Polska
Polska, Rzeczpospolita Polska (RP) – państwo unitarne w Europie Środkowej, położone między Morzem Bałtyckim na północy a Sudetami i Karpatami na południu, w przeważającej części w dorzeczu Wisły i Odry. Od północy Polska graniczy z Rosją (z jej obwodem kaliningradzkim) i Litwą, od wschodu z Białorusią i Ukrainą, od południa ze Słowacją i Czechami, od zachodu z Niemcami. Większość północnej granicy Polski wyznacza wybrzeże Morza Bałtyckiego. Polska Wyłączna Strefa Ekonomiczna na Bałtyku graniczy ze strefami Danii i Szwecji.
| |||||
| Hymn: [[Plik:{{{hymn audio}}}|200px]] | |||||
| Konstytucja |
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Stolica | |||||
| Powierzchnia | |||||
| Populacja • liczba ludności |
| ||||
| Domena internetowa | |||||
| Narody i grupy etniczne | |||||
| PKB ({{{pkb rok}}}) • całkowite • na osobę |
|||||
Położenie na mapie świata  Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
| Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|} | |||||
Powierzchnia administracyjna Polski wynosi 312 696 km²[a][1], co daje jej 69. miejsce na świecie[e][6] i 9. w Europie. Zamieszkana przez 38,413 miliona ludzi (2018), zajmuje pod względem liczby ludności 36. miejsce na świecie[7], a 6. w Unii Europejskiej. Polska podzielona jest na 16 województw. Jej największym miastem i jednocześnie stolicą jest Warszawa. Inne metropolie to Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin. Największą polską aglomeracją policentryczną jest konurbacja górnośląska.
Pierwszą historycznie potwierdzoną datą opisującą dzieje Polski jest rok 966, gdy książę Mieszko I, władca obszarów mieszczących się współcześnie w większości w granicach Polski, przyjął chrzest. W 1025 powstało Królestwo Polskie, którego pierwszym królem był syn Mieszka I, Bolesław I Chrobry. W 1569 Polska zawarła porozumienie z Wielkim Księstwem Litewskim, podpisując tak zwaną unię lubelską, w wyniku czego powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, jedno z największych i najludniejszych państw na mapie szesnasto- i siedemnastowiecznej Europy[8][9], które w latach 1618–1621, po rozejmie w Dywilinie, miało powierzchnię około 1 mln km². Rzeczpospolita przestała istnieć w wyniku rozbiorów w latach 1772–1795, kiedy jej terytorium podzielone zostało między Prusy, Rosję i Austrię. Po 123 latach, pod koniec I wojny światowej, w 1918, Polska odzyskała niepodległość (odrodzona wówczas państwowość nazywana jest II Rzecząpospolitą).
1 września 1939, atakiem Niemiec na Polskę, rozpoczęła się II wojna światowa. W wyniku agresji III Rzeszy i ZSRR w październiku 1939 całe terytorium II II Rzeczypospolitej znalazło się pod okupacją niemiecką i (trwającą do czerwca 1941) okupacją sowiecka. W ich wyniku życie straciło ponad sześć milionów obywateli Polski[10][11]. 21 lipca 1944, po przekroczeniu przez Armię Czerwoną Bugu, Józef Stalin utworzył w Moskwie marionetkowy i oparty na polskich komunistach Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, któremu pomógł przejąć władzę w kraju. Konferencja jałtańska trzech mocarstw w lutym 1945 uznała to za fakt dokonany, przewidując powołanie Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. W lipcu 1945 postanowieniami konferencji poczdamskiej granicę Polski z Niemcami przesunięto na zachód, na linię Odry i Nysy Łużyckiej, rozstrzygając jednocześnie o przesiedleniu ludności niemieckiej na teren alianckich stref okupacyjnych Niemiec. Przewidziane przez konferencję jałtańską wybory odbyły się w styczniu 1947, lecz zostały sfałszowane przez PPR, podobnie jak wcześniejsze referendum z 1946. W konsekwencji PPR zyskał uznanie międzynarodowe dla zdobytej w 1944 monopartyjnej niepodzielnej władzy nad Polską, po 1948 w formule tzw. demokracji ludowej. Polska Rzeczpospolita Ludowa (nazwa państwa przyjęta w 1952) była państwem satelickim ZSRR. Rządy sprawowała komunistyczna Polska Partia Robotnicza, a następnie Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, przy formalnym istnieniu ugrupowań satelitarnych (Zjednoczone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratyczne). Ludowe Wojsko Polskie było zdominowane i kontrolowane przez rządzącą partię komunistyczną i jako część struktur Układu Warszawskiego podlegało dowództwu Armii Radzieckiej.
Po przemianach politycznych zapoczątkowanych w konsekwencji Okrągłego Stołu i częściowo demokratycznych wyborów parlamentarnych w czerwcu 1989 monopol władzy partii komunistycznej został przełamany. 12 września 1989 został powołany rząd Tadeusza Mazowieckiego, pierwszy rząd z premierem spoza partii komunistycznej. Po jesieni ludów - obaleniu reżimów komunistycznych we wszystkich krajach dotychczasowej sowieckiej strefy wpływów w Europie Środkowej – Polska zmodyfikowała konstytucję, zmieniając 31 grudnia 1989 nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska i stając się krajem demokratycznym.
Mimo olbrzymich strat w ludziach oraz znacznego zniszczenia kraju w wyniku II wojny światowej w Polsce udało się zachować wiele bogactwa kulturowego. Znajduje się tu 15 miejsc wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, 54 pomniki historii oraz duża liczba zarejestrowanych zabytków.
Od początku transformacji ustrojowej w gospodarkę wolnorynkową, która rozpoczęła się na początku lat 90. XX wieku, Polska utrzymuje bardzo wysoki wskaźnik rozwoju społecznego (HDI). W kraju stopniowo zwiększa się wolność ekonomiczna[12]. Polska jest demokratycznym państwem z rozwiniętą, wysokodochodową gospodarką, wysokim wskaźnikiem jakości życia oraz bardzo wysoką stopą życiową[13][14]. Ponadto rocznie Polskę odwiedza około 17,5 miliona turystów (2016), co czyni ją jednym z najczęściej odwiedzanych krajów świata[15]. Polska jest ósmą co do wielkości gospodarką w Unii Europejskiej i jedną z najszybciej rozwijających się gospodarek europejskich[16]. Według wskaźnika Global Peace Index z 2017 roku Polska zajmuje 33. miejsce na świecie (22. w Europie) pod względem poziomu bezpieczeństwa, natomiast wg raportu firmy Underwriters Laboratories z 2018 roku, Polska pod względem bezpieczeństwa zajmuje miejsce 35. (27. w Europie)[17][18].
Etymologia
Źródłosłów wyrazu „Polska” nie został dotąd jednoznacznie ustalony. Najprawdopodobniej jest nim nazwa zachodniosłowiańskiego plemienia Polan[f]. Nazwa Polan z kolei pochodzi od indoeuropejskiego wyrazu pole, oznaczającego pole uprawne lub otwartą przestrzeń. Nazwa Polska zaczęła być używana w odniesieniu do całego państwa w XI wieku i funkcjonowała pierwotnie jako forma określenia „ziemia polska” (łac. terra Poloniæ). Zarówno własne nazwy Polski i Polaków (endonimy), jak i większość nazw nadawanych im w innych językach (egzonimy) wywodzą się z tego źródła.
Gramatycznie nazwa Polska składa się z dwóch części: rdzenia pol (od „pole”), oznaczającego otwartą przestrzeń lub pole uprawne, oraz przyrostkowego formantu przymiotnikowego -ska. Nazwa Polska to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika pole za pomocą przyrostka -sk, który jest formantem przymiotnikowym, kontynuantem z języka prasłowiańskiego *-ьskъ-jь, określającym przynależność do czegoś[19][20]. Formant ten jest charakterystycznym elementem słowiańskich oraz polskich nazw przestrzennych i miejscowych, dzięki którego zastosowaniu tworzy się nazwy geograficzne[21]. Końcówka ta występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich, na przykład w czeskiej i słowackiej nazwie Czech i Słowacji, czyli Česko i Slovensko, oraz w nazwie Chorwacji – Hrvatska.
Historia
Wydarzeniem, które stanowiło pierwszy krok na drodze ku powstaniu państwa polskiego, było objęcie władzy nad plemieniem Polan przez ród Piastów. Nastąpiło to w nieznanych okolicznościach i czasie, najprawdopodobniej jednak w drugiej połowie IX wieku. Główny ośrodek państwa Polan stanowiło Gniezno. Pierwszym historycznym władcą piastowskim był natomiast książę Mieszko I, chociaż późniejszy (XII w.) kronikarz Gall Anonim podaje także imiona jego przodków.
.jpg)
Mieszko I objął rządy w państwie Polan przed 963 i panował do 992. W 965 zawarł on sojusz z księciem chrześcijańskich już wówczas Czech, Bolesławem I Srogim i poślubił jego córkę Dobrawę. Najważniejszym efektem tego aliansu było przyjęcie przez Mieszka w 966 chrztu (za pośrednictwem Czech) i narzucenie religii chrześcijańskiej jego państwu (nazywanemu Polską), co umieściło je w kręgu cywilizacji łacińskiej. Doraźnymi konsekwencjami decyzji Mieszka było przybycie do Polski duchowieństwa, wraz z którym upowszechniła się nowa koncepcja władzy książęcej (później królewskiej), doświadczenie administracyjne oraz słowo pisane. Syn Mieszka I, Bolesław, jako władca Polski uzyskał w 1025 roku tytuł królewski. Od końca XIII wieku na tron polski często wybierano władców krajów sąsiednich. W 1569, po wygaśnięciu trwającej od 1386 unii dynastycznej z Litwą, oba kraje zdecydowały się na unię realną. Nowe państwo nosiło nazwę Rzeczpospolita Obojga Narodów.
W latach 1772–1795 ziemie Rzeczypospolitej zostały rozdzielone przez sprzymierzonych zaborców: Prusy, Rosję i Austrię. W 1918 Polska odzyskała niepodległość jako II Rzeczpospolita, w 1939 została zaatakowana przez III Rzeszę i ZSRR i podzielona między III Rzeszę, ZSRR, Litwę kowieńską[22][23] i Słowację. Był to bezpośredni powód wybuchu II wojny światowej w Europie. W następstwie wojny życie utraciło ponad 6 milionów obywateli Polski, a państwo stało się republiką socjalistyczną, uzależnioną od ZSRR.
W efekcie Jesieni Ludów obalono władzę komunistyczną i niedługo potem Polska stała się państwem o ustroju demokratycznym, określanym jako III Rzeczpospolita. Zreformowano gospodarkę i powrócono do modelu rynkowego.
12 marca 1999 roku Polska przystąpiła do Paktu Północnoatlantyckiego, a 1 maja 2004 roku stała się członkiem Unii Europejskiej.
Prehistoria ziem polskich
W okresie starożytności tereny współczesnej Polski zamieszkiwało wiele odmiennych grup etnicznych. Przynależności etniczne i lingwistyczne tych grup, w szczególności kwestia pochodzenia i ekspansji Słowian, pozostają niepewne.
W 1933 odkryto pozostałości osady biskupińskiej, założonej około 738 roku p.n.e., wiązanej przez archeologów z kręgiem kultury łużyckiej.
Dynastia Piastów
Polska uformowała się w jednolicie zarządzane terytorium w połowie X wieku. Pierwszym potwierdzonym historycznie władcą Polski był Mieszko I, który w 966 roku przyjął chrzest, co zapoczątkowało zwalczanie słowiańskich wierzeń etnicznych i chrystianizację społeczeństwa. Przyjęcie chrztu miało w owym czasie także duże znaczenie polityczne. Pierwszym władcą, który został koronowany, był syn Mieszka I – Bolesław Chrobry. Kontynuując politykę ojca, w roku 1000 zorganizował on zjazd w Gnieźnie, na którym utworzono metropolię gnieźnieńską oraz diecezje w Kołobrzegu (istniała tylko do roku 1007), Krakowie i Wrocławiu.
W roku 1034 miał miejsce bunt chłopów przeciw władzy kościelnej, tzw. reakcja pogańska. W roku 1038 w Polsce wybuchło natomiast powstanie ludowe.
W 1138, po śmierci Bolesława III Krzywoustego, Polska została podzielona między jego potomków, co zapoczątkowało trwające prawie 200 lat rozbicie dzielnicowe. W XIII wieku Henrykowie Śląscy (Henryk I Brodaty i Henryk II Pobożny) zjednoczyli dwie dzielnice – Śląsk i Małopolskę, lecz po najazdach Mongołów, zakończonych klęskami w bitwie pod Chmielnikiem oraz w bitwie pod Legnicą w 1241, ich państwo ponownie się rozpadło. Zjednoczenia kraju (Wielkopolski i Małopolski) dokonał Władysław Łokietek, który w 1320 koronował się na króla Polski. Jego syn, Kazimierz III Wielki, skutecznie umocnił i rozszerzył pozycję Polski w regionie – poszerzył terytorium Polski, zawarł kompromisowe sojusze i przeprowadził liczne reformy wewnętrzne, w szczególności w budownictwie i gospodarce. Po jego bezpotomnej śmierci, 5 listopada 1370, zakończyło się panowanie dynastii Piastów jako władców Polski.
Dynastia Andegawenów
Po śmierci Kazimierza Wielkiego, 17 listopada 1370 tron polski przejął Ludwik Węgierski z dynastii Andegawenów. Okres jego rządów to zarazem początek supremacji szlachty w życiu politycznym kraju, obdarzonej w 1374 w Koszycach pierwszym przywilejem generalnym.
Kiedy również Ludwik zmarł w 1382, w Polsce nastąpił okres najdłuższego w jej historii bezkrólewia. Ostatecznie królem Polski 16 października 1384 została córka Ludwika, Jadwiga Andegaweńska. W 1386 weszła ona w związek małżeński z księciem litewskim Jagiełłą, który 4 marca 1386 został koronowany na władcę Polski, co zapoczątkowało w Polsce panowanie dynastii Jagiellonów.
Dynastia Jagiellonów
Pod panowaniem Jagiellonów Polska zawarła w 1385 unię z Wielkim Księstwem Litewskim, wzmocnioną w roku 1569 przez unię lubelską, dającą początek Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
W 1410 w bitwie pod Grunwaldem zjednoczona armia polsko-litewska odniosła zdecydowane zwycięstwo nad zagrażającym obu państwom zakonem krzyżackim. Po wojnie trzynastoletniej zakon stał się wasalem Polski. W wyniku II pokoju toruńskiego zawartego w 1466 roku do Polski wróciły Pomorze Gdańskie z Gdańskiem, Powiśle z Żuławami Wiślanymi, Warmia, ziemia chełmińska i ziemia michałowska.
Następował rozwój polskiej kultury, nauki i ekonomii, z takimi osobistościami jak Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski czy Andrzej Frycz Modrzewski. W dobie Odrodzenia polska nauka przyniosła przewrót kopernikański (1543)[24], zmieniający paradygmat nauki, nowe koncepcje człowieka i świata. Panowała tolerancja religijna.
Na początku XVI wieku powołano pierwsze oddziały husarii – zwycięskiej w wielu bitwach formacji kawalerii polskiej armii. Polska i Litwa w latach 1474–1569 były też celem 75 najazdów tatarskich[25].
Rzeczpospolita Obojga Narodów
W 1569 Polska i Litwa zawarły unię lubelską, tak powstała Rzeczpospolita; od zawarcia unii każdy nowo koronowany król Polski zostawał władcą Litwy z urzędu i nigdy nie był podnoszony na Wielkie Księstwo Litewskie[26]. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego króla z dynastii Jagiellonów, w 1573 wprowadzono wolną elekcję. Ówczesna Rzeczpospolita, szczególnie po uchwaleniu wolności religijnej na konfederacji warszawskiej, była nazywana „azylem heretyków”; ściągali do niej prześladowani w zachodniej Europie mennonici, antytrynitarze, wypędzani z Hiszpanii przez inkwizycję Żydzi i hugenoci z Francji. Szlachta w Polsce, znacznie liczniejsza niż na zachodzie Europy, korzystała z przywilejów złotej wolności. W okresie tym, nazywanym złotym wiekiem Polski, Rzeczpospolita powiększała swoje terytorium, stając się największym państwem w Europie.
4 lipca 1610 wojska pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego pokonały w bitwie pod Kłuszynem wojska rosyjskie, a następnie zajęły Moskwę.
W XVII wieku Rzeczpospolita uwikłana była w konflikty ze Szwecją („potop”), Kozakami (powstanie Chmielnickiego) i Rosją (wojna polsko-rosyjska (1654–1667)). 12 września 1683 Jan III Sobieski rozbił w bitwie pod Wiedniem armię imperium osmańskiego. Zrywanie sejmów wskutek stosowania zasady liberum veto, liczne rokosze oraz ograniczenie władzy królewskiej prowadziły jednak do stopniowego osłabienia pozycji politycznej i militarnej państwa oraz wzrostu zależności wobec sąsiadów.
Pod koniec XVIII wieku podjęto próby reformy kraju, m.in. ostatni król Polski Stanisław August Poniatowski powołał w 1773 Komisję Edukacji Narodowej, a w 1791 Sejm Czteroletni uchwalił Konstytucję 3 maja.
Rozbiory i okres pod zaborami
Od czasów panowania królów saskich Augusta II i III, pozbawiona skutecznej władzy Polska dostawała się stopniowo pod wpływy Imperium Rosyjskiego. Obaj królowie sascy oraz ich następca, Stanisław August Poniatowski, wybierani byli przy współudziale Rosji. W połączeniu z upadkiem centralnego prawodawstwa i skarbu państwa oraz szkodliwymi dla państwa działaniami wpływowych kręgów szlacheckich i arystokratycznych przyczyniło się to do całkowitego upadku Rzeczypospolitej. Działania króla wymierzone w naprawę państwa były niekonsekwentne i nieskuteczne, podobnie spóźnione były reformy inicjowane przez część szlachty. W 1772 roku Imperium Rosyjskie, Królestwo Prus i Monarchia Habsburgów uzgodniły I rozbiór części terytorium Polski, który został następnie zatwierdzony przez szlachtę na Sejmie Rozbiorowym. 20 lat później, w trakcie II i III rozbioru (1793, 1795) dokonano całkowitego podziału kraju. W geście sprzeciwu wobec zaborów, w 1794 wybuchło powstanie Kościuszki. Podzielone pomiędzy trzy państwa zaborcze polskie społeczeństwo stało się częścią trzech różnych krajów, w których obowiązywały odrębne prawa, zasady życia społecznego i politycznego oraz różne ograniczenia swobód[27].
Zabór rosyjski
Władcy Imperium Rosyjskiego, rządzący terenami dawnej Rzeczypospolitej, prowadzili rządy autokratyczne i absolutne. Wobec Polaków stosowali najczęściej politykę asymilacji, mającą z nich uczynić „prawdziwych chrześcijan, lojalnych obywateli i dobrych Rosjan”, działając w tym celu metodami perswazji i przymusu. Władze carskie zlikwidowały dotychczasowe instytucje szlacheckiej demokracji, wprowadzono obowiązek służby wojskowej w stałej armii, województwa zastąpiono guberniami, wprowadzono scentralizowaną i opartą na hierarchii administrację państwową, która miała uczyć i wymagać posłuszeństwa wobec władcy. W 1815 na części terytorium Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie ze stolicą w Warszawie, które połączone było z Rosją unią personalną, z carem jako tytularnym królem. Wprowadzono cenzurę i politykę rusyfikacji szkół, urzędów i życia publicznego. Mimo że Polaków traktowano z podejrzliwością jako potencjalnych buntowników, polityka przymusu i egzekwowania posłuszeństwa wymierzona była w tym samym stopniu we wszystkich poddanych cara, niezależnie od narodowości.
Społeczeństwo zaboru rosyjskiego upatrywało szansy na wyzwolenie w napoleońskiej Francji, w armii Napoleona utworzono dwa legiony polskie. Nadzieje te zostały jednak rozwiane, gdyż Napoleon nie zamierzał wykorzystać legionów do walki o niepodległość Polski. Dopiero po klęsce Rosji i Prus z Francją w 1805 i 1806 roku utworzono kontrolowane przez Francję Księstwo Warszawskie. Księstwo przywracało częściową autonomię władz polskich, nie przetrwało jednak długo. Po upadku Napoleona, w 1815 roku zwycięskie państwa zadecydowały o jego kolejnym podziale.
Carska polityka asymilacji Polaków w rosyjskim społeczeństwie nie przynosiła zamierzonych skutków. W życiu społecznym i towarzyskim Polacy funkcjonowali osobno wobec Rosjan, a państwowy przymus rodził w nich uczucia frustracji i odizolowania. Jednocześnie postępował proces industrializacji i rozwoju technologicznego, czego społecznym skutkiem był nagły rozwój miast, głównie przemysłowej Łodzi i handlowo-finansowej Warszawy, które wielokrotnie zwiększyły swoje populacje. W miastach powstawały społeczne klasy robotników i przemysłowców, podczas gdy wieś pozostawała zacofana – obowiązek pańszczyzny trwał w Kongresówce aż do 1864, o wiele dłużej niż w pozostałych zaborach. Znaczną częścią miejskich klas społecznych stawali się Żydzi, zarówno migrujący do miast za pracą Żydzi polscy, jak i przesiedlani z Rosji tzw. Litwacy.
W 1825 na tron wstąpił autorytarny car Mikołaj I, który wkrótce objął represjami powstałe w Polsce tajne stowarzyszenia narodowe. Działania te nałożyły się na falę rewolucji w Europie w kolejnych latach. W roku 1830 grupa polskich spiskowców w carskiej armii, po otrzymaniu wieści o mobilizacji wojska rosyjskiego w celu rozbicia rewolucji w Belgii i Francji, postanowiła podjąć akcję zbrojną. 29 listopada 1830 wybuchło powstanie listopadowe. W lutym 1831 do Królestwa wkroczyły wojska rosyjskie, które zostały przez powstańców wyparte, jednak podzielony politycznie sztab powstańczy nie wykorzystał początkowego zwycięstwa. Wojska rosyjskie nadrobiły straty w lipcu 1831 i wspomagane przez Prusy rozbiły powstanie dwa miesiące później. Uczestników powstania skazywano na zsyłkę lub kary więzienia, zawieszono funkcjonowanie sejmu i większości instytucji publicznych. Około 10 tys. osób opuściło Królestwo, tworząc we Francji środowisko tzw. Wielkiej Emigracji. Represje w Królestwie Polskim utrzymano do śmierci Mikołaja I[27].
