czasopismach: Polish Archaeology in the Mediterranean (Warszawa: PCMA, WUW, od 1990), Kush. Journal of the Sudan Antiquities Service (Chartum, od 1967) i Études et Travaux (Warszawa, od 1975).
Zabytki
edytujWielki Klasztor Antoniego (Klasztor św. Trójcy)
edytujKlasztor odkrywano od 1991 roku[10]. Jest usytuowany na tzw. Komie H, który był badany przez 15 sezonów począwszy od 1990 roku[11]. Klasztor powstał w VII wieku za sprawą grupy koptyjskich mnichów[12], rozbudowywano go kolejno w wiekach XI, XII i XIII[10]. Na terenie kompleksu odsłonięto 50 sal, w których odkryto 125 malowideł z wieków XI, XII i XIII[10].
Najstarsza faza kościoła, zachowana do wysokości 1,5 m[10], opiera się na trójnawowym planie bazyliki o wymiarach 29 × 13 m z trójdzielną częścią wschodnią i układem trzech pomieszczeń w miejscu narteksu, w strefie zachodniej; wejścia do budynku wiodły od strony południowej i północnej[13]. Budowla została wzniesiona z cegły wypalanej, z posadzką z płyt ceramicznych. W kościele były kolumny z szarego granitu, które podtrzymywały strop. Pierwsza przebudowa kościoła, za panowania króla Merkuriusza na przełomie VII i VIII wieku polegała na przykryciu kopułą centralnego przęsła nawy głównej i oparcia jej na filarach łączących się w arkady wykonane z bloków piaskowca. Następna przebudowa miała miejsce w XII wieku, kiedy wnętrze kościoła podzielono na mniejsze pomieszczenia.
Poza kościołem, odkryte zostały następujące budynki: kościół z VII wieku, częściowo budynek klasztorny, część gospodarcza i nekropola[7], a także w całości tzw. Aneks Północno-Zachodni i Południowo-Zachodni, założenia składające się z 40 pomieszczeń połączonych arkadowymi przejściami, a także dwa pochodzące z X wieku budynki, z których jeden pełnił funkcję piwnicy dla budynku klasztornego, a co do drugiego istnieje domniemanie, że służył do kontaktów ze światem zewnętrznym[12]. W XI wieku Aneks został rozbudowany i bogato udekorowany malowidłami ściennymi za sprawą biskupa Georgiosa[12]. W ciągu całego XI wieku kompleks ulegał przeobrażeniom. Pod koniec wieku w obręb założenia włączona została krypta, nad którą wzniesiono kaplicę z dekoracyjnym portalem; dostawione zostało też pomieszczenie z dwiema wieżami w kształcie absyd[14]. Prawdopodobnie, według hipotezy dr Bogdana Żurawskiego[7], kompleks po przebudowach pełnił funkcję xenodocheionu, połączenia szpitala z przytułkiem, znanego z Bizancjum[15], o czym świadczy program ikonograficzny malowideł ściennych[15]. W XII wieku zaszły kolejne zmiany w części Aneksu związane z założeniem w tym miejscu kommemoratywnego kompleksu dedykowanego biskupowi Georgiosowi[16], na którego ścianach zapisane są teksty maryjne i paramagiczne w języku greckim i koptyjskim[7]. W klasztorze znaleziono ponadto liczne inskrypcje liturgiczne, stele nagrobne i graffiti w językach greckim, koptyjskim i staronubijskim[7].
Kościoły
edytujNa terenie Dongoli odkryto kilkanaście kościołów[7][17]. Ich dokumentacja stała się bazą dla ogólnych opracowań nubijskiej architektury sakralnej[7].
Wczesne kościoły powstawały w Dongoli według wzorców bizantyjskich[8]. Do charakterystycznych cech dongolańskiej architektury zalicza się centralny (krzyżowy) plan, występujący samodzielnie bądź w połączeniu z prostokątnym założeniem bazylikalnym, w okresie późniejszym przekrywanym centralną kopułą. Lokalny rys architektoniczny widoczny w architekturze katedry – zwanej też Kościołem o Kolumnach Granitowych, uważanej za wzór dla Katedry w Faras[7], jak i starszych kościołów — Filarowego przy Murach Fortecznych datowanego na IX wiek, Na Komie D z X wieku, Południowo-Zachodniego z XIII wieku i Północnego datowanego na XIII wiek[8].
Na terenie stanowiska znajduje się kilka innych kościołów. U podnóża ufortyfikowanego wzniesienia, po stronie północnej, został odkryty Kościół na Planie Krzyża, powstały w IX wieku na miejscu wcześniejszych budynków sakralnych z VI i VII wieku[7]. Jednym z najstarszych obiektów jest natomiast Kościół z Mozaikami, noszący cechy późnomeroickiej tradycji budowania[7].
Malowidła z Dongoli
edytujNa terenie klasztoru Św. Trójcy i towarzyszących mu aneksów odkryto ponad 100 malowideł ściennych o tematyce religijnej, pochodzących z okresu późnego malarstwa nubijskiego (2. poł. XI, XII, i XIII wieku)[7]. W malowidłach przenikają się lokalne tradycje, wpływy sztuki arabskiej, afrykański folklor. Malowidła są wykonane w technice al secco, na wysokości 1,5 m powyżej poziomu podłogi[18]. Wśród bogatego repertuaru przedstawień można wymienić przedstawienia Chrystusa, Marii, Trójcy Świętej, archaniołów, aniołów, apostołów i świętych, sceny ze Starego i Nowego Testamentu, wizerunki dostojników kościelnych i świeckich – w tym miejscowych biskupów (np. Georgiosa) i królów[18]. Małgorzata Martens-Czarnecka, badaczka zajmująca się malowidłami sugeruje, że malowidła pełniły funkcję wotywną, zostały wykonane na życzenie osób związanych z klasztorem, o czym mają świadczyć liczne przedstawienia donatorów[18]. Wśród przedstawień pojawiają się typowe nubijskie sceny opieki, w których donator jest trzymany z tyłu, za ramiona przez dużo większą postać opiekującą się nim, polecającą go[19].
Wśród typowych scen ikonograficznych, znanych na terenie Nubii można wymienić:
- przedstawienia Trójcy Świętej w formie trzech jednakowych wizerunków Chrystusa, czasem na tle medalionu otoczonego przez Cztery Istoty Apokaliptyczne, czasem wyłaniającą się z obłoków stylizowanych na łuski; inny wariant tego przedstawienia – Chrystus o trzech głowach w typie ikonograficznym określanym jako Ten, który jest[19];
- przedstawienia Marii stojącej lub tronującej i trzymającej Dzieciątko na lewym ramieniu w typie Hodegetria;
- przestawienia Marii Karmiącej Dzieciątko w typie Galaktotrophusa (w Dongoli szczególnym wariantem jest przedstawienie z Matką Boską Karmiącą i przędzącą jednocześnie[20], które stanowi połączenie typu Galaktotrophusa z typem Marii znanym ze scen Zwiastowania[21]);
- wyobrażenia Trzech Młodzianków w Piecu Ognistym – spośród trzech odkrytych w kompleksie klasztornym, dwa powtarzają ikonografię znaną z Faras, trzecie wprowadza nowy element – dwie postaci niosące drewno do pieca[22];
- liczne wizerunki Archanioła Michała jako protektora;
- przedstawienie Bożego Narodzenia.
Pojawiają się też specyficzne, miejscowe wątki, inspirowane wzorcami sztuki bizantyjskiej, ale oddające lokalne tradycje, czego przykładem jest scena koronacji króla nubijskiego przez Chrystusa[23]. Unikalnymi przykładami scen są dwa przedstawienia prothesis, a także dwa wyobrażenia, z których jedno to scena tańca dwóch mężczyzn, a drugie, niejasne, zawiera m.in. sceną transakcji handlowej[24].