Panowanie Mikołaja II przyniosło odwilż polityczną, amnestię dla zesłańców i częściowe przywrócenie praw obywatelskich. Równocześnie odrodziły się jednak tajne związki, głoszące hasła „rewolucji moralnej”, która wkrótce opanowała społeczeństwo. Aby powstrzymać tendencje rewolucyjne, ugodowy polityk Aleksander Wielopolski w styczniu 1863 zarządził rozpoczęcie poboru do wojska, który spiskowcy odebrali jako akt agresji i zaatakowali rosyjskie garnizony, rozpoczynając powstanie styczniowe. Powstańcy podzieleni na polityczne frakcje „białych” i „czerwonych” i pozbawieni spójnego dowództwa, prowadzili walki partyzanckie. Powstanie stłumione zostało w sierpniu 1864. Po jego upadku nastąpiła kolejna fala brutalnych represji, formalnie zlikwidowano również Królestwo Polskie jako oddzielną prowincję.
Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku były dla zaboru rosyjskiego okresem umiarkowanego rozwoju, w którym społeczne i polityczne straty wywołane upadkiem powstania styczniowego równoważone były postępującym procesem industrializacji miast oraz kształtowaniem się polskiej sceny politycznej, która w pełni zaistnieć miała w początkach XX wieku[27].
Zabór austriacki
Rządzona przez dynastię Habsburgów Austria była politycznie najsłabsza – i od 1867, po klęsce w wojnie z Prusami zarazem najbardziej liberalna – z trzech państw zaborczych. Z włączonych do Austrii ziem polskich zostało utworzone Królestwo Galicji i Lodomerii. Nazwa ta miała wywodzić się od średniowiecznych księstw ruskich, Halicza i Włodzimierza. Galicja była prowincją odległą od Wiednia, najmniej nowoczesną i najbiedniejszą. W przeciwieństwie do zaboru rosyjskiego, w Galicji nie rozwinął się nigdy wielki przemysł, nie powstała klasa robotników ani miejska klasa średnia. Poza kopalnią soli w Wieliczce i polami naftowymi w Borysławiu Galicja nie przynosiła wielkiego dochodu. Klasę wpływową stanowiło kilka bogatych polskich rodzin arystokratycznych, średnia szlachta utrzymywała się z nierentownych folwarków i była w większości zadłużona, natomiast wieś była poważnie przeludniona i bytowała na granicy nędzy. Jakość i długość życia na wsi były najniższe ze wszystkich zaborów, często jedynym wyjściem dla galicyjskich chłopów był wyjazd z kraju – tylko w ostatnich 25 latach XIX wieku Galicję opuściły 2 miliony osób.
Stolicą prowincji stał się Lwów, po 1846 roku do Galicji włączono też Wolne Miasto Kraków, dotąd formalnie autonomiczne. Polacy stanowili 45% ludności; podobną część (41%) stanowili Ukraińcy, wcześniej określający się jako Rusini. Do połowy XIX wieku Austria była scentralizowaną monarchią absolutną, w której ziemie polskie nie odgrywały większej roli. W roku 1846 wybuchło zorganizowane przez szlachtę powstanie krakowskie – niewielka niepodległościowa akcja zbrojna, która zbiegła się z wybuchem antyszlacheckiego powstania chłopskiego, znanego jako rabacja galicyjska. Wybuch rabacji został częściowo sprowokowany przez Austriaków w celu zatrzymania działań szlachty i wewnętrznego skłócenia społeczeństwa. Powstanie krakowskie zostało stłumione, natomiast rabacja przekształciła się w obejmujące całą Galicję brutalne rozruchy wymierzone w dwory. Ostatecznym skutkiem rebelii było powiększenie międzyklasowych podziałów, ale też początek upadku feudalizmu i zniesienie pańszczyzny.
.jpg)
Od lat 60. XIX wieku grupa konserwatywnych polityków pod przywództwem Agenora Gołuchowskiego dążyła do przyznania Galicji autonomii wewnątrz cesarstwa. W wyniku ich starań w latach 1867–1872 Galicja otrzymała szereg praw – ustanowiono Sejm Krajowy decydujący o sprawach prowincji, przywrócono urzędowy język polski oraz polskojęzyczne wykłady na uniwersytetach, zakładano nowe instytucje nauki. Mimo że sejm został zdominowany przez arystokrację, Galicja była jedynym zaborem, w którym Polacy uczestniczyli w rządach. Rozwój naukowy przyczynił się do wykształcenia pokolenia wybitnych naukowców i artystów, a Kraków i Lwów stały się centrami kultury. Druga połowa XIX wieku stała się w Galicji również czasem formowania narodowego ruchu niepodległościowego zarówno dla Polaków, jak i dla Ukraińców. W Krakowie rozpoczęły swoją działalność Legiony Piłsudskiego[28].
Zabór pruski
Na terenie Prus powstało mające zaspokoić narodowe ambicje Polaków Wielkie Księstwo Poznańskie, które po powstaniach wielkopolskich w latach 1846 i 1848 zlikwidowano.
II Rzeczpospolita
Dwudziestolecie międzywojenne
Za symboliczny początek II Rzeczypospolitej uznaje się 11 listopada 1918, w którym to dniu władzę wojskową w Warszawie objął Józef Piłsudski. W wyniku jego działań wojska niemieckie wycofały się z miasta, po czym 22 listopada przyjął on dla siebie tytuł Tymczasowego Naczelnika Państwa[29]. Po zakończeniu I wojny światowej zwycięskie państwa Ententy zaaprobowały plan utworzenia niepodległego państwa polskiego.
Pierwsze lata po ogłoszeniu niepodległości były okresem niepokojów społecznych i konfliktów. W latach 1918–1921 Polska prowadziła równocześnie sześć wojen ze swoimi sąsiadami. Toczyły się konflikty z Litwą i Ukrainą dotyczące wschodniej granicy kraju, wybuchły trzy powstania na Śląsku i powstanie w Wielkopolsce przeciwko niemieckim władzom na tych terenach, dochodziło do konfliktów z Czechosłowacją o sporne tereny graniczne. Najpoważniejszym konfliktem tego okresu była wygrana przez Polskę wojna polsko-bolszewicka w 1919. W 1922 w granice RP włączono Litwę Środkową[30].
Podstawowym problemem II Rzeczypospolitej był brak spójności w ramach samego społeczeństwa polskiego. Ludność wywodziła się z terenów trzech zaborów, które przez ponad stulecie stanowiły tereny różnych krajów. Trudnością były też różnice pomiędzy mniejszościami narodowymi, które stanowiły liczną część społeczeństwa. Osób określających się jako Polacy było około 68,9%, Ukraińców było 13,9%, Żydów 8,7%, Białorusinów 3,1% a Niemców 2,3%. Około 75% ludności Polski mieszkało na wsi, której największymi problemami była bieda i duże przeludnienie. Polska scena polityczna również była miejscem silnych konfliktów. Czołowe partie polityczne – Polska Partia Socjalistyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Narodowa Demokracja prezentowały diametralnie różne wizje państwa polskiego. Tragicznym rezultatem tych napięć było, w grudniu 1922, zabójstwo prezydenta Gabriela Narutowicza, związanego z PSL.
W pierwszych latach istnienia Polska przyjęła ustrój demokracji parlamentarnej – w styczniu 1919 odbyły się pierwsze wybory do Sejmu, a 17 marca 1921 uchwalono tekst konstytucji. W roku 1924 w ramach kształtowania gospodarki państwa i walki z rosnącą inflacją przeprowadzono pakiet reform premiera Władysława Grabskiego, wprowadzono nową walutę – złotego oraz założono Bank Polski. Prowadzono duże inwestycje w przemysł wydobywczy na Śląsku, rozbudowywano infrastrukturę elektryczną i kolejową, zbudowano Centralny Okręg Przemysłowy i nowy port morski w Gdyni. Okres międzywojenny był czasem intensywnego rozwoju kultury polskiej – powstawały ważne dzieła literackie i malarskie, a również prace naukowe. Państwo skutecznie inwestowało w edukację, szczególnie w nauczanie początkowe na terenach wiejskich.
W 1926 roku, w sytuacji kryzysu politycznego Józef Piłsudski doprowadził do wojskowego zamachu stanu, znanego jako przewrót majowy. W wyniku przewrotu system demokracji parlamentarnej został przekształcony w system autorytarny, w którym większość władzy obejmował prezydent, natomiast wolność działania opozycji oraz wolność prasy i słowa została poważnie ograniczona. Władzę przejął Piłsudski oraz jego współpracownicy, tworzący środowisko znane jako sanacja. Autorytarny sposób sprawowania władzy przez „pułkowników” przyczynił się do dalszego rozszerzenia napięć społecznych i radykalnych postaw w czasie lat 30.[28]
II wojna światowa
1 września 1939 wojska hitlerowskich Niemiec uderzyły na Polskę. W pierwszych tygodniach po inwazji rozegrało się kilka ważniejszych bitew, z których największą była przegrana przez polskie wojsko bitwa nad Bzurą. 14 września wojska niemieckie rozpoczęły oblężenie Warszawy. Równocześnie z oblężeniem miasta rozpoczęła się ewakuacja urzędów centralnych, rządu i prezydenta przez granicę południową do Rumunii.
17 września 1939 Polska zaatakowana została również przez Armię Czerwoną, której natarcie było skutkiem tajnego porozumienia pomiędzy III Rzeszą a ZSRR. Walki trwały do początków października 1939 – 28 września skapitulowali obrońcy Warszawy, a 6 października zakończyła się bitwa pod Kockiem – ostatnia, przegrana przez Polaków bitwa kampanii wrześniowej.
W czasie II wojny światowej II Rzeczpospolita zachowała podmiotowość[32], w stosunkach dyplomatycznych do końca wojny reprezentowana była przez rząd Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, który uzyskał schronienie w Paryżu (do 1940), a następnie w Londynie[32].
Terytorium Polski zostało podzielone pomiędzy III Rzeszę i Związek Radziecki na podstawie dwustronnego traktatu o granicach i przyjaźni zawartego 28 września 1939. Terytorium okupowane przez Związek Radziecki zostało wcielone do ZSRR; zachodnia część terytorium okupowanego przez Niemcy została wcielona do III Rzeszy, na pozostałej części utworzono tzw. Generalne Gubernatorstwo. Związek Radziecki przekazał 26 października 1939 Wilno i część województwa wileńskiego pod okupację Litwy[23][22]. Także na rzecz Słowacji Polska utraciła ziemie tworzące tzw. Polski Spisz i polską część Orawy[33]. Równocześnie z wprowadzeniem władzy okupacyjnej rozpoczęły się represje wymierzone w społeczeństwo polskie. Na terenach okupowanych przez Niemcy i ZSRR prowadzono masowe aresztowania i egzekucje osób pełniących wcześniej funkcje państwowe lub zaangażowanych w ruch oporu. W roku 1940 miała miejsce zbrodnia katyńska. Szczególny rodzaj prześladowań wymierzony został przez Niemców w żydowską ludność Polski – osoby pochodzenia żydowskiego zmuszone zostały do zamieszkania w zamkniętych dzielnicach – gettach, stopniowo odebrane zostały im wszelkie prawa. W 1943 wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Od 1941 w niemieckich obozach zagłady zginęło około 90% Żydów będących obywatelami Polski. Hitlerowcy prowadzili również masowe wysiedlenia ludności polskiej, w których wyniku wiele osób pozbawionych zostało miejsca zamieszkania i zmuszonych do przymusowej pracy na terenie Niemiec. Odpowiedzią na represje i aresztowania była zbrojna działalność Państwa Podziemnego i organizacji ruchu oporu. Kulminacją tych działań była akcja „Burza” i powstanie warszawskie w 1944.
Na wschodnich terenach II RP trwał natomiast konflikt ludności polskiej i ukraińskiej, którego apogeum była rzeź wołyńska, w której wyniku zamordowanych zostało 50-60 tysięcy Polaków, a ponad 1000 polskich miejscowości zostało kompletnie zniszczonych.
Polska wśród wszystkich państw, które walczyły przeciwko Rzeszy Niemieckiej poniosła najwyższe straty osobowe w przeliczeniu na 1000 mieszkańców: 220 osób. Prócz strat biologicznych poniosła ogromne straty materialne, których wysokość wynosiła 48 688,9 mld dolarów według wartości z 1938 roku. Zniszczenia wojenne miały katastrofalny wpływ na dochód narodowy, którego wartość spadła w 1945 roku do 38, 2% wartości dochodu przedwojennego. Równie wielkie były straty Polski w zakresie kultury, oświaty i nauki. Hitlerowcy zniszczyli lub zrabowali 43% dorobku kulturalnego Polski. Niemal doszczętnie zniszczono instytuty badawcze, towarzystwa naukowe i fundacje[34].
W wyniku działań II wojny światowej i w czasie okupacji zginęło około 16% obywateli Polski[35], zniszczonych zostało wiele miast, w tym niemal całkowicie Warszawa[28][36][37].
Polska Rzeczpospolita Ludowa
W styczniu 1944 nacierająca na Wehrmacht Armia Czerwona przekroczyła granicę polsko-radziecką sprzed 1939. 21 lipca 1944 w Moskwie utworzono Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN), który sprawował władzę na terytorium Polski zajmowanym przez Armię Czerwoną; w skład PKWN weszli wyznaczeni przez Józefa Stalina polscy działacze komunistyczni. PKWN został przekształcony kolejno w Rząd Tymczasowy (31 lipca 1944) i Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28 czerwca 1945). W konsekwencji Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wycofały uznanie międzynarodowe dla rządu RP na uchodźstwie (ZSRR i Francja uznały już PKWN w 1944). Władze komunistyczne w Polsce wyeliminowały z życia publicznego wszystkie partie opozycyjne, wprowadziły terror policyjny i masowe aresztowania politycznych przeciwników, głównie działaczy organizacji konspiracyjnych z czasów okupacji. W wyniku sfałszowanych wyborów parlamentarnych (1947) zdecydowaną większość mandatów w Sejmie Ustawodawczym objął Blok Demokratyczny (PPR, PPS, SD, SL).
W pierwszych latach po wyzwoleniu przeprowadzono wiele zmian społecznych i politycznych – m.in. zasiedlenie tzw. Ziem Odzyskanych, nacjonalizację przemysłu oraz reformę rolną. Rozpoczęto odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, w tym odbudowę zburzonej Warszawy. W 1948 powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, co spowodowało faktyczne wprowadzenie w Polsce systemu jednopartyjnego. W 1952 państwo polskie zmieniło nazwę na Polska Rzeczpospolita Ludowa, uchwalono również Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Jednocześnie zwiększono terror policyjny oraz prześladowania opozycji, Kościoła katolickiego i przedwojennych działaczy publicznych, które trwały aż do śmierci Stalina (1953). W 1956 odbył się pierwszy w PRL strajk generalny oraz krwawo stłumione przez wojsko i milicję demonstracje w Poznaniu.
W wyniku zmian w Związku Radzieckim przeprowadzonych po śmierci Stalina również w Polsce zmniejszono represje wymierzone w obywateli i powołano nowe władze, których przywódcą został I sekretarz PZPR Władysław Gomułka. Nowy rząd podjął próbę zmiany relacji ze społeczeństwem i reformy gospodarki, których jednak zaprzestano już po kilku latach. W latach 1960–1966 w całym kraju uroczyście obchodzono Tysiąclecie Państwa Polskiego[38]. W 1968 władze rozbiły demonstracje studentów w Warszawie i Krakowie, co stało się pretekstem do antysemickiej i antyinteligenckiej kampanii, w której wyniku wiele osób zmuszonych zostało do emigracji. Po kolejnej fali brutalnie stłumionych strajków robotniczych w 1970 roku Władysław Gomułka zrezygnował ze stanowiska I sekretarza, a jego miejsce zajął Edward Gierek.
Nowa ekipa rządowa podjęła próbę reformy gospodarki i przyspieszania wzrostu gospodarczego kraju. W wyniku reform wprowadzonych przez ekipę Gierka, które finansowano głównie z pożyczek zagranicznych, rozpoczęto budowę wielu nowych zakładów przemysłowych, zmechanizowano rolnictwo, budowano masowo osiedla mieszkaniowe. Podniósł się też poziom życia społeczeństwa, wzrosła dostępność wielu produktów oraz wysokość zarobków. Z powodu błędów ekonomicznych wynikających ze stosowania centralnie planowanej gospodarki już w roku 1975 doprowadzono do załamania gospodarki i dużego zwiększenia zadłużenia zagranicznego Polski. Zmusiło to rząd do wprowadzenia dużych podwyżek cen żywności, na co społeczeństwo zareagowało falą strajków i protestów, które wybuchły w czerwcu 1976. Strajki te zostały brutalnie stłumione przez milicję, a ich uczestnicy objęci represjami. Protesty w 1976 doprowadziły do powstania pierwszych organizacji opozycji antykomunistycznej.
Kolejne strajki wybuchły w lipcu i sierpniu 1980. Władze podjęły z protestującymi rozmowy, w których wyniku podpisano porozumienia sierpniowe. Porozumienia te gwarantowały m.in. powstanie legalnego związku zawodowego – NSZZ „Solidarność”. We wrześniu 1980 Edward Gierek został odsunięty od władzy, a jego miejsce zajął Stanisław Kania, który jednak zrezygnował ze stanowiska w październiku 1981, zastąpił go Wojciech Jaruzelski. Po ponad rocznym okresie względnej swobody politycznej, 13 grudnia 1981 Rada Państwa wprowadziła na obszarze całego kraju stan wojenny; władzę de facto przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, ograniczono prawa obywatelskie, internowano liderów opozycji i in. Stan wojenny zniesiono w 1983[28][36][39].
W drugiej połowie dekady lat 80. władze państwowe rozpoczęły proces demokratyzacji i liberalizacji życia społeczno-politycznego; w 1988 m.in. utworzono urząd Rzecznika Praw Obywatelskich, zaniechano zagłuszania audycji Radia Wolna Europa, rozpoczęto II etap reformy gospodarczej, Sejm przyjął ustawę Wilczka, podjęto rozmowy w Magdalence, premierem został Mieczysław Rakowski, odbyła się telewizyjna debata pomiędzy Alfredem Miodowiczem i Lechem Wałęsą, zawiązano Komitet Obywatelski „Solidarność”. W 1989 odbyły się obrady Okrągłego Stołu, w wyniku ustaleń których ponownie zarejestrowano NSZZ „Solidarność” i NSZZ RI „Solidarność” oraz rozpoczęto przygotowania do „kontraktowych” wyborów parlamentarnych, które uważa się za cezurę między PRL i III RP.
III Rzeczpospolita
W trakcie obrad Okrągłego Stołu ustalono, że w wyborach parlamentarnych kandydaci opozycji będą mogli otrzymać maksymalnie 35% miejsc w Sejmie oraz dowolną liczbę miejsc w Senacie. Władze państwowe zobowiązały się również do dopuszczenia do utworzenia wolnych mediów oraz do zakończenia represji wobec opozycjonistów. Pierwsze częściowo wolne wybory odbyły się 4 i 18 czerwca 1989, w ich wyniku Komitet Obywatelski „Solidarność” otrzymał maksymalną liczbę miejsc w Sejmie. 19 lipca 1989 gen. Wojciech Jaruzelski został prezydentem wybranym przez Sejm. 24 sierpnia 1989 powstał pierwszy demokratyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego. Rok później przeprowadzono wybory prezydenckie, które wygrał Lech Wałęsa. W 1990 zawarto polsko-niemiecki traktat graniczny, potwierdzający granicę na Odrze i Nysie Łużyckiej.
Demokratyczne władze Polski przeprowadziły w czasie pierwszych lat III Rzeczypospolitej wiele istotnych zmian i reform. Początkowo wprowadzono zmiany do Konstytucji PRL zmieniające nazwę państwa na Rzeczpospolita Polska, przywracające do godła orła w koronie i odrzucające zasady komunistycznego systemu jednopartyjnego. W 1990 przyjęto pakiet reform gospodarczych znanych jako plan Balcerowicza, polegający na wprowadzeniu wolnego rynku, obniżeniu inflacji i deficytu budżetowego oraz na dążeniu do przyspieszenia wzrostu gospodarczego. W tym samym roku wybuchła afera FOZZ. W 1997 przyjęto nową Konstytucję RP, określającą zasady działania państwa.
Kolejnymi prezydentami III Rzeczypospolitej byli Aleksander Kwaśniewski (1995–2000 i 2000–2005), Lech Kaczyński (2005–2010), Bronisław Komorowski (2010–2015) i Andrzej Duda (od 2015). Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 18 ekip rządowych, których działania doprowadziły do znacznego rozwoju państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście do NATO i Unii Europejskiej, co zostało osiągnięte odpowiednio w 1999 i 2004 roku. Polska odgrywa istotną rolę w rozszerzonej Unii Europejskiej, czego znakiem było m.in. pełnienie przez Jerzego Buzka w latach 2009–2012 funkcji przewodniczącego Parlamentu Europejskiego[28] oraz pełnienie przez Donalda Tuska funkcji przewodniczącego Rady Europejskiej od 1 grudnia 2014.
Ustrój polityczny
Na podstawie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 Polska jest republiką parlamentarną z systemem parlamentarno-gabinetowym, opierającą się na trójpodziale władzy.
Konstytucja
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny w Polsce, uchwalony 2 kwietnia 1997 przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997. Został ogłoszony w Dzienniku Ustaw: Dz.U. z 1997 r. nr 78, poz. 483, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły. Konstytucja określa charakter ustroju państwowego. Ukazuje sposób zorganizowania i działania głównych organów państwa. Definiuje status prawny obywateli i sposób ich wpływania na politykę państwa.
Władza ustawodawcza
Władzę ustawodawczą stanowi dwuizbowy parlament (Sejm – 460 posłów, Senat – 100 senatorów) wybierany w bezpośrednich, powszechnych i tajnych wyborach parlamentarnych na 4-letnią kadencję od dnia pierwszego posiedzenia. Jego głównym zadaniem jest stanowienie prawa poprzez uchwalanie ustaw konstytucyjnych i zwykłych, w tym budżetowej, a także ratyfikowanie umów międzynarodowych. W wyjątkowych przypadkach opisanych w Konstytucji możliwe jest rozwiązanie Sejmu (a jednocześnie Senatu) przed upływem końca kadencji przez głowę państwa lub uchwałę przyjętą większością 2/3 głosów. Jego przedłużenie możliwe jest jedynie w czasie stanu wyjątkowego lub do 3 miesięcy po zakończeniu kadencji.
Organizację Sejmu i Senatu, porządek prac oraz sposób powoływania i działalności ich organów określają regulaminy uchwalone przez każdą z izb.
Sejm i Senat ze swego grona wybierają marszałka i wicemarszałków, którzy tworzą prezydium. Marszałek Sejmu jest najwyższym przedstawicielem izby niższej parlamentu, przewodniczy obradom Sejmu oraz reprezentuje go na zewnątrz. Sejm i Senat powołują również komisje parlamentarne: stałe, które mają za zadanie przygotowywanie projektów w dziedzinie ustawodawstwa i kontroli (obecnie działa ich 39: 25 w Sejmie i 14 w Senacie) oraz nadzwyczajne, powoływane w celu rozpatrzenia konkretnych spraw izby i ulegające rozwiązaniu po wykonaniu zadania. Specjalnym rodzajem komisji nadzwyczajnej jest sejmowa komisja śledcza.
Posłowie i senatorowie mogą tworzyć kluby parlamentarne składające się z co najmniej 15 parlamentarzystów, a posłowie ponadto koła poselskie, dla utworzenia których potrzeba 3 posłów.
Przewodniczący klubów parlamentarnych wraz z członkami prezydium tworzą Konwent Seniorów, organ zapewniający współdziałanie klubów poselskich w sprawach związanych z działalnością i tokiem prac izb w polskim parlamencie. Posłom i senatorom w okresie sprawowania przez nich mandatu przysługuje immunitet.
Proces legislacyjny
Prawo inicjatywy ustawodawczej, na mocy art. 118 Konstytucji RP i art. 32 Regulaminu Sejmu, przysługuje prezydentowi, rządowi, Senatowi, grupie 15 posłów lub komisji sejmowej, a także grupie 100 tys. obywateli[40]. Projekt ustawy trafia do tzw. laski marszałkowskiej. Następnie odbywają się trzy czytania w Sejmie. Ustawę przyjętą przez Sejm rozpatruje Senat, który ma prawo zgłosić do niej poprawki lub ustawę odrzucić (po odrzuceniu ustawa wraca do Sejmu, gdzie bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej 230 posłów można odrzucić sprzeciw Senatu). Uchwalona przez Sejm i Senat ustawa trafia następnie do Prezydenta RP, który może ją w ciągu 21 dni przyjąć i podpisać bądź zgłosić weto i przekazać do ponownego rozpatrzenia Sejmowi (weto prezydenckie może być odrzucone przez izbę niższą parlamentu większością 3/5 głosów w obecności co najmniej 230 posłów) lub wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z Konstytucją. Podpisaną ustawę publikuje się w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej.
System prawny
System prawny w Polsce ma charakter tzw. prawa stanowionego, tzn. nie wykorzystuje w procesie stosowania prawa zjawiska precedensu, powszechnie występującego w krajach anglosaskich.
Władza wykonawcza
Organami władzy wykonawczej w Polsce są: Prezydent RP oraz Rada Ministrów[41]. Prezydent jest wybierany w powszechnych wyborach prezydenckich na 5-letnią kadencję (wygrywa ten kandydat, który otrzyma bezwzględną większość głosów). Może on sprawować tę funkcję maksymalnie przez dwie kadencje. Według Konstytucji Prezydent jest najwyższym przedstawicielem państwa w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, pełni funkcję zwierzchnika Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności terytorium kraju oraz czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji. Do jego uprawnień należy, m.in. podpisywanie ustaw przyjętych przez Sejm i Senat, ratyfikowanie umów międzynarodowych, powoływanie sędziów, nadawanie obywatelstwa czy stosowanie prawa łaski[42].
Organem doradczym Prezydenta RP w sprawach bezpieczeństwa państwa jest Rada Bezpieczeństwa Narodowego. W sprawach szczególnie ważnych dla interesu państwa prezydent może zwołać Radę Gabinetową – wspólne posiedzenie głowy państwa wraz z Radą Ministrów. W pełnieniu funkcji i wykonywaniu obowiązków prezydentowi pomaga Kancelaria Prezydenta RP.
Rada Ministrów, czyli rząd, jest kolegialnym organem władzy wykonawczej. W jego skład wchodzą: prezes Rady Ministrów (premier), wicepremierzy, ministrowie oraz przewodniczący komitetów.
Tryb tworzenia rządu określony jest w Konstytucji RP, w myśl której, prezydent desygnuje Radę Ministrów wraz z prezesem Rady Ministrów. Premier w terminie 14 dni przedstawia Sejmowi program działania rządu (exposé) z wnioskiem o udzielenie wotum zaufania (poparcia). Sejm uchwala wotum zaufania bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przypadku, gdyby rządowi nie udzielono wotum zaufania, Sejm w ciągu kolejnych 14 dni wybiera premiera oraz proponowanych przez niego członków Rady Ministrów według takich samych reguł głosowania. Prezydent RP powołuje tak wybrany rząd i odbiera przysięgę od jego członków. Na wypadek, gdyby w takim trybie rząd nie został powołany, Konstytucja RP przewiduje inne rozwiązanie. Prezydent w terminie 14 dni powołuje Prezesa RM i na jego wniosek członków RM. Sejm w ciągu następnych 14 dni udziela jej wotum zaufania, tym razem większością głosów. W razie nieudzielenia w takim trybie rządowi wotum zaufania, Prezydent RP skraca kadencję Sejmu i zarządza nowe wybory.
Władza sądownicza
Organami wymiaru sprawiedliwości w Polsce są: Sąd Najwyższy, sądy powszechne (rejonowe, okręgowe i apelacyjne) oraz sądy szczególne (sądy wojskowe i administracyjne – wojewódzkie sądy administracyjne i Naczelny Sąd Administracyjny). Wespół z Trybunałem Stanu i Trybunałem Konstytucyjnym tworzą niezawisłą władzę sądowniczą.
Podstawą władzy sądowniczej jest wyłącznie prawo, niezależne od innych organów państwowych. Sądy i trybunały wydają wyroki w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, wszyscy sędziowie i członkowie trybunałów podlegają wyłącznie Konstytucji RP i ustawom (a w wypadku Trybunału Konstytucyjnego – wyłącznie Konstytucji). Sędziowie nie mogą należeć do żadnej partii politycznej ani związków zawodowych (apolityczność). Nie wolno im również prowadzić działalności publicznej sprzecznej z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów.
Do kompetencji wymiaru sprawiedliwości należy orzekanie w rozpoznawanych sprawach z zakresu prawa karnego, prawa cywilnego i prawa administracyjnego.
Partie polityczne
Status prawny polskich partii politycznych określają: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawa z 27 czerwca 1997, w której zapisana jest pełna definicja partii politycznej, brzmiąca następująco:
- Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Artykuł 13 Konstytucji RP zakazuje istnienia partii odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.
Każda partia, która nie łamie art. 13 Konstytucji, podlega wpisaniu do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie (wniosek musi być poparty przez co najmniej tysiąc pełnoletnich obywateli). Ewidencja partii politycznych jest jawna i dostępna dla każdego. Po wpisaniu do ewidencji partia ma moc prawną i jest objęta ochroną prawną przewidzianą dla dóbr osobistych.
Obecnie (2017) zarejestrowanych jest 85 partii politycznych[43].
Partie w Sejmie od 2015
Po wyborach parlamentarnych w 2015 r. mandaty rozkładają się następująco w Sejmie[44]:
- Prawo i Sprawiedliwość (37,58%, 235 mandatów, co daje władzę samodzielną),
- Platforma Obywatelska (24,09%, 138 mandatów),
- Kukiz’15 (8,81%, 42 mandaty),
- Nowoczesna Ryszarda Petru (7,60%, 28 mandatów),
- Polskie Stronnictwo Ludowe (5,13%, 16 mandatów)
- Komitet Wyborczy Wyborców Mniejszość Niemiecka (0,18%, 1 mandat).
Komitety Wyborcze w Senacie od 2015
Po wyborach parlamentarnych w 2015 r. mandaty rozkładają się następująco w Senacie[45]:
- Komitet Wyborczy Prawo i Sprawiedliwość – 61 senatorów
- Komitet Wyborczy Platforma Obywatelska – 34 senatorów
- Komitet Wyborczy Polskie Stronnictwo Ludowe – 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Borowski do Senatu – 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Obremski – 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Staroń – 1 senator
- Komitet Wyborczy Wyborców Bierecki – 1 senator.
Polityka zagraniczna
Członkostwo w organizacjach międzynarodowych
III Rzeczpospolita jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych. Polska jest jednym z członków założycieli organizacji takich jak: ONZ, Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (opuszczone w 2004 r.), Rada Państw Morza Bałtyckiego, Grupa Wyszehradzka, Trójkąt Weimarski czy Trójkąt Kaliningradzki. Polska należy do Unii Europejskiej, NATO, Światowej Organizacji Handlu, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Międzynarodowej Agencji Energetycznej, Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej, Europejskiej Agencji Kosmicznej, Europejskie Obserwatorium Południowe, G6, Wspólnoty Demokracji, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, Inicjatywy Trójmorza, Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku oraz wszystkich organizacji wyspecjalizowanych ONZ. Polska jest też obserwatorem przy Radzie Arktycznej, Międzynarodowej Organizacji Frankofonii. Ponadto w związku z członkostwem w Unii Europejskiej należy do układu z Schengen i rozważa integrację ze strefą euro.
Cele polityki zagranicznej Polski
Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. XX wieku pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Były to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią[46].
W początkach XXI wieku polityka zagraniczna Polski koncentrowała się na czterech priorytetach: osiągnięciu członkostwa w UE, umacnianiu bezpieczeństwa państwa, poprawie stosunków ekonomicznych z zagranicą oraz umacnianie stabilności regionalnej i pozycji Polski w Europie Środkowo-Wschodniej[47].
Minister Radosław Sikorski w exposé 7 maja 2008 sformułował kierunki polskiej polityki zagranicznej w pięciu obszarach[48]:
- „Polska silna mocą solidarnej Unii Europejskiej” (pełniejsze wykorzystywanie możliwości wynikających z uczestnictwa w UE)
- „rola Polski w światowym systemie bezpieczeństwa” (bezpieczeństwo energetyczne, dywersyfikacja źródeł i szlaków dostaw surowców, zaangażowanie w działania stabilizacyjne NATO, modernizacja NATO, ulokowanie elementów infrastruktury wojskowej Sojuszu w Polsce, rozszerzenie NATO o Ukrainę i Gruzję);
- „wzmocnienie wizerunku Polski na świecie”;
- „Polonia” (zwiększenie liczby urzędów konsularnych, reforma polskiego systemu edukacyjnego, która pozwoli obywatelom na stałe mieszkającym za granicą na kontynuację nauki w języku polskim oraz reedukację tych, którzy będą chcieli wrócić, głosowanie korespondencyjne bądź przez Internet);
- „nowoczesna służba dyplomatyczna”.
Siły zbrojne
„Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej” to główne określenie wojska polskiego, dzielącego się na: Wojska Lądowe, Siły Powietrzne, Wojska Specjalne, Marynarkę Wojenną oraz Wojska Obrony Terytorialnej. Ich głównym zadaniem jest obrona granic Polski przed atakami z zewnątrz oraz współpraca z NATO. Polskie siły zbrojne liczą 109 650 żołnierzy w służbie czynnej (stan na rok 2017) oraz 1065 czołgów: T-72, PT-91, Leopard 2 (wersje A5 i starsze, stan na wrzesień 2017).
Według rankingu Global Firepower (2016)[49] polskie siły zbrojne stanowią 18. siłę militarną na świecie i 5. w Europie z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 9,36 mld dolarów (USD)[50].
Głównym zadaniem Sił Powietrznych jest prowadzenie operacji mających na celu uzyskanie przewagi w powietrzu i wspieranie oddziałów innych Rodzajów Sił Zbrojnych. Składają się z Wojsk Lotniczych, Wojsk Obrony Przeciwlotniczej i Wojsk Radiotechnicznych. Ich prekursorem były siły powietrzne Błękitnej Armii podczas I wojny światowej. Do 2004 nosiły nazwę: Wojska Lotnicze i Obrony Powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej.
Marynarka Wojenna odpowiada za obronę wybrzeża i wód terytorialnych. Pod względem organizacyjnym jest związkiem operacyjnym – flotą. Początek wojenno-morskiej obecności Polski na Bałtyku datuje się na XV wiek, natomiast współczesne polskie siły morskie powstały w 1918 po odzyskaniu niepodległości.
W ramach sojuszu NATO wojska USA stacjonują w Polsce w Orzyszu, Powidzu, Poznaniu, Świętoszowie, Żaganiu[51][52].
Podział administracyjny
Polska jest państwem unitarnym[53], a ustrój jej władzy lokalnej opiera się na dualizmie, gdyż poza agendami administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny[54], powołany do zadań publicznych niezastrzeżonych dla innych organów władzy[55]. Jego podstawową jednostkę stanowi gmina[56].
Od 1 stycznia 1999 obowiązuje trzystopniowy podział administracyjny kraju na:
- 16 województw
składających się w sumie z- 66 miast na prawach powiatu i
- 314 powiatów,
które składają się w sumie z- 2478 gmin,
w tym- 302 gmin miejskich,
- 621 gmin miejsko-wiejskich,
- 1555 gmin wiejskich.
- 2478 gmin,
(według stanu z 1 stycznia 2017)
Samorząd terytorialny
W Polsce wyróżnia się trójszczeblowy samorząd[57]:
Jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiaty i województwa) mają osobowość prawną[58] i zapewniony udział w dochodach publicznych[59]. Wybory do organów stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i przeprowadzane w głosowaniu tajnym[60].
Geografia
Polska zajmuje 9. miejsce w Europie pod względem powierzchni oraz 8. pod względem liczby ludności. Na świecie Polska zajmuje 70. miejsce pod względem powierzchni i 35. miejsce pod względem liczby ludności[61][62]. Długość granic Polski wynosi 3511 km, w tym 440 km przypada na granicę morską (linia wybrzeża Morza Bałtyckiego, która nie jest linią granicy państwa, wynosi 770 km). Do obszaru kraju wlicza się także morze terytorialne, a specjalne prawa przysługują Polsce w tzw. strefie przyległej[63].
Graniczy z następującymi państwami[64]:
- od zachodu:
Niemcy (467 km)
- od południa:
- od wschodu:
- od północy:
Litwa (104 km)
Rosja (z 
obwodem kaliningradzkim, 210 km).
Po roku 1945 dokonano drobnych korekt granic Polski. Ostatnia korekta granic miała miejsce w 2005 roku, ze Słowacją
W wymiarze północ-południe Polska rozciąga się na długości 649 km, to jest 5°50′. Powoduje to różnicę w długości trwania dnia między północną i południową częścią Polski. Latem na północy dzień jest dłuższy o ponad godzinę niż na południu, zimą – odwrotnie. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość Polski wynosi 689 km, co w mierze kątowej daje 10°02′. Powoduje to, że w dniach równonocy na zachodnim krańcu Polski Słońce zachodzi o 40 minut później niż na wschodnim.
Polska leży w strefie czasu środkowoeuropejskiego, jest to czas słoneczny południka 15° przebiegającego m.in. na zachód od Jeleniej Góry, Zielonej Góry i Gorzowa Wielkopolskiego oraz na wschód od Szczecina. Zimą obowiązuje czas środkowoeuropejski (UTC+01:00), natomiast latem (od ostatniej niedzieli marca do ostatniej niedzieli października) – czas środkowoeuropejski letni (UTC+02:00).
Geometryczny środek Polski znajduje się w Piątku koło Łęczycy. Najstarszy (1775) obliczony geometryczny środek Europy znajduje się w Suchowoli koło Sokółki, w województwie podlaskim. Przez Polskę przebiega również granica pomiędzy kontynentalnym blokiem Europy Wschodniej a rozczłonkowaną przez morza wewnętrzne Europą Zachodnią.
Współrzędne geograficzne skrajnych punktów Polski:
- 49°00′ szer. geogr. N – szczyt Opołonek,
- 54°50′ szer. geogr. N – Jastrzębia Góra[g] w gminie Władysławowo,
- 14°07′ dług. geogr. E – łuk Odry koło Osinowa Dolnego,
- 24°09′ dług. geogr. E – kolano Bugu koło Zosina.
Rzeki i jeziora
Najdłuższe rzeki w Polsce to Wisła (o długości 1047 km), Odra (854 km, w granicach Polski 742 km), Warta (808 km), Bug (772 km; w granicach Polski 224 km plus odcinek graniczny 363 km), Narew (484 km; w granicach Polski 448 km; odcinek graniczny 1 km) i San (443 km, w tym odcinek graniczny 55 km).
Największe jeziora w Polsce to Śniardwy (113,8 km²) i Mamry (104 km²) na Mazurach. Są to stosunkowo płytkie jeziora morenowe. Najgłębszym polskim jeziorem jest jezioro Hańcza (108,5 m), nieco bardziej na wschód, na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. Są to głównie jeziora pochodzenia lodowcowego i są położone przede wszystkim w północnej części kraju, zgrupowane na obszarach zwanych pojezierzami. Na terenie Polski występuje 7081 jezior o powierzchni większej niż 1 ha[65] (ich łączna powierzchnia to 281 377 ha). W stosunku do roku 1954 liczba jezior zmniejszyła się aż o 2215, czyli ponad 11%. Spowodowane to było szybkim zanikaniem najmniejszych jezior. Jeziorność Polski wynosi tylko 0,9% powierzchni kraju[66]. Dla porównania w Szwecji jeziora zajmują ponad 8,5% powierzchni, a jezior o powierzchni powyżej 2 akrów (ok. 0,81 ha) jest tam ponad 97,5 tysiąca[67].
Budowa geologiczna
Na obszarze Polski stykają się trzy wielkie jednostki tektoniczne:
- platforma prekambryjska wschodniej Europy (wschodnia i północno-wschodnia Polska);
- platforma zachodnioeuropejska (patrz Pozaalpejska Europa Środkowa). Spod pokrywy osadowej tej platformy wyłaniają się części górotworów kaledońskich i hercyńskich (Sudety i Góry Świętokrzyskie); oddziela ją od platformy prekambryjskiej szeroka strefa szwu transeuropejskiego (TESZ);
- alpidy (Karpaty z Podkarpaciem).
Ukształtowanie powierzchni
Przeważającą część obszaru kraju zajmują tereny nizinne wschodniej części Niżu Środkowoeuropejskiego, a średnia wysokość wynosi 173 m n.p.m., mediana wysokości 149 m n.p.m. Krainy geograficzne w Polsce ułożone są równoleżnikowo (pasowo), przechodząc od terenów nizinnych na północy i w Polsce centralnej do terenów wyżynnych i górskich na południu. Polska ma 70 szczytów powyżej 2000 metrów wysokości, wszystkie w Tatrach. Najwyższym punktem kraju jest północno-zachodni wierzchołek Rysów w Tatrach Wysokich (2499,1 m n.p.m.), najniżej położonym punktem jest depresja we wsi Marzęcino na Żuławach Wiślanych (–2,07 m n.p.m.).
Dominujący w krajobrazie Niż Polski zawiera następujące części Niżu Środkowoeuropejskiego: Pobrzeża Południowobałtyckie, Pojezierza Południowobałtyckie, Niziny Sasko-Łużyckie i Niziny Środkowopolskie. Północno-wschodnia część kraju zajmuje Pobrzeża Wschodniobałtyckie, Pojezierza Wschodniobałtyckie oraz Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie. Nadbużańskie krańce wschodnie znajdują się na terenie Polesia i Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej. Polesie wchodzi w skład Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego a Wyżyna Wołyńsko-Podolska stanowi zachodnią część Wyżyn Ukraińskich. Pas wyżyn, starych gór i towarzyszących im obniżeń tworzą Masyw Czeski, tj. polska część Sudetów z Przedgórzem Sudeckim, oraz Wyżyny Polskie, na które składają się Wyżyna Śląsko-Krakowska, Wyżyna Małopolska i Wyżyna Lubelsko-Lwowska. Podział Karpat na terenie Polski obejmuje Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym (Kotlina Ostrawska, Kotlina Oświęcimska, Brama Krakowska i Kotlina Sandomierska) oraz Karpaty Wschodnie z Podkarpaciem Wschodnim (Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański). Karpaty Zachodnie dzielą się na Zewnętrzne Karpaty Zachodnie i Centralne Karpaty Zachodnie a Karpaty Wschodnie to Zewnętrzne Karpaty Wschodnie nazywane również Beskidami Wschodnimi (regionalizacja fizycznogeograficzna Polski wg Jerzego Kondrackiego).
Gleby
Pokrywa glebowa w Polsce, podobnie jak niektóre inne elementy środowiska, ma cechy przejściowe pomiędzy glebami charakterystycznymi dla Europy Zachodniej i Wschodniej. Powierzchniowo dominują gleby strefowe (powstałe pod wpływem klimatu), jednak tworzą one na terenie kraju mozaikę zależną głównie od podłoża geologicznego (skały macierzystej) oraz ukształtowania powierzchni. Około 52% powierzchni zajmują gleby płowe oraz gleby brunatnoziemne, zaś ok. 26% powierzchni zajmują, powstałe na utworach piaszczystych, gleby rdzawe, bielicowe i bielice. W dolinach rzecznych dominują mady (ok. 5% powierzchni), w miejscach podmokłych lub wilgotnych zaś można spotkać gleby organiczne (torfowe, murszowe), gleby glejowe i czarne ziemie. Wyraźne obszary zajmują również, powstające na skałach węglanowych – rędziny, najbardziej urodzajne na obszarze Polski – czarnoziemy, charakterystyczne dla obszarów górskich – gleby inicjalne i słabo ukształtowane, a także powstałe pod dominującym wpływem człowieka – gleby antropogeniczne[68].
W Polsce grunty rolne i leśne klasyfikuje się również pod kontem użytkowym. Według bonitacyjnej klasyfikacji gleb ornych i użytków zielonych w kraju powierzchniowo dominują gleby średnie (klasa IIIa-IVb – 63% gruntów ornych i klasa III i IV – 51,2% użytków zielonych), zaś najmniej jest gleb najlepszych (klasa I i II – 3,7% gruntów ornych i 1,7% użytków zielonych)[69].
Klimat
Polska leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego przejściowego. W wyższych partiach Sudetów i Karpat występuje klimat górski.
Latem temperatura z reguły waha się między 18 °C a 30 °C zależnie od regionu. Średnia temperatura to od 17 °C na wybrzeżu do 19,3 °C na Dolnym Śląsku i w okolicach Tarnowa. Zimą od około 0 °C w Świnoujściu, –1 °C na Nizinie Śląskiej, Ziemi Lubuskiej i wybrzeżu, –3 °C w Warszawie do poniżej –5 °C na Suwalszczyźnie, która uważana jest za polski biegun zimna.
Średnia roczna temperatura waha się od ponad 9 °C w okolicach Wrocławia, Legnicy i Zielonej Góry do około 6 °C na Suwalszczyźnie.
Opady roczne wynoszą około 600 mm. Najniższe – około 500 mm – notuje się na Kujawach, co związane jest z położeniem tego obszaru w cieniu opadowym pojezierzy; najwyższe – z wyjątkiem gór – notuje się na środkowej części wybrzeża i na Wyżynie Śląskiej (około 750–800 mm rocznie).
Okres wegetacyjny trwa przeciętnie od 180–190 dni na północnym wschodzie kraju do 235 dni w okolicach Słubic, Głogowa i Wrocławia.