Zabytki ruchome
edytujZabytki ruchome pochodzące z wykopalisk znajdują się w większości w muzeum w Chartumie[3]. 86 artefaktów sprowadzono na wystawę "W pustyni i w słońcu. Polskie wykopaliska w Starej Dongoli" odbywającej się od 30 sierpnia do 1 października 2006 roku w Muzeum Narodowym w Warszawie[25]. Wypożyczone zabytki zaprezentowano wraz z polskimi zbiorami z Muzeum Narodowego w Warszawie, wyeksponowano m.in.: naczynia ceramiczne, detale dekoracji architektonicznej, epitafia z inskrypcjami koptyjskimi i greckimi, drobne przedmioty użytkowe[25].
Linki zewnętrzne
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b c d e Dongola [online], pcma.uw.edu.pl [dostęp 2019-09-24] .
- ↑ a b Kazimierz Michałowski , Od Edfu do Faras, Warszawa 1974, s. 183 .
- ↑ a b c W.A. Daszewski , 50 Years of Polish Excavations in the Eastern Mediterranean – the Polish Centre of Mediterranean Archaeology of Warsaw University, [w:] S. Jakobielski, J. Karkowski (red.), 50 years of Polish excavations in Egypt and the Near East : acts of the Symposium at the Warsaw University 1986, Warszawa 1992, s. 42 .
- ↑ Uroczyste otwarcie Polskiego Ośrodka Archeologicznego w Chartumie [online], pcma.uw.edu.pl [dostęp 2019-09-24] .
- ↑ Kazimierz Michałowski , Od Edfu do Faras, Warszawa 1974, s. 187 .
- ↑ a b c d e f g h i j S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 7 .
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Stara Dongola [online], www.zaspan.waw.pl [dostęp 2016-05-26] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-17] .
- ↑ a b c S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 8 .
- ↑ http://www.old.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/template/main/img/historia/tablica24.jpg
- ↑ a b c d S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 17 .
- ↑ M. Martens-Czarnecka, The wall paintings from the Monastery on Kom H in Dongola (=Nubia 3; Dongola 3; PAM Monograph Series 3). Warsaw: PCMA, Warsaw University Press 2011
- ↑ a b c S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 20 .
- ↑ S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 18 .
- ↑ S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 25 .
- ↑ a b S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 27 .
- ↑ S. Jakobielski , M. Martens-Czarnecka , Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 28 .
- ↑ Agnieszka Szymczak,Nowo odkryta katedra w Dongoli – badania Polaków w Sudanie, archeowieści.pl, 31.05.2021
- ↑ a b c M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, 2006, s. 33 .
- ↑ a b M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 35 .
- ↑ M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 36 .
- ↑ M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 37 .
- ↑ M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 38 .
- ↑ M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, Warszawa 2006, s. 41 .
- ↑ M. Martens-Czarnecka , Malowidła z Dongoli, [w:] S. Jakobielski, M. Martens-Czarnecka (red.), Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, 2006, s. 43-47 .
- ↑ a b "W pustyni i w słońcu. Polskie wykopaliska w Starej Dongoli" | Wydarzenie | Culture.pl [online], Culture.pl [dostęp 2016-05-26] .
Literatura dodatkowa
edytuj- 50 years of Polish excavations in Egypt and the Near East : acts of the Symposium at the Warsaw University 1986, réd. S. Jakobielski, J. Karkowski, Varsovie: Centre d'Archéologie Méditerranéenne de l'Académie Polonaise des Sciences 1992.
- Dongola-Studien: 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, hrsg. von S. Jakobielski, P. O. Scholz, Warszawa: Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej Polskiej Akademii Nauk 2001.
- W. Godlewski, D. Dzierzbicka, A. Łajtar, (eds.). Dongola 2015–2016. Fieldwork, Conservation and Site Management, (=PCMA Excavation Series 5), Warszawa: PCMA, WUW, 2018
- W. Godlewski and D. Dzierzbicka (eds), Dongola 2012–2014. Fieldwork, conservation and site management (=PCMA Excavation Series 3), s. 153–168. Warsaw: PCMA UW, 2015
- W. Godlewski, with appendix by R. Mahler. Dongola. Seasons in 2012–2013. Polish Archaeology in the Mediterranean, 24/1, 2015, 325–343.