Średnio w roku na obszarze Polski występuje od 3 do 5 fal ciepła oraz od 2 do 4 fal chłodu. Obejmują one odpowiednio średnio od 18 do 36 oraz od 13 do 28 dni w roku[70].
Liczba dni z pokrywą śnieżną jest zróżnicowana i wzrasta w miarę przesuwania się na wschód. Na Nizinie Szczecińskiej, Ziemi Lubuskiej i na Nizinie Śląskiej pokrywa śnieżna zalega przez mniej niż 40 dni w roku, w centrum Polski około 60 dni, a na Suwalszczyźnie przez ponad 100 dni.
Dni gorące, z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C, występują od kwietnia do września, czasem także w październiku. Jest ich od około 10-20 na wybrzeżu do ponad 40 na Podkarpaciu i Nizinie Śląskiej. Dni upalnych, z temperaturą maksymalną powyżej 30 °C notuje się od 1 na północy do 8 w okolicach Wrocławia, Tarnowa i Słubic.
Ekstremalne temperatury powietrza zanotowane na terytorium Polski to +40,2 °C (Prószków k. Opola, 29 lipca 1921 r.), +39,5 °C (Słubice, 30 lipca 1994 r.) oraz –42,2 °C (Olecko, 9 lutego 1929 r.), –41 °C (Siedlce, 11 stycznia 1940 r.), –40,6 °C (Żywiec, 10 lutego 1929 r.), –40,4 °C (Olkusz, 10 lutego 1929 r.), –40,1 °C (Sianki, 10 lutego 1929 r.), –37,6 °C (Jabłonka, 27 lutego 1964 r.), –37 °C (Stuposiany, 28 grudnia 1996 r.), –36,9 °C (Jelenia Góra, 10 lutego 1956 r.), –35,8 °C (Rzeszów, 28 lutego 1963 r.).
Środowisko naturalne
Środowisko przyrodnicze Polski jest wyjątkowo urozmaicone. Większą część północnej granicy Polski oblewa Morze Bałtyckie, dalej zaś w kierunku południowym rozciągają się: pojezierza i rozległe niziny. Na południu z kolei występują obszary wyżynne i dwa łańcuchy górskie: Karpaty i Sudety, zamykające południową granicę Polski[71]. W 2014 w rankingu Environmental Performance Index (EPI) dotyczącym czystości i jakości środowiska naturalnego na świecie Polska zajęła 30 miejsce[72].
Flora
Polska jest jednym z najbardziej zalesionych krajów w Europie. Lasy zajmują powierzchnię 9,1 mln ha, czyli 29,2% powierzchni kraju. Lasów w Polsce cały czas przybywa. Odpowiada za to „Krajowy program zwiększania lesistości”, zakładający wzrost lesistości do 30% w 2020 i do 33% w 2050[73]. Największym kompleksem leśnym w Polsce są Bory Dolnośląskie. Do najbardziej rozległych siedlisk roślinności zielnej należą chronione prawnie Bagna Biebrzańskie – siedliska hydrogeniczne zajmują ponad 40% powierzchni Biebrzańskiego Parku Narodowego[74].
W Polsce występuje blisko 3000 rodzimych i trwale zadomowionych taksonów w randze gatunku i podgatunku roślin okrytonasiennych (Magnoliophyta)[75]. Poza tym występuje 67 gatunków paprotników (Pteridophyta), 910 gatunków mszaków (Bryophyta), 2000 gatunków zielenic (Chlorophyta), 25 gatunków ramienic i 39 gatunków krasnorostów (Rhodophyta)[76].
Fauna
Fauna Polski należy do prowincji europejsko-zachodniosyberyjskiej, wchodzącej w skład Palearktyki. Należy ona do średnio zróżnicowanych pod względem gatunkowym i reprezentowana jest przez ok. 33 tys. gatunków zwierząt (są szacunki, które mówią, iż po dokładnej analizie będzie to liczba znacznie wyższa, dochodząca do 47 tys.). Znaczna część spośród tych gatunków występuje (lub występowała – jak żubr) nie tylko w Polsce, ale też innych obszarach Europy.
Na terenie kraju występuje ponad 90 gatunków ssaków[77], 444 gatunki ptaków (z czego ok. 220 gniazdowych), 9 gatunków gadów, 18 – płazów, 119 gatunków ryb (w tym 55 słodkowodnych), 5 gatunków bezżuchwowców, ok. 260 gatunków mięczaków, 25–30 tysięcy gatunków owadów, ok. 1400 gatunków pajęczaków, ok. 240 gatunków pierścienic, 5 – jamochłonów, 8 – gąbek oraz ok. 4 tysięcy gatunków pierwotniaków.
Pod względem występowania gatunków zwierząt Polska dzieli się na 7 krain zoogeograficznych: południowobałtycką, śląską, opolską, kielecką, karpacko-sudecką, krainę Jury polskiej i podalpejską.
_(8079450901).jpg)
Skład gatunkowy polskiej fauny ukształtował się dopiero po ostatnim zlodowaceniu, kiedy to po ustąpieniu lodowców z terenów południowych napłynęły nowe gatunki zwierząt. Także w czasach historycznych zmieniała się lista zwierząt żyjących na terenie kraju: niektóre gatunki przestawały być obecne w faunie Polski (np. tury, tarpany, sobole), inne zaś dołączały do krajowych gatunków, czy to na drodze świadomej introdukcji (np. bażanty, muflony, daniele), czy to w wyniku przypadku (jenoty, piżmaki, ostatnio też szopy pracze, z owadów m.in. stonki).
Większość gatunków obecnie występujących w Polsce stanowią zwierzęta leśne strefy lasów liściastych (jak jelenie, sarny, dziki). W północno-wschodniej części Polski żyją też gatunki typowe dla strefy tajgi, a nawet tundry (np. puszczyki, łosie, zające bielaki), a w południowo-wschodniej także gatunki stepowe (susły, żołny i in.). Nieco odmienny od reszty kraju skład gatunkowy ma fauna obszarów górskich (Karpaty, Sudety). Poza gatunkami typowymi dla tego typu środowiska (jak kozica czy świstak tatrzański) żyją tam też zwierzęta wytępione na pozostałym obszarze kraju (rysie, żbiki i niedźwiedzie). Niektóre z gatunków polskiej fauny są typowymi zwierzętami synantropijnymi (np. szczury i wróble).
Ochrona przyrody
W Polsce prowadzi się aktywne działania mające na celu ochronę przyrody. Chociaż pewne działania w zakresie ochrony przyrody można spotkać już w średniowieczu i wiekach późniejszych, to przemyślane i planowe działania oparte na naukowych podstawach podjęto na szerszą skalę dopiero w 2. połowie XX wieku. Najcenniejsze obszary chroni sieć parków narodowych i rezerwatów przyrody. Po akcesji do Unii Europejskiej w Polsce wprowadzono także sieć obszarów Natura 2000, na których chroni się elementy przyrody zagrożone w skali Europy. Poza obszarowymi formami ochrony obowiązuje prawna gatunkowa ochrona zwierząt, grzybów i roślin.
Na terenie kraju znajduje się 10 rezerwatów biosfery[80] oraz 13 obszarów wodno-błotnych wpisanych na listę ramsarską[81].
Demografia
| Ludność Polski | |||
|---|---|---|---|
| Rok | Ludność | Rok | Ludność |
| 1846 | 11 107 000 | 1970 | 32 642 000 |
| 1911 | 22 110 000 | 1978 | 35 061 000 |
| 1921 | 27 177 000 | 1988 | 37 879 000 |
| 1931 | 32 107 000 | 1990 | 38 183 000 |
| 1938 | 34 849 000 | 1995 | 38 610 000 |
| 1946 | 23 930 000 | 2000 | 38 654 000 |
| 1950 | 25 008 000 | 2005 | 38 191 000 |
| 1960 | 29 776 000 | 2010 | 37 774 078 |
 | |||
| Liczba ludności Polski w latach 1946–2009[82] (w tysiącach) | |||
W okresie kształtowania się państwowości Polska obejmowała swym zasięgiem ziemie o powierzchni ponad ćwierć miliona km² z przeszło milionem mieszkańców. Za czasów Kazimierza Wielkiego obszar państwa (około 270 tys. km²) zamieszkiwało ponad 2,5 miliona osób. Unia z Litwą przyniosła radykalny przyrost demograficzny i terytorialny. Za czasów Batorego obszar państwa zbliżył się do 1 miliona km², a ludność w końcu XVI wieku prawdopodobnie osiągnęła 9 milionów. W chwili utraty niepodległości wielonarodowościowe państwo liczyło co najmniej 13–14 milionów mieszkańców, przy czym przez cały okres wspólnej państwowości z Litwą znaczną część ludności stanowiły osoby posługujące się innym językiem niż polski (w końcu XVIII wieku było ich ok. 60%). Po odzyskaniu niepodległości w granicach Polski znalazło się kilka milionów osób o innej niż polska narodowości, tak więc Polska przed II wojną światową była krajem wielonarodowościowym, gdzie mniejszości stanowiły powyżej 30% ludności. W okresie między 1921 a wybuchem II wojny światowej liczba ludności wzrosła z 27,2 mln do 35,2 mln. Jednak zmiany granic Polski po wojnie oraz przesiedlenia sprawiły, że obecnie Polska jest krajem nieomalże jednolitym etnicznie. Wszystkie mniejszości narodowe łącznie nie przekraczają 3% ludności.
Po II wojnie światowej w Polsce zanotowano niespotykany nigdzie indziej (poza ZSRR) przyrost naturalny. W latach 50. XX wieku w Polsce przybywało ponad 500 tys. mieszkańców rocznie (tyle osób zamieszkiwało wówczas w Krakowie). Przyczyną tak dużego przyrostu naturalnego był ogromny ubytek ludności w czasie wojny (według różnych źródeł od 6 do 10 milionów). Kolejny wyż demograficzny przyszedł z początkiem lat 70. oraz na początku lat 80. (zbliżenie się członków rodzin w czasie stanu wojennego). Od końca lat 80. przyrost naturalny drastycznie spadł, by na początku XXI wieku zejść poniżej zera. Obecnie znów notuje się nieznacznie większą liczbę urodzeń, gdyż w okres prokreacji wchodzi wyż demograficzny lat 70. Ponadto od kilku lat obserwuje się prorodzinną politykę państwa („becikowe”, ulgi podatkowe), a także kobiety, które odłożyły rodzicielstwo w latach 90. na rzecz kariery rodzą dzieci. Niemniej jednak z Polski do krajów UE wyemigrowało (według różnych szacunków) od 500 tysięcy do ponad 2 milionów młodych ludzi, którzy pragną założyć rodziny w nowym miejscu zamieszkania. W ostatnich latach ludność Polski ustabilizowała się na poziomie 38,1 mln osób (w okresie od X 2006 do III 2009 liczba ta wahała się w wąskim przedziale 38,11–38,14 mln[83]). Według prognoz GUS z 2010 roku, liczba ludności w Polsce w 2030 miała wynieść ok. 36,8 mln[84]. W 2008 i 2009 roku nastąpił wzrost liczby urodzeń. W 2008 roku w Polsce urodziło się 414 tys. dzieci, a w 2009 roku 418 tys[84].
Przyrost naturalny jest zróżnicowany regionalnie. Przyczyniają się do tego konteksty historyczne i społeczne – np. na Górnym Śląsku występuje jedna z najwyższych w kraju dzietność na kobietę, a mimo to ludność tego województwa się zmniejsza. Spowodowane jest to znacznymi migracjami, głównie starszych osób, które w latach 70. przybyły tu do pracy w przemyśle, a teraz na emeryturze wracają w swoje rodzinne strony. Z kolei Warszawa jest miastem w Polsce, o ujemnym przyroście naturalnym a mimo to z powodu migracji liczba ludności miasta rośnie. Obszarami o najwyższym przyroście naturalnym pozostają Małopolska, województwa północne i wschodnie (wyjątkiem jest tutaj województwo podlaskie), a najniższy i ujemny przyrost naturalny odnotowuje się w województwach zachodnich (z wyjątkiem Wielkopolski i Pomorza Zachodniego gdzie przyrost jest dodatni) i centralnych, w szczególności w łódzkim.
Największą gęstością zaludnienia charakteryzują się gminy miejskie (np. Legionowo). W skali regionów gęstość zaludnienia jest najwyższa w województwie śląskim a najniższa w województwie podlaskim (6,3 raza mniejsza niż w śląskim) (Stan zaludnienia województw w 2014 roku).
Narodowości oraz grupy etniczne
| Struktura narodowo-etniczna w Polsce według spisu ludności z 2011 roku[85][86] | |||
|---|---|---|---|
| Narodowość | Liczba (w tys.) (w tym jako jedyna deklaracja) |
Udział % | Różnica z 2002 roku (w tysiącach) |
| Polacy | 37 394 (36 522) | 97,09% (94,83%) |  410
|
| Ślązacy[c] | 847 (376) | 2,20% (0,98%) | 674 |
| Kaszubi[c] | 233 (16) | 0,61% (0,04%) | 228 |
| Niemcy | 148 (45) | 0,38% (0,12%) |  5
|
| Ukraińcy | 51 (28) | 0,13% (0,07%) | 20
|
| Białorusini | 47 (30) | 0,12% (0,08%) | 2
|
| Romowie | 17 (10) | 0,04% (0,03%) | 4
|
| Rosjanie | 13 (5) | 0,03% (0,01%) | 7
|
| Amerykanie[c] | 12 (1) | 0,03% (0,003%) | 10 |
| Łemkowie | 11 (6) | 0,03% (0,02%) | 5
|
| Anglicy[c] | 10 (1) | 0,03% (0,003%) | 9 |
| Nieokreślona | 521 | 1,35% | 254
|
| Ludność ogółem | 38 501 | 100% | 271
|
Polacy posługują się językiem polskim zaliczanym do rodziny języków słowiańskich. Dla pewnej części Polaków językiem ojczystym jest blisko z nim spokrewniony język kaszubski. Język polski jest językiem urzędowym Rzeczypospolitej, jakkolwiek prawo gwarantuje mniejszościom narodowym używanie ich własnych języków, zwłaszcza na obszarach, gdzie występują ich większe skupiska. W 21 gminach[87] jako pomocnicze języki urzędowe stosowane są język niemiecki, język kaszubski, język litewski oraz język białoruski (tzw. gminy dwujęzyczne).
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2011 roku narodowość polską zadeklarowało 97,09% ankietowanych (wliczając osoby deklarujące również drugą narodowość). 887 tys. osób (2,26%) zadeklarowało dwie narodowości – polską i niepolską, 597 tys. osób (1,55%) zadeklarowało wyłącznie niepolską narodowość, z czego 46 tys. osób zadeklarowało dwie niepolskie narodowości. Najbardziej liczne mniejszości narodowe i etniczne stanowią Ślązacy[c] (847 tys.), Kaszubi (233 tys.), Niemcy (148 tys.), Ukraińcy (51 tys.), Białorusini (47 tys.), Romowie (17 tys.), Rosjanie (13 tys.), Łemkowie (11 tys.), Litwini (8 tys.) i Żydzi (8 tys.)[85].
W Polsce nie obserwuje się masowego napływu imigrantów jak w krajach zachodnich. Niemniej jednak coraz więcej przedsiębiorstw sprowadza pracowników zza granicy, szczególnie z Ukrainy, Białorusi oraz Dalekiego Wschodu (Chiny, Wietnam). Zajmują oni lukę na rynku pracy powstałą z powodu nasilonej w ostatnich latach emigracji zarobkowej młodych Polaków. Źródła UE[kto?] wskazują, że w ciągu najbliższych lat i do Polski ściągać będą imigranci, głównie ze wschodniej Europy. Pojawiają się też, wraz z zagranicznymi przedsiębiorstwami otwierającymi fabryki w Polsce, zagraniczni pracownicy średniego i wyższego szczebla kierowniczego wraz z rodzinami, w tym oprócz pochodzących z Europy Zachodniej i Ameryki, także z Azji: Korei Południowej i Japonii.
Według oficjalnych danych na terytorium Polski legalnie mieszkało w 2012 roku około 5 tysięcy imigrantów z Afryki (posiadacze ważnych kart pobytu). Głównymi krajami pochodzenia imigrantów z Afryki są kolejno: Nigeria, Tunezja, Egipt, Algieria, Maroko, Kamerun i RPA[88][89].
Miasta Polski
 |
 |
| Warszawa | Kraków |
 |
 |
| Łódź | Wrocław |
 |
.jpg) |
| Poznań | Gdańsk |
 |
 |
| Szczecin | Bydgoszcz |
 |
 |
| Lublin | Białystok |
 |
 |
| Katowice | Gdynia |
 |
 |
| Częstochowa | Radom |
 |
 |
| Sosnowiec | Toruń |
Według danych GUS, w Polsce jest 940 miast (według stanu na 1 stycznia 2019 r.). Najmniej zaludnionym miastem Polski jest Opatowiec liczący 338 mieszkańców, najludniejsza zaś Warszawa ma około 5221 razy więcej mieszkańców. Najmniejszą powierzchnię posiada Stawiszyn (0,99 km²) a największą Warszawa (517,24 km²)[90]. Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzuje się Krynica Morska (12 osób/km²) a największą Legionowo (3996 osób/km²)[90].
Według większości niezależnych źródeł, największą aglomeracją, obszarem metropolitalnym, jak i zespołem miejskim w Polsce jest aglomeracja katowicka (w zależności od źródła 2,7 do 5,3 miliona mieszkańców), następnie warszawska (2,1 do 2,8 miliona mieszkańców) oraz krakowska (0,8 do 1,3 miliona mieszkańców) i łódzka (0,9 do 1,2 miliona mieszkańców)[91][92][93].
Badania przeprowadzone w ramach ESPON wykazały istnienie w Polsce 8 metropolii (Warszawa – metropolia europejska III rzędu; Kraków, Łódź, Wrocław, Poznań, Gdańsk, Szczecin i Katowice – IV rzędu).
Poniższa lista przedstawia największe miasta Polski (liczące ponad 100 tys. mieszkańców 31 grudnia 2017)[94][95]
Polonia i Polacy za granicą
_(4).jpg)
Oprócz populacji krajowej jest to szeroko rozumiana Polonia oraz rdzenni mieszkańcy terytoriów niegdyś w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, a znajdujących się obecnie poza granicami kraju. Polacy żyją w dużych liczbach na Białorusi, Litwie, Ukrainie, w Czechach, Rosji (są tam m.in. historycznie rozproszeni po Syberii, z koncentracją w Jakucji), w Kazachstanie (z powodu radzieckich zesłań), Niemczech (468 tys. w roku 2011), Francji, Wielkiej Brytanii (916 tys. na koniec roku 2015[96]) i w większości państw Europy Zachodniej oraz w Skandynawii (Polacy są najliczniejszą grupą obcokrajowców na Islandii), w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, w Ameryce Południowej (szczególnie w Brazylii i Argentynie), a także w Australii.
Przez wiele dekad, Polacy emigrowali przeważnie do Stanów Zjednoczonych, Kanady, oraz Australii. W dużej mierze są zintegrowani tamże, nadając w odczuwalnej mierze polskość miejscowej mozaice społecznościowej, podobnie jak kiedyś Polska była mozaiką ludów.
Polacy na świecie to również liczna grupa pracujących zarobkowo, w XXI wieku głównie w Wielkiej Brytanii, Niemczech, Irlandii i Holandii.
Wyznania religijne
Za członków poszczególnych Kościołów i związków religijnych przyjmuje się zazwyczaj osoby, które w stosunek członkostwa weszły (np. poddane obrzędowi chrztu), nawet jeżeli w okresie późniejszym z niego wystąpiły. Wiarygodne dane statystyczne nie mogą więc zostać sporządzone wyłącznie na podstawie oficjalnej dokumentacji Kościołów i zarejestrowanych organizacji religijnych, które to dane zbierane są przez GUS. Sprawia to na przykład, że liczba Polaków bez wyznania prawdopodobnie jest znacznie zaniżona, a wyznawców Kościoła rzymskokatolickiego – znacznie zawyżona. Bardziej zbliżone do stanu faktycznego są zapewne dane zbierane np. przez CBOS, oparte na deklaracjach reprezentatywnej grupy osób. Podczas spisu ludności w 2011 zadano pytanie o wyznanie, na które odpowiedziało 91% respondentów.
Największą wspólnotę religijną stanowi Kościół katolicki, do którego należy około 33,5 mln wiernych (2011)[97], co oznacza, że w obrządku rzymskokatolickim ochrzczonych jest 87% mieszkańców Polski. W roku 2008 liczba wiernych wynosiła 33,69 mln[98]. Według autodeklaracji respondentów CBOS w 2012 roku za katolików uważa się około 93,0% populacji, lecz światopogląd zaledwie 8% Polaków w pełni pokrywa się z doktryną Kościoła katolickiego[99]. Wierzenia wielu Polaków cechuje bowiem daleko posunięta wybiórczość[100] oraz synkretyzm, niektórzy włączają do swojego światopoglądu obok tradycyjnych pojęć katolickich również idee zaczerpnięte z religii niechrześcijańskich, takie jak np. wiara w reinkarnację (26%) lub przeznaczenie (66%)[99]. Według badań CBOS z 2012 roku 45% Polaków w sprawach wiary stosuje się do zaleceń Kościoła, 47% wierzy na swój sposób, a 6% deklaruje się jako niewierzący, niezdecydowani lub obojętni religijnie[99]. W Polsce regularnie praktykuje około 40% wszystkich wierzących i jest to po Malcie najwyższy wskaźnik w Europie, przy czym w latach 80. praktykowało ponad 50%. Najmniej religijne są wspólnoty rzymskokatolickie w wielkich miastach. W Warszawie, Szczecinie i Łodzi do kościoła uczęszcza regularnie niecałe 20% społeczeństwa; najmniej religijnymi diecezjami są diecezja szczecińsko-kamieńska (26,8%), diecezja łódzka (26,9%) i diecezja koszalińsko-kołobrzeska (27,4%), a najbardziej religijnymi są diecezje południowo-wschodnie: diecezja tarnowska (67,8%), diecezja rzeszowska (63,1%) i diecezja przemyska (59%)[101].
Kościół greckokatolicki liczy 55 tys. wiernych, Kościół ormiańskokatolicki 5 tys., Kościół neounicki 147 osób[102][h]. Z tradycji katolickiej wywodzi się starokatolicyzm, do którego należy 47 tys. wiernych[102] (Kościół Starokatolicki Mariawitów – 23,4 tys. wiernych[102], Kościół Polskokatolicki – 20,4 tys. wiernych[102], Kościół Katolicki Mariawitów – 2 tys. wiernych[102], Kościół Starokatolicki w RP – 1300 wiernych[102], Polski Narodowy Katolicki Kościół – 550 wiernych w 2007 r.)[103]. Obok starokatolików działalność prowadzą grupy tradycjonalistów katolickich: lefebrystów i sedewakantystów.