- S. Jakobielski, 35 Years of Polish Excavations at Old Dongola. A Factfile [w:] Dongola-Studien, 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. S. Jakobielski, P. Scholz, "Bibliotheca nubica et aethiopica" vol. 7, Warszawa-Wiesbaden, 2001, s.1-48.
- S. Jakobielski, Christian Nubia at the height of its Civilization [w:] General History of Africa (UNESCO), vol. III – Africa from the Seventh to the Eleventh Century, Paris – Berkeley, 1988, s. 194–223.
- S. Jakobielski, The Early Christian Period in Nubia [w:] History of Humanity, Scientific and Cultural Development, vol. III: From the Seventh Century BC to the Seventh Century AD, red. J. Herrmann, E. Zürcher, chap. 15.2.3, UNESCO Paris, New York 1996, s. 326–331.
- S. Jakobielski, Das Kloster der Heiligen Dreifaltigkeit. Bauphasen des nordwestlichen Anbaus [w:] Dongola-Studien, 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. S. Jakobielski, P. Scholz, "Bibliotheca nubica et aethiopica" vol. 7, Warszawa-Wiesbaden, 2001, s.141–168.
- S. Jakobielski, The Monastery in Old Dongola: Excavation of the North-Western Annexe 1998–2002, "Gdansk Archaeological Museum African Reports", 2005
- S. Jakobielski, Old Dongola Fieldwork – Seasons 2005/2006 and 2006, Polish Archaeology in Mediterranean 2008
- S. Jakobielski, Old Dongola, Fieldwork 2004, "Polish Archaeology in the Mediterranean", 2006
- S. Jakobielski, J. van der Vliet, From Aswan to Dongola: The Epitaph of Bishop Joseph (died AD 668)* [w:] Nubian Voices. Studies in Christian Nubian Culture, red. A. Łajtar, J. van der Vliet, Warsaw 2011, s. 15–37
- M. Martens-Czarnecka, The wall paintings from the Monastery on Kom H in Dongola (=Nubia 3; Dongola 3; PAM Monograph Series 3). Warsaw: PCMA, Warsaw University Press 2011.
- M. Martens-Czarnecka, Caractéristiques du style «violet» dans la peinture à Dongala, "Études et Travaux" XIV, 1990, s. 223–237
- M. Martens-Czarnecka, Wall Paintings discovered in Old Dongola [w:] Dongola-Studien. 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. S. Jakobielski, P. O. Scholz, Warszawa 2001, s. 253–284.
- K. Michałowski, Od Edfu do Faras, Warszawa 1974, s. 182–192
- Polskie wykopaliska w Starej Dongoli: 45 lat współpracy archeologicznej z Sudanem, tekst Stefan Jakobielski, Małgorzata Martens-Czarnecka, tł. jęz. ang. Barbara Gostyńska, Wiesław Piątkiewicz, tł. jęz. arab. Mahmud El. Tayeb, Warszawa: Muzeum Narodowe 2006.
- B. Żurawski, Faith, Healing Philanthropy and Commemoration in Late Christian Dongola [w:] Ägypten und Nubien in spätantiker und christlicher Zeit. Akten des 6. Internationalen Koptologenkongresses Münster, 1996, red. S. Emmel, M. Krause et al., Wiesbaden 1999 (SKCO 6), s. 423–448.
- B. Żurawski, Dongola, the city of the Makurians. Literary sources to 1956 [w:] Dongola-Studien. 35 Jahre polnischer Forschungen im Zentrum des makuritischen Reiches, red. Stefan Jakobielski, Piotr Scholz, "Bibliotheca nubica et aethiopica" vol. 7, Warszawa-Wiesbaden, 2001, s. 75–140.
- B. Żurawski, Survey and Excavations between Old Dongola and Ez-Zuma, Warszawa 2003, s. 91–103; 141–156.