Wspólnoty tradycji prawosławnej liczą ponad pół miliona wiernych (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny – 504,4 tys.[104], Wschodni Kościół Staroobrzędowców w RP – 1006 osób[102]). W Polsce mieszkają także przedstawiciele przedchalcedońskich Kościołów wschodnich (Apostolski Kościół Ormiański – około 100 osób[potrzebny przypis], Koptyjski Kościół Ortodoksyjny).
Do protestantyzmu przyznaje się około 150 tysięcy wiernych: Kościół Ewangelicko-Augsburski – 61,7 tys., Kościół Zielonoświątkowy – 24,2 tys., Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – 9,7 tys., Kościół Chrześcijan Baptystów – 5,3 tys., Kościół Nowoapostolski w Polsce – 5,3 tys., Kościół Chrystusowy w RP – 5,1 tys., Kościół Boży w Chrystusie – 4,9 tys., Kościół Ewangelicko-Metodystyczny – 4,4 tys., Kościół Ewangelicko-Reformowany – 3,5 tys., Kościół Wolnych Chrześcijan – 3,0 tys., Chrześcijańska Wspólnota Zielonoświątkowa – 24 zbory, Kościół Ewangelicznych Chrześcijan – 1,9 tys., Kościół Chrystusowy w Polsce – 1,7 tys., Kościół Chrześcijan Wiary Ewangelicznej – 1,2 tys., oraz kilkadziesiąt mniejszych wyznań.
Wyznania restoracjonistyczne obejmują: Związek Wyznania Świadków Jehowy (124,1 tys. wiernych), Zrzeszenie Wolnych Badaczy Pisma Świętego – 1,8 tys., Świecki Ruch Misyjny „Epifania” – 1,4 tys. wiernych oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich (Mormoni) – 1,6 tys. wiernych.
Inne grupy wyznaniowe liczą łącznie ok. 150 tysięcy[potrzebny przypis] członków; należą do nich: Muzułmański Związek Religijny – 1,1 tys. wiernych, Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP[105], Chrześcijański Kościół Głosicieli Dobrej Nowiny – 5,5 tys. wiernych. Kilka prawnie zarejestrowanych w MSWiA związków wyznaniowych (jak Rodzimy Kościół Polski lub Rodzima Wiara) ma źródła w etnicznych, przedchrześcijańskich wierzeniach Słowian. Grupy praktykujących buddystów powstają w Polsce głównie od lat 70. XX wieku; wiele z nich zrzesza obecnie Polska Unia Buddyjska. W roku 1990 zarejestrowano hinduistyczne Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny. Działają także grupy zwolenników masonerii, antropozofii i teozofii[potrzebny przypis].
Największe w Polsce międzywyznaniowe organizacje chrześcijańskie to: Polska Rada Ekumeniczna zrzeszająca Kościoły protestanckie, starokatolickie i prawosławne oraz Alians Ewangeliczny zrzeszający Kościoły, Zbory i organizacje związane z protestantyzmem ewangelikalnym.
Podczas spisu powszechnego w 2011 roku bezwyznaniowość zadeklarowało 2,4% ludności.
Gospodarka
| Rok | Wzrost PKB | Rok | Wzrost PKB | Rok | Wzrost PKB |
|---|---|---|---|---|---|
| 1992 | 1,5% | 2001 | 1,0% | 2010 | 3,8%[106] |
| 1993 | 3,8% | 2002 | 1,4% | 2011 | 5,0%[107] |
| 1994 | 5,2% | 2003 | 3,8% | 2012 | 1,6%[107] |
| 1995 | 7,0% | 2004 | 5,3% | 2013 | 1,4%[107] |
| 1996 | 6,0% | 2005 | 3,5% | 2014 | 3,3% |
| 1997 | 6,8% | 2006 | 6,2% | 2015 | 3,8% |
| 1998 | 4,8% | 2007 | 6,7%[108] | 2016 | 2,9%[109] |
| 1999 | 4,1% | 2008 | 4,9%[110] | 2017 | 4,8%[111] |
| 2000 | 4,0% | 2009 | 1,8%[112] |
Charakterystyka polskiej gospodarki
Pod względem wielkości PKB, Polska jest szóstą gospodarką Unii Europejskiej i 25. gospodarką świata (w 2016)[113].
Produkt krajowy na głowę mieszkańca wynosił według obliczeń MFW w roku 2014 nominalnie 14 378 dolarów, a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej 25 105 dolarów, co plasuje Polskę na 23 miejscu wśród 28 krajów Unii Europejskiej.
Tempo wzrostu gospodarczego stawia Polskę wśród najszybciej rozwijających się państw Europy – w 2009 PKB wzrósł o 1,7%, co było jedynym dodatnim wynikiem w UE (średnia -4,1%)[114]. Wzrost PKB per capita w Polsce w latach 1992–2002 należał według OECD do najwyższych na świecie i wyniósł 216% z poziomu 4994 dolarów w 1992 do 10 800 dolarów w 2002[115] według parytetu siły nabywczej. Sektor usług odpowiada za wytworzenie 62,7% całego PKB, przemysł 33,3%, rolnictwo 4%[116].
Polska uznawana jest przez ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty ze względu na wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), który bierze pod uwagę takie czynniki jak długość życia, średnią długość edukacji odbytej przez 25-latków i oczekiwany czas edukacji dzieci w wieku szkolnym, jak również PKB per capita po zmierzeniu parytetem siły nabywczej[117]. Wskaźnik HDI wynosił w 2012 r. 0,821, dając Polsce 39. miejsce na świecie na 187 uwzględnionych państw[118]. Według danych Eurostatu w 2013 roku polskie zadłużenie wynosiło 57,0% PKB, przy średniej unijnej wynoszącej 87,1%[119].
Polska gospodarka jest gospodarką mieszaną. Sektor państwowy wytwarza obecnie około 25% PKB (Skarb Państwa kontroluje m.in. PKP, KGHM, PKN Orlen, PGNiG i PZU) i jest to poziom porównywalny do takich państw, jak Francja czy Norwegia.
Po wejściu w 2004 do Unii Europejskiej dzięki m.in. uczestnictwu w unii celnej i jednolitym rynku oraz transferom z unijnego budżetu w latach 2004–2016 PKB Polski rósł szybciej niż średnia w UE, a polska gospodarka stała się bardziej otwarta i silniej powiązana z gospodarką europejską i światową (m.in. nastąpił ponadtrzykrotny wzrost eksportu i wzrost ponaddwuipółkrotny importu towarów i usług, a także dwukrotny wzrost napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych)[120].
Głównym partnerem handlowym Polski są państwa Unii Europejskiej i Rosja: na Niemcy przypada ok. 25% polskiego eksportu i 21% importu[121].
Zatrudnienie
| Rok | Stopa bezrobocia[122]. |
|---|---|
| 1990 | 6,5% |
| 1991 | 12,2% |
| 1992 | 14,3% |
| 1993 | 16,4% |
| 1994 | 16,0% |
| 1995 | 14,9% |
| 1996 | 13,2% |
| 1997 | 10,3% |
| 1998 | 10,4% |
| 1999 | 13,1% |
| 2000 | 15,1% |
| 2001 | 17,5% |
| 2002 | 20,0% |
| 2003 | 20,0% |
| 2004 | 19,0% |
| 2005 | 17,6% |
| 2006 | 14,8% |
| 2007 | 11,2% |
| 2008 | 9,5% |
| 2009 | 12,1% |
| 2010 | 12,4% |
| 2011 | 12,5% |
| 2012 | 13,4% |
| 2013 | 13,4% |
| 2014 | 11,4% |
| 2015 | 9,7% |
| 2016 | 8,3% |
Struktura zatrudnienia w polskiej gospodarce odbiega od europejskich standardów, gdyż 12,6% ludności pracuje w rolnictwie (przy średniej unijnej 5,0%), w przemyśle pracuje 30,4% ludności (średnia UE to 24,9%), natomiast w sektorze usług pracuje 57% ludności Polski (średnia UE to 70,1%)[123]. Wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 15–64 lat wynosi w Polsce 59,7%, podczas gdy średnia UE to 64,2%[123]. Według OECD w 2012 r. Polacy byli piątym (spośród państw UE drugim po Grekach) najdłużej pracującym narodem na świecie – przeciętna roczna liczba przepracowanych godzin na 1 pracownika wyniosła 1929[124].
W związku z lepszą mechanizacją pracy wzrosła także wydajność pracy w Polsce[125]. Polska ma także jeden z najniższych w Europie współczynników przynależności do związków zawodowych, wynoszący 14% z przewagą w sektorze państwowym[126], w Irlandii wynosi on 45%[127], a w Szwecji 80%. Słabe związki są wskazywane jako jedna z przyczyn niskich płac w stosunku do PKB, które w 2016 wyniosły 47,5% PKB, 8 punktów procentowych poniżej średniej UE, co dało 6 najniższy wskaźnik w UE[128].
W 2012 roku Polska zajmowała pierwsze miejsce spośród państw Unii Europejskiej pod względem liczby osób pracujących na umowę na czas określony – 26,9%, podczas gdy w Unii Europejskiej jest to średnio 13,7%[123].
Minimalne wynagrodzenie brutto w 2017 roku: 2000 zł[129], a przeciętna płaca brutto w sektorze przedsiębiorstw wynosi 4221,50 zł[130].
Zgodnie z danymi GUS, stopa bezrobocia w grudniu 2016 r. wynosiła 8,3%[131].
Handel zagraniczny
Eksport
Eksport w 2015 był szacowany na 200 mld dolarów[132], co daje ósme miejsce wśród państw Unii Europejskiej oraz 26. miejsce w świecie[133]. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem eksportu są Niemcy (25,1% obrotu), Wielka Brytania (6,8%) i Czechy (6,3%)[121].
Import
Import w 2015 szacowany był na 197 mld dolarów[132] i dał 25. miejsce na świecie (ósme miejsce wśród państw unijnych)[134]. Najważniejszymi partnerami handlowymi pod względem importu są Niemcy (21,3% obrotu), Rosja (14%) i Chiny (8,9%)[121].
Bilans handlowy
Bilans handlowy był w 2015 dodatni, nadwyżka obrotów towarowych wyniosła ponad 2,6 mld dolarów[135].
Największe przedsiębiorstwa w Polsce
W 2013 r. na dorocznej liście dwóch tysięcy największych spółek publicznych na świecie magazynu Forbes znajdowało się osiem polskich przedsiębiorstw. Za największe z nich uznano PKO Bank Polski (580. miejsce w rankingu), PKN Orlen (650. miejsce) oraz Polską Grupę Energetyczną (681. miejsce)[136]. Większość polskiego PKB wytwarzają jednak małe i średnie przedsiębiorstwa.
W 2016 r. na liście 100 największych polskich firm prywatnych magazynu Forbes w czołowej dziesiątce znalazły się: Cyfrowy Polsat, LPP, CCC, Synthos, Polpharma, FW KRUK, Ciech, Inter Cars, Asseco Poland, TZMO[137].
Patrz też: Największe banki w Polsce
Turystyka
Turystyka w Polsce ma wpływ na gospodarkę całego kraju poprzez rynek usług turystycznych. Do najbardziej atrakcyjnych dla turystów miast należą Kraków, Warszawa, Wrocław, Gdańsk, Poznań, Szczecin, Lublin, Toruń i Zakopane. Bogatą ofertę turystyczną posiadają także Krynica-Zdrój, Karpacz, Szklarska Poręba, Biecz, Zamość, Sandomierz, Kazimierz Dolny, Częstochowa, Gniezno, Frombork, Malbork, Gdynia, Sopot, Kołobrzeg, Świnoujście i Międzyzdroje. Licznie odwiedzane są: Kopalnia soli Wieliczka, muzeum Dom Urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli koło Sochaczewa, niemiecki obóz koncentracyjny Auschwitz-Birkenau, wybrzeże Morza Bałtyckiego, Pojezierze Mazurskie oraz Tatry, w których znajduje się najwyższy szczyt Polski oraz słynna Orla Perć. Popularnymi terenami wypoczynku są również Góry Świętokrzyskie, Sudety, Beskidy, Pieniny, Jura Krakowsko-Częstochowska i Roztocze, a także pojezierza (Suwalskie, Wielkopolskie, Lubuskie i Pomorskie) oraz okolice zalewów – Szczecińskiego i Wiślanego. Niektóre małe miasta Polski zrzeszone w międzynarodowym stowarzyszeniu Cittàslow dążą do poprawy jakości życia poprzez ochronę środowiska naturalnego i popieranie różnorodności kulturalnej (w tym promocję tradycyjnych lokalnych produktów) i dzięki temu stają się atrakcyjne dla turystów[138]. Wraz z rozwojem infrastruktury drogowej rozwija się turystyka rowerowa (np. Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo)[139], natomiast na naturalnych ciekach wodnych i zbiornikach sztucznych są wytyczone szlaki kajakowe, np. Szlak wodny Pilicy[140]. Wiele miast posiada specjalnie przygotowane oferty do zwiedzania ich z dziećmi, m.in. Wrocław z wrocławskimi krasnalami, Warszawa, Kielce, Gdańsk i Szczecin[141][142][143][144]. Popularne są także miejscowości uzdrowiskowe, takie jak Połczyn-Zdrój czy Ciechocinek.
Polska jest częścią światowego rynku turystycznego i przeżywa obecnie wzrostową tendencję liczby odwiedzających. W 2015 roku Polskę odwiedziło 16,728 mln turystów (4,6% więcej niż w roku poprzednim), generując dla niej przychody na poziomie 9,728 mld dolarów[145]. W 2016 liczba przyjazdów do Polski wyniosła 80,5 mln. 17,5 miliona z tej liczby to przyjazdy uznawane za turystyczne (z przynajmniej jednym noclegiem)[146].
W listopadzie 2018 r. Polska zajęła 7 miejsce w Rankingu Turystyki Międzynarodowej „Tourism Rank”[147].
Polska w rankingach
- Polska jest 4. na świecie producentem mebli[148].
- Polska jest 3. na świecie producentem jabłek[149].
- Polska jest 3. producentem autobusów w Unii Europejskiej[150].
- Wskaźnik Jakości Życia 2011 (Quality of Life Index): 39 miejsce na 195 wyprzedzając Litwę, Chorwację i Portugalię[151].
- World Investment Report 2011 (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju – UNCTAD): Polska 6. najbardziej atrakcyjnym do inwestowania krajem świata. Kraków został natomiast uznany za najbardziej perspektywiczne miasto dla działalności innowacyjnej na świecie[152].
- Wskaźnik Zaufania Inwestorów Zagranicznych 2013 (Foreign Direct Investment Confidence Index według przedsiębiorstwa konsultingowego A.T. Kearney): 19. miejsce[153].
Infrastruktura i transport
Transport drogowy
Transport drogowy odgrywa w Polsce duże znaczenie, ponieważ ponad 85% ładunków przewożonych jest ciężarówkami. Oprócz tego przez Polskę porusza się wiele pojazdów w ruchu tranzytowym między Europą Zachodnią i Południową oraz państwami wschodniej części kontynentu – Estonią, Białorusią, Litwą, Łotwą, Rosją, Ukrainą i innymi państwami.
W 2011 r. długość sieci drogowej wynosiła 412 tys. km, w tym 280 tys. km dróg o nawierzchni twardej. Tym samym wskaźnik gęstości dróg o nawierzchni twardej wyniósł w 2011 r. 89,7 km na 100 km². Najwyższą wartość wskaźnika odnotowano w województwie śląskim (180,1 km na 100 km²), najniższą zaś w warmińsko-mazurskim (53,2 km na 100 km²)[154].
Transport kolejowy
Największym przedsiębiorstwem zajmującym się przewozami kolejowymi jest grupa PKP S.A., w skład której wchodzi wiele spółek, m.in.:
- PKP Polskie Linie Kolejowe S.A. – odpowiedzialna za infrastrukturę kolejową,
- PKP Cargo S.A. – odpowiedzialna za przewóz towarów,
- PKP Intercity Sp. z o.o. – obsługująca połączenia „kwalifikowane”, tj. pociągi EC, EIC, EIP oraz pasażerskie przewozy międzyregionalne dotowane z budżetu państwa (TLK[i], IC).
Z grupy PKP S.A. wydzielono i przekazano samorządom województw spółkę Przewozy Regionalne Sp. z o.o., obsługującą głównie pasażerski ruch regionalny i w mniejszym stopniu ruch międzyregionalny. Przewozy Regionalne są aktualnie największym przewoźnikiem pasażerskim w Polsce[155].
W województwie mazowieckim pasażerski ruch regionalny realizują Koleje Mazowieckie, Warszawska Kolej Dojazdowa i warszawska Szybka Kolej Miejska, w Trójmieście trójmiejska SKM, w województwie dolnośląskim – Koleje Dolnośląskie, w województwie wielkopolskim – Koleje Wielkopolskie, w województwie śląskim – Koleje Śląskie i w województwie małopolskim – Koleje Małopolskie, województwie łódzkim – Łódzka Kolej Aglomeracyjna. W przeciwieństwie do spółek grupy PKP są one własnością samorządów. W województwie kujawsko-pomorskim przewozy wykonuje przedsiębiorstwo Arriva RP.
Istnieje także wielu przewoźników niepowiązanych z grupą PKP (w tym wielu prywatnych), obsługujących głównie transport towarowy. Kilku przewoźników posiada także licencję na przewóz osób[156].
Zdecydowana większość infrastruktury kolejowej w Polsce znajduje się pod zarządem PLK S.A. Za dostęp do niej pobierane są od poszczególnych przewoźników opłaty.
Łączna długość linii kolejowych wynosi 20 665 km[157].
Transport lotniczy
Cywilny transport lotniczy w Polsce zapoczątkowany został w 1919 pierwszym przelotem z pasażerami na trasie z Poznania do Warszawy. W 1923 r. uruchomiono regularne linie lotnicze z Warszawy do Gdańska i Lwowa, a w 1929 powstało przedsiębiorstwo Polskie Linie Lotnicze LOT.
Polskie linie lotnicze to PLL LOT, Enter Air i White Eagle Aviation. W 2016 największy udział w przewozach pasażerów w Polsce miały: Ryanair, PLL LOT, Wizz Air[158].
Cywilne lotniska transportowe użytku publicznego (posiadające betonową drogę startową), według liczby operacji lotniczych, to: Lotnisko Chopina w Warszawie, Kraków (Balice), Wrocław (Strachowice), Katowice (Pyrzowice), Gdańsk (Rębiechowo), Warszawa-Modlin, Poznań (Ławica), Łódź (im. Władysława Reymonta), Rzeszów (Jasionka), Szczecin (Goleniów), Bydgoszcz (Szwederowo), Zielona Góra (Babimost), Lublin (Świdnik), Radom (Sadków). Oprócz nich istnieje wiele innych lotnisk należących do aeroklubów. Największym polskim portem lotniczym jest stołeczne Lotnisko Chopina[159].
Transport wodny
Żegluga morska i przybrzeżna jest w Polsce stosunkowo dobrze rozwinięta, żegluga śródlądowa stosunkowo słabo. Korzystne warunki przyrodnicze i dostęp do wielu zbiorników wodnych (Morze Bałtyckie, żeglowne rzeki Wisła, Odra, Warta i Noteć, Zalew Szczeciński, Zalew Wiślany i in.) umożliwiają dalszy rozwój żeglugi i żeglarstwa.
Główne porty morskie to port Gdańsk, port Gdynia, port Szczecin, port Świnoujście i port Police.
W Polsce utrzymywane są połączenia promowe między Świnoujściem a Ystad i Trelleborgiem w Szwecji oraz między Kołobrzegiem a Nexø w Danii, między Gdańskiem a Nynäshamn (Szwecja) i między Gdynią a Karlskroną. Dodatkowo latem istnieje połączenie promowe między Świnoujściem a Rønne (Dania).
Śródlądowe połączenia promowe to m.in. przeprawa karsiborska w Świnoujściu oraz prom Kazimierz Dolny – Janowiec. Ponadto między Szczecinem, Trzebieżą a Świnoujściem kursował wodolot (rejsy zostały wstrzymane w 2014 roku).
Transport miejski
Transport miejski w Polsce składa się głównie z autobusów i tramwajów. W Warszawie funkcjonuje jedyna w kraju sieć metra, w Trójmieście natomiast SKM. Szybki tramwaj funkcjonuje w Szczecinie (Szczeciński Szybki Tramwaj), w Poznaniu (Poznański Szybki Tramwaj), w Krakowie (Krakowski Szybki Tramwaj) i w Łodzi (Łódzki Tramwaj Regionalny – część najdłuższej w Europie linii tramwajowej); także Wrocław posiada dużą sieć tramwajową. Ponadto w Lublinie, Gdyni, Tychach i Sopocie jeżdżą trolejbusy.
Telekomunikacja
- Liczba aktywnych telefonów komórkowych: 54,9 mln (GUS, marzec 2013)[160]
- Liczba telefonów stacjonarnych: 5,8 mln (GUS, marzec 2013)
Oświata i nauka
W Polsce po raz pierwszy obowiązek szkolny wprowadziła w Księstwie Warszawskim Izba Edukacji Publicznej w 1808[161]. W 1961 w szkole podstawowej wprowadzono ośmioletni program nauczania[162].
Edukacja w szkołach publicznych w Polsce jest bezpłatna. Płatne są jedynie studia wyższe niestacjonarne. Zgodnie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego studia na drugim kierunku studiów stacjonarnych od roku akademickiego 2015/2016 stały się bezpłatne. W roku akademickim 2012/2013 istniały 453 uczelnie (publiczne i niepubliczne), na których kształciło się 1,7 mln osób. Na uczelniach pracowało 100,7 tys. nauczycieli akademickich[163]. Wydatki na szkolnictwo wyższe ze źródeł publicznych i prywatnych stanowiły w 2010 roku w sumie 1,5% PKB. Dla porównania na Słowacji wynosiły one 0,9%, w Wielkiej Brytanii 1,4%, a w Danii i Finlandii 1,9% PKB[163]. Całkowite wydatki na edukację w 2009 roku osiągnęły 5,1% PKB[164].
W Polsce powstała jedna z najstarszych uczelni w Europie, Akademia Krakowska. Po kilku wojnach w XVII w. i na początku XVIII polska nauka znajdowała się w stagnacji, do czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. Powołano wówczas Komisję Edukacji Narodowej, pierwsze ministerstwo edukacji na świecie. W tym czasie odradzało się także polskie piśmiennictwo, przemysł i handel. Dalszy rozwój został stłumiony przez państwa ościenne w wyniku rozbiorów Polski. W XIX i XX wieku wielu polskich naukowców pracowało za granicą. Jednym z nich była Maria Skłodowska-Curie, która studiowała i pracowała we Francji. Skłodowska-Curie otrzymała dwie Nagrody Nobla, pierwszą w dziedzinie fizyki, a drugą w dziedzinie chemii. Odkryła ona dwa nowe pierwiastki promieniotwórcze, z których jeden nazwała „polon” (łac. polonium) na cześć Polski będącej w owym czasie pod zaborami. W pierwszej połowie XX wieku Polska była rozwijającym się centrum matematycznym. Polscy matematycy tworzyli lwowską szkołę matematyczną oraz warszawską szkołę matematyczną. Jednym z efektów ich prac było rozszyfrowanie kodu Enigmy w 1932.
W rankingu 500 najlepszych uniwersytetów świata ARWU 2013, z Polski zakwalifikowały się dwa: Uniwersytet Jagielloński oraz Uniwersytet Warszawski, obydwa w czwartej setce[165].
W roku akademickim 2012/2013 na różnego typu uczelniach w Polsce studiowało 29,2 tys. cudzoziemców, z czego większość stanowili studenci z Europy, głównie Ukrainy (9,7 tys. osób) i Białorusi (3,4 tys. osób). Spośród cudzoziemców studiujących w Polsce 17,7% było osobami polskiego pochodzenia[163].
Oprócz uczelni organizacją życia naukowego w Polsce zajmują się towarzystwa naukowe. Do najstarszych wciąż działających należą Towarzystwo Naukowe Krakowskie, znane od 1872 roku pod nazwą Akademia Umiejętności, Towarzystwo Naukowe Płockie, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Naukowe w Toruniu i Towarzystwo Naukowe Warszawskie. Towarzystwa zrzeszające naukowców poszczególnych dziedzin nauki to m.in. Polskie Towarzystwo Historyczne, Polskie Towarzystwo Filozoficzne, Polskie Towarzystwo Matematyczne, Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Polskie Towarzystwo Botaniczne, Polskie Towarzystwo Lekarskie, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie Towarzystwo Promieniowania Synchrotronowego i Polskie Towarzystwo Ekonomiczne. Poza granicami kraju działa Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczyźnie.
Bezpieczeństwo publiczne
W Polsce działa system siedemnastu centrów powiadamiania ratunkowego, które obsługują zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999[166].
Opieka zdrowotna
Zgodnie z artykułem 68 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, każdy obywatel Polski ma prawo do ochrony zdrowia. Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa ustawa.
Architektura i sztuki piękne
- Zobacz też: Lista światowego dziedzictwa UNESCO w Polsce, Zabytki w Polsce.
Geneza sztuki Polski sięga pradziejów (neolit). Po chrzcie Polski (966) Polska wchodzi w obszar cywilizacji łacińskiej i powstają pierwsze dzieła sztuki przedromańskiej i romańskiej. Ze względu na zmiany terytorialne trwająca od połowy XIII – do II połowy XVI wieku sztuka gotycka rozwija się nierównomiernie. Od XV wieku zauważa się relacje z kulturami wschodnimi. Od początku XVI stulecia zauważa się zainteresowanie włoskim renesansem, a stulecie później barokiem, który trwa do lat 60. XVIII w. Od XIX wieku w dobie zaborów wzrasta rola artystów pochodzenia krajowego, zarówno okresie Oświecenia, romantyzmu, pozytywizmu, jak i modernizmu. W dwudziestoleciu międzywojennym upowszechniły się między innymi tendencje awangardowe i idea stylu narodowego. Po ostatniej wojnie, która przyniosła w sztuce dotkliwe straty (w tym zbiorów i kolekcji zarówno sakralnych, jak i świeckich, które zostały planowo zrabowane, lub niszczone przez okupantów) większość zniszczonych dzieł odbudowano i zrekonstruowano. Znaczną część zrabowanych zabytków odzyskano.
Średniowiecze
Po chrystianizacji kraju rozpowszechnia się na terenie całej Polski sztuka przedromańska, a następnie od początku XII w. romańska, która trwa do połowy XIII stulecia. Przykładem sztuki przedromańskiej są relikty katedr w Gnieźnie, Poznaniu i Krakowie, palatia i kaplice centralne: między innymi na Ostrowie Lednickim. Cennym dziełem rzemiosła artystycznego są wyroby złotnicze, np. czara włocławska. Najstarsze manuskrypty są dziełami importowanymi, przykładami są Sakramentarz Tyniecki, Ewangeliarz Emmerański i Ewangeliarz Kruszwicki. Dziełami architektury dojrzałego romanizmu są fragmenty katedry krakowskiej zwanej hermanowską z kryptą Świętego Leonarda, pobliski kościół Świętego Andrzeja oraz kolegiaty w Tumie i Kruszwicy. Rozwinęła się rzeźba architektoniczna m.in. w Strzelnie (zespół tympanonów fundacyjnych, kolumn z figuralnymi przedstawieniami cnót i przywar), zespół portali i tympanonów z opactwa na Ołbinie. Malarstwo książkowe XII wieku egzemplifikuje m.in. Biblia Czerwińska. Rzadkim przykładem plastyki jest rytowana posadzka z Wiślicy. Wysoki poziom prezentuje metaloplastyka, w tym wyroby złotnicze (kielichy i pateny z Trzemeszna, Gniezna, Płocka i Kalisza) oraz z brązu (Drzwi Gnieźnieńskie i Drzwi Płockie). Z XIII stulecia pochodzą najstarsze insygnia władzy takie jak Szczerbiec miecz sprawiedliwości, a następnie koronacyjny królów Polski. Znajdujący się w skarbcu katedry krakowskiej krzyż jest wykonany w XV w. ze starszych o dwa stulecia diademów książęcych. Na szeroką skalę rozwija się sztuka i architektura cysterska (klasztory w Sulejowie, Wąchocku i Koprzywnicy) oraz zakonów mendykanckich (kościół Świętego Jakuba w Sandomierzu).
Sztukę gotycka na ziemiach polskich cechuje w pewnym sensie brak spójności chronologicznej jak artystycznej, podyktowane było konsekwencjami rozbicia dzielnicowego i niezależności Śląska i Pomorza od Królestwa Polskiego, gdzie gotyk pojawił się najwcześniej (formy przejściowe romańsko-gotyckie reprezentuje katedra św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim). W architekturze dominuje recepcja gotyku redukcyjnego i północnego gotyku ceglanego. Rzadko budowano w całości z kamienia, tenże materiał służył często wyłącznie do dekoracji rzeźbiarskiej. Na wielką skalę rozwija się budownictwo sakralne. Przykładami są kościoły na wrocławskim Ostrowie Tumskim (katedra i kolegiata Świętego Krzyża) kościoły Marii Panny i Świętej Katarzyny w Krakowie, Najświętszej Marii Panny, Świętej Katarzyny i Trójcy Świętej w Gdańsku, kościół Świętego Jakuba, katedra w Pelplinie, kolegiata w Wiślicy, ponadto kościoły w Olkuszu, Gosławicach, Kamionnej, Starym Bielsku i wiele innych. Na szeroką skalę wznosi się we wszystkich regionach Polski zamki. Prym wiedzie architektura krzyżacka w Prusach, na Pomorzu i w Warmii (zamki w Malborku, Lidzbarku Warmińskim). Przykładami z innych ziem są zamki w Niedzicy Czersku, Dębnie. Architekturę municypalną reprezentuje ratusz we Wrocławiu, natomiast mieszkalną zespół kamienic w Toruniu, Krakowie i Stargardzie. W różnym stopniu zachowały się mury miejskie z bramami i basztami. Dobrze zachowanie obwarowania posiadają między innymi Szydłów, Byczyna, Paczków, Pyrzyce, Stargard (Brama Młyńska) oraz Kraków (Barbakan i Brama Floriańska).
Wraz z architekturą występują dzieła rzeźby architektonicznej (portale, wsporniki, zworniki sklepień itp.). Do najcenniejszych przykładów zalicza się dekorację zamku malborskiego, krakowskiego kościoła Mariackiego i pobliskiego pałacu przy Rynku Głównym czy kościoła w Strzegomiu. Dziełami rzeźby sepulkralnej są nagrobki Piastów Śląskich we Wrocławiu, Opolu, Krzeszowie, Henrykowie, Lwówku Śląskim oraz królów Polski w katedrze wawelskiej. Świadectwem XIV-wiecznej mistyki są Pietà z Lubiąża, krucyfiksy z kościoła Bożego Ciała we Wrocławiu, katedry w Kamieniu Pomorskim czy fary w Wągrowcu, figurki jasełkowe klasztoru Klarysek w Krakowie. Powstają liczne figury Madonny z Dzieciątkiem (w tym Madonny na Lwach – ze Skarbimierza, Lubiszewa, kościoła Świętego Marcina we Wrocławiu, Madonna z klasztoru Karmelitek w Krakowie). Styl piękny egzemplifikują Piękna Madonna z Wrocławia, Madonna z Krużlowej, wrocławski relikwiarz świętej Doroty. Coraz częściej wykonuje się retabula ołtarzowe, najcenniejszymi przykładami są Ołtarz Mariacki w Krakowie dłuta Wita Stwosza, poliptyk w kościele Świętych Stanisława i Wacława w Świdnicy, tryptyk w kościele w Książnicach Wielkich, Tryptyk z Pławna.
Malarstwo gotyckie na ziemiach polskich dzieli się na ścienne (polichromie w Małujowicach, Sielęcinie, kościele Świętego Jana w Gnieźnie, kapitularza klasztoru w Lądzie, ruskie malowidła m.in. w kaplicy zamku lubelskiego), witrażowe (Toruń, Chełmno, Włocławek, Kraków) książkowe (Legenda Świętej Jadwigi) i tablicowe. Przykładami są Święta Anna Samotrzecia ze Strzegomia, Opłakiwanie z Chomranic Epitafium Wierzbięty z Branic krakowskie poliptyki Dominikański i Augustiański, dzieła Jana Wielkiego, Poliptyk św. Jana Jałmużnika ponadto m.in. wrocławski Ołtarz Świętej Barbary, ołtarz z Legendą Świętej Jadwigi, dzieła malarstwa gdańskiego jak Dyptyk Winterfeldów, Duży i Mały Ołtarz Ferberów, Ołtarz Jerozolimski i wiele innych.
Wśród dzieł rzemiosła artystycznego wyróżniają się dzieła złotnicze fundacji Kazimierza Wielkiego, drewniane stalle w kościele Franciszkanów w Toruniu, katedrze w Pelplinie i kościele Trójcy Świętej w Gdańsku, monstrancje ze Staniątek, Wieliczki, Niepołomic, wyroby Marcina Marcińca, w tym relikwiarz świętego Stanisława i berło Akademii Krakowskiej.
Nowożytność
Za panowania Jagiellonów Polska przeżywa „złoty wiek”. Ostatni władcy tej dynastii Zygmunt I Stary i Zygmunt II August rozpowszechniają w Polsce idee humanistycznego renesansu. Gruntownie został przebudowany Zamek Królewski na Wawelu, który otrzymał bogaty wystrój wnętrz m.in. z arrasami, malowane fryzami i dekoracją stropów (głowy wawelskie). Przy katedrze krakowskiej wzniesiono kaplicę Zygmuntowską. Zmieniła się częściowo zabudowa mieszkalna m.in. przy ul. Kanoniczej. Renesans upowszechnił się także na terenie Małopolski (dwór obronny w Szymbarku, pałac w Książu Wielkim) i Wielkopolski (Ratusz w Poznaniu). Przykładem renesansowego „miasta idealnego” jest Zamość. Powstają kamienice z podcieniami i attykami (Kazimierz Dolny). Formy renesansowe w mniejszym stopniu są powszechne na Śląsku (zamek w Brzegu) i Pomorzu (Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie). W renesansowej rzeźbie zdominowały dzieła sepulkralnej (nagrobki Jana Michałowicza z Urzędowa). Powstają także retabula ołtarzowe (m.in. ołtarza głównego katedry krakowskiej, obecnie w kolegiacie w Bodzentynie). W malarstwie książkowym utrwaliły się formy gotyckie (Kodeks Baltazara Behema, dzieła Stanisława Samostrzelnika), a w malarstwie sztalugowym zdominował portret (twórczość Marcina Kobera). Intensywnie rozwinęło się rzemiosło artystyczne – dzieła snycerskie, płatnerskie, złotnicze czego przykładem jest srebrny kur Bractwa Kurkowego.
Od II połowy XVI stulecia powszechny staje się manieryzm, przede wszystkim na Śląsku i Pomorzu, gdzie przejmowano formy charakterystyczne dla architektury Niderlandów. Przykładami są zabytki w Gdańsku takie jak Wielka Zbrojownia, Brama Zielona, Złota Kamienica, Lwi Zamek. Exemplum gratia wrocławskiego manieryzmu jest kamienica Pod Gryfami przy Rynku. Innymi dziełami architektury śląskiego manieryzmu są ratusz w Głogówku oraz dom Wagi Miejskiej w Nysie. Świadectwem sztuki reformacji są ambony w tym kazalnica w kościele św. Marii Magdaleny. W Małopolsce niderlandzki manieryzm egzemplifikuje ołtarz główny fary w Bieczu, na Rusi zaś kościół Bernardynów we Lwowie. Włoską odmianę manieryzmu reprezentują dzieła rzeźbiarskie Santi Gucciego. Przykładami architektury Małopolski i Rusi są zamek Krzyżtopór, zamek w Krasiczynie, cerkiew Wołoska we Lwowie itp.
Barok w Polsce sięga początku XVII stulecia, jego wczesna faza jest ściśle związana z kontrreformacją i panowaniem Wazów. Wzrosła potęga i autorytet duchowieństwa, w miejsce humanizmu lansowano myśli o przemijalności i kruchości ludzkiego życia. Nowym centrum artystycznym staje się nowa stolica, Warszawa gdzie przed zamkiem Królewskim postawiono kolumnę oznaczającą potęgę władzy króla. Świadectwem działalności jezuitów jest m.in. kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie. Poza ośrodkami miejskimi powstają monumentalne klasztory (m.in. na Bielanach, w Kalwarii Zebrzydowskiej, Czernej). Powstają liczne rezydencje obronne, czego przykładem jest pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach. W malarstwie wczesnego baroku oprócz obrazów o tematyce religijnej i tradycyjnego portretu staropolskiego upowszechnił się tzw. portret trumienny. Wnętrza kościołów otrzymują bogaty wystrój (m.in. ołtarze w kazimierskich świątyniach św. Katarzyny i Bożego Ciała, stalle w tymże kościele).
Po potopie szwedzkim, który zahamował ruch budowlany, nastąpił dalszy rozwój sztuki barokowej. Apogeum sztuki przypada na okres panowania Jana III Sobieskiego, dla którego wzniesiono Pałac w Wilanowie. Liczne kościoły powstały na terenie całej Rzeczypospolitej (przebudowa kościoła i klasztoru na Jasnej Górze, Kościół św. Anny w Krakowie, kościół farny w Łowiczu, kościół farny w Poznaniu, kościół Filipinów w Gostyniu, kościół i klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach) oraz na Śląsku (kościoły w Nysie) i Warmii (Święta Lipka). Powstają także synagogi (Wielka Synagoga we Włodawie) i cerkwie. Budownictwo świeckie reprezentują pałace (Rydzyna, Nieborów), dwory szlacheckie (Czyżew, Świdnik, Osówiec), liczne kamienice. Na dworze Jana III Sobieskiego działał malarz Jerzy Siemiginowski-Eleuter, w Wielkopolsce tworzył m.in. Szymon Czechowicz, Małopolsce Franciszek Lekszycki, na Pomorzu m.in. Daniel Schultz, Anton Möller, a na Śląsku Michael Willmann.
Na XVIII stulecie przypada w Polsce okres późnego baroku i rokoka. Centrum artystycznym rezydujących w Polsce i Saksonii Wettynów była Warszawa, gdzie przebudowano zamek królewski, założono Oś Saską ozdobioną rzeźbami Jana Jerzego Plerscha, kościoły przy Krakowskim Przedmieściu. Powstały rezydencje magnackie m.in. w Białymstoku, Radzyniu Podlaskim, Szczekocinach. Intensywnie budowano budowle sakralne (Kościół Pijarów w Chełmie, kościoły w Kaliszu, Wieluniu, Lesznie, Krotoszynie itp.) z bogatym wystrojem wnętrz (kościół Bernardynów w Leżajsku, katedra w Gdańsku-Oliwie itp.).
Najcenniejszymi dziełami późnego baroku na Śląsku są Uniwersytet Wrocławski z Aulą Leopoldina, opactwo Cystersów w Krzeszowie i kościół św. Jadwigi w Legnickim Polu. Niedługo później również na Śląsku pojawiły się pierwsze budowle o cechach klasycystycznych, czego najstarszym przykładem w Polsce jest Pałac Dietrichsteinów w Wodzisławiu Śląskim. Na Wileńszczyźnie działa architekt Jan Krzysztof Glaubitz, na Rusi m.in. Bernard Meretyn i rzeźbiarz Jan Jerzy Pinzel.
XIX–XXI w.
Styl Stanisława Augusta łączy późne rokoko z klasycyzmem. Warszawski zamek został rozbudowany o kilka reprezentacyjnych sal. Dominik Merlini wzniósł m.in. Łazienki Królewskie i Królikarnię. Na dworze ostatniego króla Polski działa wedutysta Bernardo Bellotto i preferujący tematykę historyczną Marcello Bacciarelli. Malarstwo późnego rokoka reprezentuje Jan Piotr Norblin. Do ok. 1830 r. powstawały dzieła o formach w pełni klasycyzujących, takie jak np. Teatr Wielki zabudowa Placu Bankowego w Warszawie (Antonio Corazzi), powstają nowe miasta (Kock) i założenia parkowe (Arkadia). Rzeźbę reprezentują dzieła Bertela Thorvaldsena. Działali także artyści krajowi, m.in. architekci Jakub Kubicki (Belweder w Warszawie) i palladianista Stanisław Zawadzki (pałac w Śmiełowie). Malarstwo przełomu XVIII i XIX w. reprezentuje m.in. Zygmunt Vogel. Romantyzm w Polsce reprezentują malarze Piotr Michałowski Artur Grottger Henryk Rodakowski poruszający wątek narodowowyzwoleńczy. W architekturze dominuje historyzm i eklektyzm. Na terenie ziem polskich działał m.in. Karl Friedrich Schinkel, lansujący historyzm wznosząc swoje dzieła w Antoninie, Kołobrzegu czy Krzeszowicach. W II połowie XIX stulecia malarstwo zdominował realizm i realizm historyczny. Codzienność stała się tematem płócien Aleksandra Gierymskiego, wiejski krajobraz i widoki małych miasteczek malował Józef Szermentowski. Czołowym polskim akademistą był Henryk Siemiradzki. W Krakowie i Paryżu działał Jan Matejko. Gros jego oeuvre zajmowała historia Polski; artysta podjął historiozoficzną percepcję przeszłości kraju. Rzeźbę II połowy XIX wieku reprezentują Cyprian Godebski, Teodor Rygier, Pius Weloński, a architekturę m.in. Feliks Księżarski. Na Śląsku działał neogotycysta Alexis Langer, lansujący nawrót do średniowiecznej pobożności. Industrializacja sprzyja rozwojowi miast (Łódź, Katowice, Żyrardów) i osiedli robotniczych (Nikiszowiec na Śląsku). Powstają liczne wille i rezydencje fabrykantów. Na przełomie stuleci działa neogotycysta Józef Pius Dziekoński. Motywy francuskiego impresjonizmu przyjęli m.in. Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz.
Okres Młodej Polski wiąże się z nie tylko symbolizmem, lecz także z poszukiwaniem indywidualnego podejścia do sztuki. Działali malarze Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Olga Boznańska, Jan Stanisławski, Jacek Malczewski; rzeźbiarz Wacław Szymanowski, architekci Teodor Talowski, Franciszek Mączyński i Stanisław Witkiewicz, który preferował styl zakopiański. W architekturze przeważają formy secesyjne (zabudowa ul. Piotrkowskiej w Łodzi), które wykorzystywano do aranżacji wnętrz (m.in. Dom Lekarski z dekoracją i witrażami Stanisława Wyspiańskiego, Kawiarnia Jama Michalika w Krakowie projektu Karola Frycza). Na szeroką skalę rozwinęło się wzornictwo przemysłowe, sztuka użytkowa preferowana m.in. przez Jana Szczepkowskiego.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w sztuce pojawiły się tendencje awangardowe. Kubizm swobodnie interpretowali w swoich dziełach malarze Zbigniew Pronaszko, Władysław Strzemiński, Henryk Stażewski, rzeźbiarz Xawery Dunikowski nie rezygnując z figuratywności. Działalność podjęły grupy artystyczne, m.in. Stowarzyszenie Artystów Polskich „Rytm” (1922) i Stowarzyszenie Polskich Artystów Grafików „Ryt” (1925). Architektura charakteryzowała się swobodną często uproszczoną redakcją form dawnych (dzieła Adolfa Szyszko-Bohusza, Oskara Sosnowskiego) zaś pod koniec lat 20. zdominowały formy czyste, sprzyjające funkcjonalizmowi. Wielkim przedsięwzięciem była budowa Gdyni. Na Śląsku preferowana jest niemiecka awangarda. Wśród dzieł wyróżnia się Hala Stulecia we Wrocławiu, dzieło Maxa Berga.
.jpg)
Po zakończeniu II wojny światowej ma miejsce odbudowa zabytków i miast. Wielkimi przedsięwzięciami była odbudowa Poznania, Gdańska i Warszawy ukoronowana rekonstrukcją Zamku Królewskiego. W sztukach plastycznych nad socrealizmem zdominowały kierunki awangardowe. W latach 50. działała grupa kolorystów (Jan Cybis, Hanna Rudzka-Cybisowa, Jan Szancenbach). Z późniejszych ugrupowań m.in. Grupa Krakowska na czele z Tadeuszem Kantorem, Łódź Kaliska i wiele innych. Indywidualistami malarstwa są m.in. Andrzej Wróblewski, Piotr Potworowski, Jan Tarasin, Jerzy Nowosielski, Ludwik Konarzewski (junior), Jerzy Duda-Gracz, Zdzisław Beksiński. Wzrosło znaczenie polskiej grafiki (Mieczysław Wejman) i plakatu (założenie Muzeum Plakatu w Wilanowie, twórczość m.in. Henryka Tomaszewskiego, Waldemara Świerzego, Jana Młodożeńca). Przedstawicielami rzeźby są m.in. Magdalena Abakanowicz, Gustaw Zemła i Władysław Hasior. Do upadku komunizmu w architekturze dominowało budownictwo wielkopłytowe. Wyjątkowym przykładem jest katowickie Osiedle Tysiąclecia z charakterystycznymi „Kukurydzami”. Powstały także pomysłowe dzieła jak Arka Pana w krakowskich Bieńczycach, katowicki Spodek i wiele innych.
.jpg)
Po 1989 oprócz krajowych architektów (np. Stanisław Niemczyk), swoje dzieła w Polsce wznieśli m.in. Daniel Libeskind i Norman Foster. Spośród najnowszych siedzib instytucji kultury na uwagę zasługują m.in. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Centrum Nauki Kopernik w Warszawie, Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku, Centrum Dialogu „Przełomy” i Filharmonia im. Mieczysława Karłowicza w Szczecinie, Brama Poznania ICHOT i ‘Aula Nova’ Akademii Muzycznej im. Ignacego Jana Paderewskiego w Poznaniu, Kieleckie Centrum Kultury oraz Centrum Edukacyjne Szklany Dom w Ciekotach, a także budynki odrestaurowane, o funkcjach kulturalnych, komercyjnych lub mieszkalnych, np. stołeczne Muzeum Powstania Warszawskiego, Polska Filharmonia Bałtycka im. Fryderyka Chopina w Gdańsku, Centrum Kultury Euroregionu Stara Rzeźnia w Szczecinie, Manufaktura w Łodzi i lofty w miastach o długich tradycjach przemysłowych, jak Warszawa, Łódź lub Żyrardów.
Kultura
Język
Literatura
Literatura średniowieczna w Polsce powstawała pod wpływem krajów zachodnich i chrześcijaństwa. W pierwszym okresie jej rozwoju (do końca XII wieku) na terenie kraju literatura rozwijała się wyłącznie w języku łacińskim, była też zazwyczaj anonimowa. Na prozę składały się utwory hagiograficzne (np. żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu), epistolograficzne, modlitewne i dziejopisarskie (Kronika Galla Anonima, Chronica Polonorum Kadłubka). Poezja miała charakter okolicznościowy, panegiryczny, liturgiczny (sekwencje i tropy) i żałobny. W okresie drugim (XII-XIV w.) w piśmiennictwie rozwijały się kazania (Kazania świętokrzyskie). Pojawiły się pierwsze utwory w języku narodowym (Psałterz floriański, Bogurodzica), język polski wykorzystywany był również w twórczości ustnej. Równouprawnienie zyskał dopiero w okresie trzecim (XIV-XVI w.), w którym powstały takie utwory jak tzw. Lament świętokrzyski i Rozmyślanie przemyskie. Tworzono również polskie przekłady Biblii[167].
Początkowo literatura renesansowa powstawała w Polsce po łacinie za sprawą zarówno obcokrajowców (Filip Kallimach, Konrad Celtis), jak i Polaków (Mikołaj Hussowczyk, Andrzej Krzycki). Utwory literackie pisane po polsku pojawiały się coraz częściej od około 1543 roku, kiedy to większe uznanie zaczęli zdobywać tacy pisarze jak: Mikołaj Rej, Andrzej Frycz Modrzewski, Stanisław Hozjusz. W tym okresie wzrosła również popularność literatury o tematyce obywatelskiej. Apogeum rozwoju literatury renesansowej przypadało na lata 1565–1590. Najważniejszymi pisarzami byli wtedy: Łukasz Górnicki, A.P. Nidecki i Jan Kochanowski. Ten ostatni, tworząc pieśni, fraszki i tragedie stał się ojcem polskiego języka literackiego. Od 1590 do początków XVII w. nastąpił zmierzch renesansu w literaturze polskiej[168].
Na polską literaturę barokową (XVII w.) składa się kilka nurtów, m.in. nurt religijny, rozwijający się pod wpływem kontrreformacji (elegie, emblematy, kazania, pieśni, utwory hagiograficzne, parafrazy ksiąg biblijnych, teksty o charakterze indywidualnym i medytacyjnym, np. Sępa Szarzyńskiego). Drugim nurtem literatury baroku była twórczość jezuitów (głównie łacińska – epigramaty, ody, pieśni, ale także przekłady, np. Biblia Jakuba Wujka). Powstawały również w obrębie tego nurtu traktaty religijne i polityczne (Skarga), modlitewniki, teksty dramaturgiczne dla szkół. Innym nurtem była twórczość sarmacka (formy tradycyjne, nawiązujące do średniowiecza, rozwój poezji ziemiańskiej i rycerskiej, popularność zdobywały sylwy domowe i pamiętniki). Poezja wyrażała poczucie marności dóbr doczesnych oraz przemijania miłości i szczęścia (Roksolanki Zimorowica). Powstawały także erotyki (J.A. Morsztyn). W literaturze baroku wyodrębnia się również twórczość sowizdrzalską (głównie anonimową), w której dominowała parodia, satyra, groteska i nonsens[169].
Epoka Oświecenia w Polsce rozpoczęła się w pierwszej połowie XVIII w. i związana była z kryzysem demokracji szlacheckiej i zagrożeniem niezależnego bytu państwowego, stąd duża część literatury zajmowała się sprawami obywatelskimi i politycznymi. Twórczość taką uprawiali m.in. Ignacy Krasicki i Adam Naruszewicz. Pisarze ci (podobnie jak Franciszek Bohomolec, Julian Ursyn Niemcewicz i Franciszek Zabłocki) związani byli z klasycyzmem, nawiązującym do twórczości antycznej. Nurt ten stanowił ówcześnie oficjalny i popierany przez króla program literacki Polski. Obok niego funkcjonował nurt sentymentalny, propagowany przez ośrodek Czartoryskich w Puławach. W ramach tego nurtu tworzyli m.in. Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin. Najpopularniejszymi gatunkami epoki były: oda, sielanka, bajka i satyra. Tworzono również poematy heroikomiczne oraz pierwsze polskie powieści[170].
Sytuacja utraty niepodległości w 1795 roku wpłynęła w znaczny sposób na literaturę polską, która pełniła odtąd funkcję utrzymywania świadomości narodowej. Pod wpływem romantyzmu niemieckiego i angielskiego wykształcił się i rozwinął nurt polskiego romantyzmu, początkowo rywalizujący z klasycyzmem i sentymentalizmem postanisławowskim, później zaś dominujący aż do 1863 roku. W okresie porozbiorowym gromadzono podania, legendy i pieśni ludowe (Oskar Kolberg). Sytuację literacką zmienił upadek powstania listopadowego: piśmiennictwo od tamtego momentu podzieliło się na literaturę krajową (powieści historyczne Kraszewskiego, gawędy szlacheckie Rzewuskiego, komedie obyczajowe Fredry) oraz emigracyjną, gdzie powstały ważne dzieła dla polskiej literatury: Mickiewicza Dziady i Pan Tadeusz (który został uznany za epopeję narodową), Słowackiego Kordian, Krasińskiego Nie-Boska komedia, a także wiele utworów Norwida, prekursora polskiego parnasizmu. Nastąpił gwałtowny rozwój liryki, w tym poezji mistycznej, pojawiły się takie gatunki, jak dramat romantyczny, poemat dygresyjny i szereg innych. Do dzieł powstałych w tamtym okresie odnosiły się wszystkie późniejsze epoki literackie[171][172].
Rok 1864 (upadek powstania styczniowego) uznaje się zazwyczaj[173] za początek pozytywizmu w Polsce. Sytuacja polityczna kraju, niewiara w odzyskanie niepodległości metodą zbrojnego oporu oraz zainteresowanie odkryciami naukowymi, zmieniły rolę przypisywaną literaturze. Miała być ona przede wszystkim użyteczna i reagować na aktualne wydarzenia i problemy społeczne. Zmniejszyło się znaczenie poezji (choć wciąż powstawała, tworzyli m.in. Maria Konopnicka, Adam Asnyk), a najwyżej cenionym gatunkiem literackim stała się powieść realistyczna (m.in. Meir Ezofowicz i Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej oraz Lalka Bolesława Prusa) lub tendencyjna (m.in. Kraszewski Dziadunio, Orzeszkowa Pan Graba, Pamiętnik Wacławy). Tworzono również liczną nowelistykę (Konopnicka, Sienkiewicz, Prus), a także powieści historyczne, takie jak: Faraon Prusa oraz Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis Henryka Sienkiewicza[174].
Młoda Polska jest samookreśleniem grupy artystów z lat 1890–1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura Górskiego, w którym skrytykował on pozytywistów i przedstawił program literacki młodych twórców. W programie zwrócono uwagę na ponadprzeciętność artysty, podniesiono go do rangi wieszcza, zwykłego człowieka zaś nazwano „filistrem”, czyli osobą ograniczoną. Żądano wolności oraz oddzielenia sztuki od dziedzictwa kulturowego. Powstaje hasło „sztuka dla sztuki” oznaczające rezygnację z obywatelskich powinności piśmiennictwa, a położenie nacisku na indywidualizm i jednostkowe przeżycie. Jednocześnie niektórzy twórcy kontynuowali problematykę wyzwoleńczą. Wtedy tworzyli Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski. Ważną postacią okresu Młodej Polski był Stanisław Przybyszewski, z którego dorobku na uwagę zasługują powieść Il Regno Doloroso oraz autobiografia Moi współcześni.
Polska miała w XX wieku czterech noblistów w dziedzinie literatury: Henryka Sienkiewicza, Władysława Reymonta, Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Inni ważni pisarze to Witkacy, Bruno Schulz i Witold Gombrowicz, których zalicza się do awangardy; twórca fantastyki naukowej Stanisław Lem, który przewidział w swoich dziełach ogromną liczbę odkryć naukowych, które stały się faktem: biotechnologia, sieć, rzeczywistość wirtualna; reportażysta Ryszard Kapuściński, którego portrety innych kultur i nacji są szeroko cenione i przekładane na inne języki. Inni ważni pisarze to: Zbigniew Herbert, Sławomir Mrożek, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Tyrmand, Stefan Chwin, Jerzy Prokopiuk, Robert Stiller, Andrzej Waligórski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Julian Tuwim, Ferdynand Goetel, Piotr Kuncewicz, Paweł Jasienica, Stanisław Jerzy Lec, Tadeusz Boy-Żeleński, Tadeusz Różewicz, Józef Mackiewicz, Andrzej Bobkowski, Zofia Nałkowska, Krzysztof Kamil Baczyński, Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Tadeusz Konwicki, Stefan Wiechecki, Marcin Świetlicki, Andrzej Stasiuk, Eustachy Rylski i Jerzy Sosnowski.
Filozofia
Pierwszym znanym filozofem polskim był Witelon, właściwy rozwój filozofii polskiej wiąże się jednak dopiero z założeniem Akademii Krakowskiej – jak inne uniwersytety środkowoeuropejskie, uczelnia ta powstała w czasach stopniowego zmierzchu myśli scholastycznej. Najszerzej znani polscy filozofowie średniowieczni uprawiali przede wszystkim filozofię praktyczną, zwłaszcza powiązaną z koncyliaryzmem myśl społeczną i polityczno-religijną: czynił tak już Mateusz z Krakowa, do innych kluczowych reprezentantów tego nurtu należeli Paweł Włodkowic, Jan z Ludziska i Jan Ostroróg. Na gruncie filozofii spekulatywnej uprawiane były wszystkie główne kierunki filozoficzne późnej scholastyki, tj. tomizm, albertyzm i szkotyzm (via antiqua; główni reprezentanci: Jan z Głogowa, Jakub z Gostynina, Jan ze Stobnicy) i nominalizm (via moderna, główni reprezentanci: Jan z Paradyża, Benedykt Hesse).
Najwybitniejszym reprezentantem humanizmu był w XV wieku Grzegorz z Sanoka, do wczesnej recepcji humanizmu w Polsce przyczynił się także Włoch Filip Kallimach. Głównymi reprezentantami myśli humanistycznej, często o raczej publicystyczno-politycznym niż czysto filozoficznym charakterze, byli w Polsce Sebastian Petrycy, Adam Burski, Stanisław Orzechowski, Łukasz Górnicki, Andrzej Frycz Modrzewski. Szeroko znana była myśl ariańska: prace Faustyna Socyna i Szymona Budnego. Znaczące elementy filozoficzne, zwłaszcza w dziedzinie metodologii nauk przyrodniczych, zawierają dzieła Mikołaja Kopernika.
W XVI wieku na uniwersytetach kontynuowano filozofię szkolną, która odrodziła się wraz z przybyciem do Polski jezuitów. Głównym ośrodkiem filozofii jezuickiej była Akademia Wileńska – dużą popularność w Europie zyskał podręcznik logiki Marcina Śmigleckiego, a także dzieło Jana Szydłowskiego. W XVII-wiecznej Polsce rozwijała się także filozofia innowiercza, a zwłaszcza ariańska. Jej przedstawicielami byli krytyk Kartezjusza Johann Ludwig von Wolzogen oraz Samuel Przypkowski i Andrzej Wiszowaty. Pisma filozoficzne pozostawił też poeta i prozaik barokowy Stanisław Herakliusz Lubomirski.
Od XVII wieku docierały do Polski nowe, antyscholastyczne idee filozoficzne (nazywane philosophia recentiorum), a w czasach saskich pierwsze idee oświeceniowe (Mitzler von Kolof, Kazimierz Narbutt, Antoni Wiśniewski). W czasach stanisławowskich upowszechniła się kultura oświeceniowa na wzór francuski – wśród filozofów najwybitniejszymi byli Jan Śniadecki, Jędrzej Śniadecki, Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. Filozofia typu oświeceniowego rozwijała się nadal w pierwszych dekadach wieku XIX, zwłaszcza w Wilnie. Do recepcji kantyzmu przyczynił się natomiast zwłaszcza Józef Kalasanty Szaniawski.
Filozofia pierwszej połowy XIX wieku rozwijała się pod przemożnym wpływem idealizmu niemieckiego: głównymi reprezentantami idealizmu w Polsce byli Józef Hoene-Wroński, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski i Karol Libelt. Istotne elementy filozoficzne zawierają także utwory Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza. Główną ideą filozofii polskiej tego okresu był tzw. mesjanizm polski. Druga połowa XIX wieku ma mniejsze znaczenie filozoficzne: tendencje pozytywistyczne reprezentowali Aleksander Świętochowski i Julian Ochorowicz, ważnym myślicielem socjalistycznym był Edward Abramowski. Przełom XIX i XX wieku to recepcja filozofii życia (Nietzschego i Schopenhauera) – reprezentantem aktywizmu i ważnym teoretykiem kultury był w tym okresie Stanisław Brzozowski.
Wiek XX to okres największego rozkwitu filozofii polskiej, szczególnie logiki. Wiązało się to z działalnością szkoły lwowsko-warszawskiej, założonej przez Kazimierza Twardowskiego. Jej reprezentantami byli m.in. Alfred Tarski, Stanisław Leśniewski, Jan Łukasiewicz, Kazimierz Ajdukiewicz, Tadeusz Kotarbiński, Leon Chwistek, Tadeusz Czeżowski, Izydora Dąmbska. Tarski należy do najwybitniejszych logików współczesnych[175], do jego najważniejszych osiągnięć należą: definicja prawdy, pojęcie definiowalności, konsekwencji i ω-zupełności. Do głównych osiągnięć Leśniewskiego należą tzw. systemy Leśniewskiego, Łukasiewicza – logiki wielowartościowe, Ajdukiewicza – teoria kategorii semantycznych i inne badania semantyczne, Kotarbińskiego – koncepcja reizmu i rozwój prakseologii. Bliscy szkole lwowsko-warszawskiej byli także socjolog Stanisław Ossowski, współtwórca psychologii polskiej Władysław Witwicki, historyk filozofii i estetyk Władysław Tatarkiewicz, etyk Maria Ossowska. Głównym reprezentantem fenomenologii w Polsce i jednym z czołowych fenomenologów w ogóle był Roman Ingarden. Własny system ontologiczny wypracował Stanisław Ignacy Witkiewicz. Ważnymi filozofami kultury byli Henryk Elzenberg i Marian Zdziechowski. Tomizm i osiągnięcia logiki współczesnej łączyło Koło Krakowskie (Jan Salamucha, Józef Maria Bocheński).
Po II wojnie światowej, mimo trudności politycznych związanych z dominacją filozofii marksistowskiej, filozofia polska nadal się rozwijała, kontynuowali działalność Kotarbiński, Ajdukiewicz, Ingarden i Ossowscy. Do tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej nawiązują filozofowie analityczni (Bogusław Wolniewicz, Jan Woleński, Wacław Mejbaum, logik Roman Suszko), rozwija się filozofia katolicka, w tym zwłaszcza neotomizm i personalizm (Mieczysław Krąpiec, Mieczysław Gogacz, Karol Wojtyła, Józef Tischner) oraz wszystkie nurty filozofii XX-wiecznej (Ija Lazari-Pawłowska, Tadeusz Kroński, Leszek Kołakowski, Bronisław Baczko, Marek Siemek, Leszek Nowak, Adam Schaff, Zygmunt Bauman, historyk filozofii Adam Krokiewicz).
Muzyka
Najczęściej wymieniani polscy kompozytorzy muzyki poważnej to[176]: Fryderyk Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Zbigniew Preisner, Wojciech Kilar, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Wieniawski, Krzysztof Komeda, Andrzej Panufnik, Stanisław Moniuszko, Jan A.P. Kaczmarek, Witold Lutosławski, Henryk Górecki. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych kompozytorów muzyki poważnej i filmowej był Wojciech Kilar, który m.in. skomponował muzykę do takich filmów jak „Pan Tadeusz”, „Dracula”, Ziemia obiecana” czy „Pianista”. Tradycje muzyki ludowej są kultywowane m.in. przez Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze” oraz Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”. W Polsce odbywa się wiele cyklicznych koncertów muzyki klasycznej, m.in. Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Fryderyka Chopina w Warszawie, Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy, Festiwal Pianistyki Polskiej w Słupsku i Polickie Dni Muzyki „Cecyliada” w Policach.
Film
Reżyserzy polscy, których filmy zgłoszone zostały do rywalizacji o Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego: Jerzy Antczak, Sławomir Fabicki, Feliks Falk (2 razy), Robert Gliński, Jerzy Hoffman, Andrzej Jakimowski, Jerzy Kawalerowicz (3 razy), Dorota Kędzierzawska, Krzysztof Kieślowski (3 razy), Agnieszka Holland (1 raz), Jan Jakub Kolski, Andrzej Kotkowski, Kazimierz Kutz (2 razy), Witold Leszczyński, Juliusz Machulski, Czesław Petelski, Magdalena Piekorz, Radosław Piwowarski, Roman Polański, Jerzy Stuhr, Piotr Trzaskalski, Andrzej Wajda (7 razy), Leszek Wosiewicz, Krzysztof Zanussi (4 razy).
W Polsce odbywa się szereg festiwali filmowych o wieloletniej tradycji, m.in. Krakowski Festiwal Filmowy, Ińskie Lato Filmowe, Festiwal Filmowy w Gdyni i Festiwal Filmów Kultowych w Katowicach.
Środki masowego przekazu
Stacje telewizyjne
Telewizja publiczna
Historia telewizji w Polsce sięga roku 1937, kiedy w Warszawie uruchomiona została pierwsza doświadczalna stacja telewizyjna. W 1959 emisję regularnego programu rozpoczął nadawca publiczny – Telewizja Polska. Od 1970 nadawany jest program 2 telewizji publicznej, a od 1992 – program satelitarny dla Polonii zagranicznej. W Polsce działają następujące kanały publicznej TVP: TVP1, TVP2, TVP3, TVP Info, TVP Polonia, TVP Kultura, TVP Historia, TVP Sport, TVP ABC, Biełsat TV i TVP HD, TVP Seriale, TVP Rozrywka, TVP1 HD i TVP2 HD. Poza tym istnieje 16 ośrodków regionalnych TVP.
Telewizje prywatne
Pierwszą prywatną polską telewizją o zasięgu lokalnym była PTV Echo, założona w roku 1990, która z czasem wraz z innymi prywatnymi telewizjami lokalnymi utworzyła ogólnopolską sieć o nazwie Polonia 1. W 1992 roku powstała kolejna telewizja prywatna, ale nie lokalna o nazwie Polsat, która w 1993 roku dostała koncesję na nadawanie naziemne. Obecnie w Polsce działają prywatne telewizje: TVN, Polsat, Polonia 1, Tele 5, Canal+ Polska, Telewizja Trwam, Telewizja Republika, TV4, TV Puls, Superstacja, MTV Polska, 4fun.tv, Discovery Channel i TVS.
Platformy satelitarne i telewizje kablowe
Na terenie Polski działają platformy satelitarne: Cyfrowy Polsat, nc+, N na kartę, Orange TV. Największe sieci kablowe to: UPC Polska, Multimedia Polska i Vectra.
Stacje radiowe
W domenie przekazu radiowego, działa publiczne Polskie Radio: Jedynka, Dwójka, Trójka, Czwórka. Poza publicznym Polskim Radiem, działa radio prywatne: Radio Zet, RMF FM, Radio Złote Przeboje, Radio Maryja, Radio Eska, Meloradio, RMF Maxxx, Antyradio, Rock Radio i inne, a także wiele stacji lokalnych i internetowych.
Prasa
Według danych Związku Kontroli Dystrybucji Prasy, największą sprzedaż wśród dzienników płatnych, które poddały się kontroli nakładu, mają (dane za grudzień 2017, w kolejności od największego): „Fakt”, „Super Express”, „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik Gazeta Prawna”, Przegląd Sportowy, „Gazeta Polska Codziennie”[177].
Najchętniej kupowanymi tygodnikami opinii w roku 2017 były: „Tygodnik Angora”, „Gość Niedzielny”, „Polityka”, „Newsweek Polska”, „W Sieci”, „Do Rzeczy”, „Gazeta Polska”[178].
Portale internetowe
Największymi polskimi portalami są: Wirtualna Polska (WP), Onet.pl, Gazeta.pl, Interia.pl, które oferują m.in. darmową pocztę elektroniczną, czat, a niektóre również blogi.
Najpopularniejszymi portalami społecznościowymi są polskojęzyczny Facebook, Twitter, a wśród młodych Polaków także Snapchat.
Kuchnia
Na kształtowanie się swoistych cech kuchni polskiej miały wpływ przemiany historyczne. Na przestrzeni dziejów kuchnia polska ulegała wpływom i zmianom regionalnym, zwłaszcza że tereny Rzeczypospolitej Polskiej historycznie zamieszkiwała zmieniająca się mozaika narodów. W efekcie silne są kulinarne wpływy wschodnie (tatarsko-tureckie, wcześniej mongolskie), rusińskie, niemieckie, francuskie, włoskie i żydowskie.
Popularnym napojem jest herbata pita często z dodatkiem plasterka cytryny i słodzona cukrem. Herbata przybyła do Polski z Anglii wkrótce po jej ukazaniu się w Zachodniej Europie (za sprawą kupców holenderskich). Jednak jej rozpowszechnienie przypisywane jest zaborcom rosyjskim w XIX wieku. Wówczas do polskich domów w tzw. Kongresówce trafiły samowary z Rosji, gdzie herbata niezależnie pojawiła się w postaci daru z Chin na dworze carskim, na ok. 50 lat przed jej rozpowszechnieniem w Holandii. Popularna jest także kawa, powszechnie pita w Polsce od XVIII wieku, także przez niższe warstwy społeczne, jak rzemieślnicy czy zamożne chłopstwo[179][180].
Wiele potraw zostało uznanych za produkty tradycyjne i wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych. Są one wizytówkami poszczególnych regionów (np. jagnięcina podhalańska) lub pojedynczych miejscowości (jak pasztecik szczeciński).
Sport
Najpopularniejszym sportem w Polsce jest piłka nożna[181]. Największe sukcesy w tej dyscyplinie reprezentacja Polski w piłce nożnej odnosiła w latach 70. do początku lat 80., kiedy to na Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej zajęła 3. miejsca w 1974 i 1982. Drużyna narodowa zdobyła również złoty medal na Letnich Igrzyskach Olimpijskich w 1972 roku, a także dwa srebrne medale w 1976 oraz w 1992. 18 kwietnia 2007 prezydent UEFA Michel Platini ogłosił, że Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej w 2012 roku odbędą się w Polsce i na Ukrainie. Polskie miasta-gospodarze meczów tej imprezy to Warszawa, Gdańsk, Poznań i Wrocław. Najwyższa liga piłki nożnej w Polsce nazywa się Ekstraklasa.
Dyscypliną sportową, której przedstawiciele odnieśli najwięcej sukcesów, jest lekkoatletyka. W okresie międzywojennym medale olimpijskie zdobywali: Halina Konopacka, Janusz Kusociński, Stanisława Walasiewicz, Jadwiga Wajsówna, Maria Kwaśniewska. Po II wojnie światowej, od połowy lat 50. do 1966, w okresie tzw. Wunderteamu, polscy lekkoatleci staczali wyrównane pojedynki z lekkoatletami USA i ZSRS. Do najwybitniejszych zawodników w tym okresie należeli: Janusz Sidło, Elżbieta Duńska-Krzesińska, Zdzisław Krzyszkowiak, Józef Schmidt, Teresa Ciepły, Irena Kirszenstein-Szewińska, Ewa Kłobukowska. Wysoki międzynarodowy poziom prezentowali lekkoatleci lat 70. (m. in. Władysław Komar, Tadeusz Ślusarski, Władysław Kozakiewicz, Jacek Wszoła). Po okresie znacznego obniżenia poziomu w połowie lat 80., polska lekkoatletyka powróciła do światowej elity w okresie III Rzeczpospolitej. Cztery złote medale olimpijskie w chodzie sportowym zdobył Robert Korzeniowski. Jedną z najwybitniejszych polskich sportsmenek jest wielokrotna rekordzistka świata, młociarka Anita Włodarczyk, dwa złote medale olimpijskie w pchnięciu kulą wywalczył Tomasz Majewski.
Dużym zainteresowaniem cieszy się w Polsce również żużel. W przeszłości indywidualne tytuły mistrza świata zdobywali Jerzy Szczakiel i Tomasz Gollob. Dziś sukcesy na arenie międzynarodowej odnoszą m.in. Patryk Dudek i Bartosz Zmarzlik. Najbardziej utytułowane kluby żużlowe w Polsce to Unia Leszno, ROW Rybnik i Stal Gorzów Wielkopolski. Popularna jest także siatkówka, po zdobyciu mistrzostwa Europy w 2003 i 2005, a także trzeciego miejsca w 2009 przez reprezentację narodową kobiet, tzw. Złotka, oraz wicemistrzostwa świata w 2006, mistrzostwa Europy w 2009 oraz mistrzostwa świata w latach 2014 oraz 2018 przez reprezentację narodową mężczyzn. Innym chętnie oglądanym sportem jest koszykówka, choć polskie ligi i reprezentacje w tej dyscyplinie nie stoją na wysokim poziomie. W ostatnim okresie na znaczeniu zyskały skoki narciarskie dzięki sukcesom Adama Małysza i Kamila Stocha, Formuła 1 za sprawą Roberta Kubicy, piłka ręczna ze względu na sukcesy reprezentacji Polski na dwóch kolejnych mistrzostwach świata w roku 2007 i 2009 oraz w 2015, a także pływanie dzięki sukcesom m.in. Otylii Jędrzejczak i Pawła Korzeniowskiego.
Święta
Dni ustawowo wolne od pracy
Na obszarze Polski, zgodnie z ustawą z dnia 18 stycznia 1951 r. o dniach wolnych od pracy[182], dniami wolnymi od pracy są wszystkie niedziele oraz 13 dni będących świętami: trzy państwowe, dziewięć katolickich oraz Nowy Rok (z tego dwa święta wypadają zawsze w niedzielę).
Uwagi
- ↑ a b Jest to powierzchnia administracyjnego terytorium Polski. Powierzchnia obszaru lądowego (łącznie z wodami śródlądowymi) – 311 888 km², powierzchnia obszaru morskich wód wewnętrznych – 2005 km² (łącznie: 313 893 km²), a morza terytorialnego – 8682 km² (łącznie 322 575 km²). Powierzchnia administracyjna Polski (312 679 km²) to powierzchnia w granicach administracyjnych województw, poza obszarem lądowym obejmująca część morskich wód wewnętrznych (Zalew Wiślany, Zalew Szczeciński, obszary wód portów).
- ↑ a b Włącznie z osobami deklarującymi również inną narodowość.
- ↑ a b c d e f Społeczności deklarujące narodowości: śląską, kaszubską, angielską i amerykańską nie są oficjalnie uznawane za mniejszości narodowe lub etniczne, ponieważ nie zostały uwzględnione w ustawie z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz. U. 2005 nr 17, poz. 141).
- ↑ Dodatkowo za języki pomocnicze oficjalne uznane zostały: niemiecki w 22 gminach, białoruski w 5 gminach, kaszubski w 5 gminach i litewski w 1 gminie Lista gmin wpisanych na podstawie art. 10 ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym do Urzędowego Rejestru Gmin, w których jest używany język pomocniczy.
- ↑ Poza 68 państwami od Polski większe są także dwa terytoria niebędące niepodległymi państwami, Antarktyda i Grenlandia.
- ↑ Lub nazwy pole oznaczającej otwartą przestrzeń znajdującej się na danym terytorium. W Żywocie pierwszym św. Wojciecha (ok. 1000) występuje łacińska forma Polani, w Kronice Thietmara z Merseburga (1002) – Poleni.
- ↑ Najbardziej na północ wysuniętą latarnią morską w Polsce jest latarnia na przylądku Rozewie, położona niedaleko Władysławowa i czasem to Rozewiu przypisuje się – błędnie – skrajnie północne położenie w Polsce; jest ona jednak o ok. 600 metrów mniej wysunięta w morze niż plaże Jastrzębiej Góry.
- ↑ Udział procentowy wyliczony w stosunku do liczby ludności na koniec 2011 roku – 38 538 447 osób, przeliczonej przez GUS po na podstawie wyników Narodowego Spisu Powszechnego 2011 (Główny Urząd Statystyczny: Ludność – bilans opracowany w oparciu o wyniki NSP 2011: 31.12.2011 r. 2012-10-08. [dostęp 2012-10-25].).
- ↑ Do 1 grudnia 2008 międzywojewódzkie pociągi pospieszne obsługiwane były przez PKP Przewozy Regionalne.
Przypisy
- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2011 r.. , s. 17, 2018. Departament Metodologii, Standardów i Rejestrów. GUS. [dostęp 2019-02-11].
- ↑ Halina (red.) Dmochowska. Warunki naturalne i ochrona środowiska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski 2015”, s. 17–18, 2011-07-21. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2015-07-19].
- ↑ a b c d Szacowane wielkości dotyczące PKB Międzynarodowego Funduszu Walutowego za rok 2018:http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?sy=2017&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=48&pr1.y=12&c=964&s=NGDP_RPCH%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC&grp=0&a= .
- ↑ Główny Urząd Statystyczny. Ludność. Stan i struktura oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2018 r. Stan w dniu 30 VI [1].
- ↑ Raport GUS z grudnia 2018 r. „Badanie spójności społecznej 2018” . Struktura administracyjna Kościoła katolickiego w Polsce i podstawowe statystyki. Główny Urząd Statystyczny, 2017-03-24. [dostęp 2017-12-11].
- ↑ Country comparison: Area. [w:] The World Factbook [on-line]. Central Intelligence Agency. [dostęp 2017-11-29]. (ang.).
- ↑ Country comparison: Population. [w:] The World Factbook [on-line]. Central Intelligence Agency. [dostęp 2017-11-29]. (ang.).
- ↑ Norman Davies, Europe: A History, Pimlico 1997, p. 554: Poland-Lithuania was another country which experienced its ‘Golden Age’ during the sixteenth and early seventeenth centuries. The realm of the last Jagiellons was absolutely the largest state in Europe.
- ↑ Piotr Stefan Wandycz: The price of freedom: a history of East Central Europe from the Middle Ages to the present. Psychology Press, 2001, s. 66. ISBN 978-0-415-25491-5. (ang.).
- ↑ Project in Posterum, Poland World War II casualties. Retrieved 20 September 2013.
- ↑ Tomasz Szarota & Wojciech Materski, Polska 1939–1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami, Warsaw, IPN 2009, ISBN 978-83-7629-067-6 (Introduction online.).
- ↑ Hong Kong Declines, but Remains the World’s Freest Economy, 2015 Index of Economic Freedom Shows. 27 stycznia 2015. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
- ↑ SPI PROGRESS INDEX 2015. (ang.).
- ↑ Numbeo Quality of Life Index 2015 Mid Year.
- ↑ Cudzoziemcy w Polsce. 2017.
- ↑ Joe Myers: Europe’s 10 fastest growing economies. World Economic Forum, 18 lutego 2016. [dostęp 13 września 2016]. (ang.).
- ↑ Global Peace Index 2017. Sydney: Institute for Economics and Peace, 2017, s. 10, 15. ISBN 978-0-648-06441-1. (ang.).
- ↑ Poland. UL Safety Index. (ang.).
- ↑ Stanisław Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego z ćwiczeniami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 114, ISBN 978-83-01-13992-6.
- ↑ Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 145, ISBN 83-01-00995-0, OCLC 830212208.
- ↑ Zenon Klemensiewicz, Tadeusz Lehr-Spławiński, Stanisław Urbańczyk, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 227, ISBN 83-01-00995-0, OCLC 830212208.
- ↑ a b Stanisław Mackiewicz: Historia Polski od 17 września 1939 r. do 5 lipca 1945 r. London: Puls Publications, 1993, s. 60. ISBN 1-85917-007-2.
- ↑ a b Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 324–325. ISBN 83-04-03107-8.
- ↑ Maciej Iłowiecki: Dzieje nauki polskiej. Warszawa: Wydawnictwo „Interpress”, 1981, s. 43. ISBN 83-223-1876-6.
- ↑ Brian Davies: Warfare, State and Society on the Black Sea Steppe,1500–1700. 2007.
- ↑ Jerzy Ochmański: Historia Litwy. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 128. ISBN 83-04-03107-8.
- ↑ a b c Norman Davies: Boże igrzysko. Historia Polski. Część 1. Wyd. 5. Kraków: Znak, 2006. ISBN 978-83-2400-654-0. [dostęp 2010-08-18]. (ang.).
- ↑ a b c d e Norman Davies: Boże igrzysko. Historia Polski. Wyd. 5. Kraków: Znak, 2006. ISBN 83-2400-654-0. [dostęp 2010-08-18]. (ang.).
- ↑ Dekret Józefa Piłsudskiego o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz.U. z 1918 r. nr 17, poz. 41).
- ↑ Ustawa z dnia 6 kwietnia 1922 r. o objęciu władzy państwowej nad Ziemią Wileńską (Dz.U. z 1922 r. nr 26, poz. 213).
- ↑ Tomasz Stempowski: Ikony września. [dostęp 2018-03-22].
- ↑ a b Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 408, 471. ISBN 83-214-0092-2.
- ↑ Andrzej Olejko, Niedoszły sojusznik czy trzeci agresor? Wojskowo-polityczne aspekty trudnego sąsiedztwa Polski i Słowacji 1918–1939, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego i Wydawnictwo Arkadiusz Wingert, Kraków-Rzeszów 2012, ISBN 978-83-60682-35-7.
- ↑ Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny, Warszawa 1979, s. 13.
- ↑ Łukasz Wojtach: Polska w II wojnie światowej. Muzeum Historii Polski. [dostęp 2010-11-13].
- ↑ a b Andrzej Friszke: Polska. Losy państwa i narodu 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Iskry, 2003, s. 91. ISBN 83-207-1711-6.
- ↑ Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1914–1945. Warszawa: Świat Książki, 2003. ISBN 83-7311-991-4.
- ↑ Polska: zarys encyklopedyczny. Włodzimierz Kryszewski (red. prowadzący). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 135–136.
- ↑ Wojciech Roszkowski: Najnowsza historia Polski 1945–1980. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 634–648. ISBN 83-7311-992-2.
- ↑ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2010-07-28].
- ↑ Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. [dostęp 2010-07-28].
- ↑ Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej nr 47 z roku 2000. 2000-06-12. s. 23. [dostęp 2010-07-28].
- ↑ Państwowa Komisja Wyborcza [online], pkw.gov.pl [dostęp 2017-11-26].
- ↑ PKW | Wybory do Sejmu RP i Senatu RP [online], parlament2015.pkw.gov.pl [dostęp 2017-11-26].
- ↑ PKW | Wybory do Sejmu RP i Senatu RP [online], parlament2015.pkw.gov.pl [dostęp 2017-02-26].
- ↑ Kuźniar, Szczepanik: Polityka zagraniczna RP 1989–2002. ISBN 83-8754-560-0.
- ↑ Exposé ministra Bronisława Geremka z maja 2000, według /readarticle.php?article_id=1566 Główne założenia polskiej polityki zagranicznej po 1989 r.. [dostęp 7 grudnia 2008].
- ↑ Polska/ Expose Sikorskiego nt. polskiej polityki zagranicznej. [dostęp 7 grudnia 2008].
- ↑ Countries Ranked by Military Strength (2016). Global Firepower. [dostęp 2016-05-28]. (ang.).
- ↑ Poland. Global Firepower. [dostęp 2014-08-09]. (ang.).
- ↑ Rozmieszczenie Sił Zbrojnych USA w Polsce
- ↑ Wojsko USA w Europie. Tu stacjonują Amerykanie
- ↑ Art. 3 Konstytucji.
- ↑ Leszek Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007, s. 299. ISBN 978-83-7206-142-3.
- ↑ Art. 163 Konstytucji.
- ↑ Art. 164 ust. 1 Konstytucji.
- ↑ Lech Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007, s. 301. ISBN 978-83-7206-142-3.
- ↑ Art. 165 ust. 1 Konstytucji.
- ↑ Art. 167 Konstytucji.
- ↑ Art. 169 ust. 1 Konstytucji.
- ↑ CIA: Miejsce Polski na świecie pod względem powierzchni. (ang.).
- ↑ CIA: Miejsce Polski na świecie pod względem ludności. (ang.).
- ↑ Polska będzie miała nowe granice na Bałtyku.
- ↑ Halina Dmochowska (red.). Warunki naturalne i ochrona środowiska. „Mały Rocznik Statystyczny Polski 2011”, s. 26, 2011-07-21. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1640-3630. [dostęp 2011-10-29].
- ↑ Jan Mordawski: Geografia 3: geografia Polski: podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: zakres podstawowy. Operon, 2003, s. 45. ISBN 83-7390-004-7.
- ↑ Jan Mordawski: Geografia 3: geografia Polski: podręcznik dla liceum ogólnokształcącego, liceum profilowanego i technikum: zakres podstawowy. Operon, 2003, s. 43. ISBN 83-7390-004-7.
- ↑ Lakes, Streams and Rivers. Smorgasbord. [dostęp 2009-10-30]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
- ↑ Renata Bednarek, Stefan Skiba: Geografia gleb Polski. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Wyd. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 411–418. ISBN 978-83-01-17994-6.
- ↑ Stanisław Uziak, Zbigniew Klimowicz: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2002, s. 175–176. ISBN 83-227-1671-0.
- ↑ http://klimat.imgw.pl/wp-content/uploads/2010/09/zad.1.r2009web.pdf.
- ↑ Elżbieta Kobojek, Sławomir Kobojek, Zbigniew Rdzany, Maciej Ziułkiewicz: Polska Środowisko Przyrodnicze, Wydawnictwo Pascal, ISBN 83-7304-377-2.
- ↑ Environmental Performance Index (EPI) 2014.
- ↑ Polskie lasy.
- ↑ Biebrzański Park Narodowy. Roślinność.
- ↑ Z. Mirek, H. Piekos-Mirkowa, A i M. Zając: Flowering plants and Pteridophytes of Poland – a checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Kraków: IB PAN, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ R. Andrzejewski, A. Weigle: Polskie studium różnorodności biologicznej. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska, 1992. ISBN 83-85908-01-3.
- ↑ W różnych źródłach podawane są odmienne liczby gatunków ssaków żyjących na terenie Polski: od 89 do 107.
- ↑ Bocian – Programy.
- ↑ The Wall Street Journal – Great Lakes Around the World [2].
- ↑ UNESCO – Lista rezerwatów biosfery, stan na wrzesień 2012, s. 9. [dostęp 2013-01-30].
- ↑ Lista Ramsarska, stan na 30 stycznia 2013, s. 33. [dostęp 2016-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ GUS: Rocznik Demograficzny 2009.
- ↑ Biuletyn Statystyczny nr 4 rok 2009. [dostęp 5 czerwca 2009]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-06-12)].
- ↑ a b Mały rocznik statystyczny 2010. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ a b Przynależność narodowo-etniczna ludności – wyniki spisu ludności i mieszkań 2011. Główny Urząd Statystyczny, 2013-01-29. [dostęp 2013-03-14].
- ↑ Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2002 w zakresie deklarowanej narodowości oraz języka używanego w domu. 1. Ludność według narodowości, płci oraz miejsca zamieszkania w 2002 r.. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2013-03-14].
- ↑ Na podstawie Urzędowego Rejestru Gmin, w których używany jest język pomocniczy. umieszczonego na stronach BIP MSWiA.
- ↑ Marta Danecka, Emilia Jaroszewska, IMIGRANCI Z AFRYKI W POLSCE PRZYCZYNEK DO ANALIZY CZYNNIKÓW BLOKUJĄCYCH ICH NAPŁYW I INTEGRACJĘ, Kultura i Społeczeństwo, 2013 [dostęp 2018-07-01]. str. 159 i 160.
- ↑ Emilia Jaroszewska, Łukasz Łotocki, Integracja obywateli państw afrykańskich w Polsce w świetle badań jakościowych, INSTYTUT POLITYKI SPOŁECZNEJ, 2012 [dostęp 2018-07-01]. str. 5-6.
- ↑ a b Główny Urząd Statystyczny: Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2013 r., Warszawa 2013.
- ↑ Study on Urban Functions (Project 1.4.3) – ESPON, 2007.
- ↑ Eurostat: Urban Audit: City Profiles.
- ↑ Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, 2003. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ Baza Demografia - Główny Urząd Statystyczny [online], demografia.stat.gov.pl [dostęp 2019-02-10].
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2017 r.
- ↑ Rekordowa liczba Polaków w Wielkiej Brytanii.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny, 2012: Mały rocznik statystyczny 2012. [dostęp 2013-02-18].
- ↑ Główny Urząd Statystyczny, 2010: Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008. [dostęp 2013-02-14].
- ↑ a b c CBOS: Polacy wobec Kościoła oraz nauczania papieża Benedykta XVI. [dostęp 2013-02-13].
- ↑ Tygodnik Wprost: W co wierzą Polacy. [dostęp 2013-02-15].
- ↑ Najnowsze dane o polskiej religijności – spadek o 3,8 procent.
- ↑ a b c d e f g Główny Urząd Statystyczny: Mały rocznik statystyczny Polski 2012. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2012.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny: Wyznania religijne, stowarzyszenia narodowościowe i etniczne w Polsce 2006–2008. Warszawa: Zakład Wydawnictw Statystycznych, 2010.
- ↑ Główny Urząd Statystyczny, Mały Rocznik Statystyczny Polski 2014, Warszawa 2014, tab. 22(82), s. 134.
- ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1798.
- ↑ GUS: Wzrost PKB wyniósł w 2010 roku 3,8 proc.
- ↑ a b c Zweryfikowany szacunek produktu krajowego brutto za lata 2010–2015.
- ↑ GUS: 2007 r. wzrost PKB wyniósł 6,7 proc.
- ↑ GUS podał najnowsze dane o PKB za 2016 r., „PolskieRadio.pl” [dostęp 2017-10-23].
- ↑ GUS: Wzrost PKB wyniósł w 2008 roku po korekcie 4,9%.
- ↑ GUS, Informacja Głównego Urzędu Statystycznego w sprawie skorygowanego szacunku produktu krajowego brutto za 2017 rok [online], stat.gov.pl [dostęp 2019-01-01].
- ↑ GUS: Wzrost PKB Polski wyniósł w 2009 r. 1,8% po korekcie.
- ↑ CIA: Country Comparison: GDP (purchasing power parity). The World Factbook. [dostęp 2014-04-28]. (ang.).
- ↑ MFW (International Monetary Fund): World Economic Outlook. [dostęp 07.2010]. (ang.).
- ↑ Alicja Sobczak: 3.1. Produkt Krajowy Brutto. Centrum Ochrony Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia. [dostęp 3 grudnia 2008].
- ↑ CIA: Poland Overview. The World Factbook. [dostęp 2014-04-28]. (ang.).
- ↑ The Human Development Index (HDI). Human Development Reports. [dostęp 2010-11-04]. (ang.).
- ↑ Human development statistical annex. Human development statistical annex. [dostęp 2013-03-17]. (ang.).
- ↑ Eurostat: General government consolidated gross debt as a percentage of GDP. [dostęp 2014-04-28]. (ang.).
- ↑ Adrian Grycuk, Piotr Russel: Członkostwo w Unii Europejskiej a rozwój gospodarczy Polski. [w:] Studia BAS [on-line]. Biuro Analiz Sejmowych, 2017. s. 110. [dostęp 2017-10-15].
- ↑ a b c GUS: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2013. 2013-10-28. [dostęp 2013-12-03].
- ↑ Stopa bezrobocia w latach 1990–2017. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ a b c Eurostat: Labour market and labour force statistics. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ OECD: Average annual hours actually worked per worker. [dostęp 2013-12-03].
- ↑ Aneta Borowiec, Marek Ratajczak: Dlaczego Polacy pracują wydajniej niż Niemcy?. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Adam Mrozowski: Dlaczego robotnicy nie protestują?. Bez Dogmatu nr 70. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Bartosz Machalica: Czego liberałowie nie mówią o Irlandii. Krytyka Polityczna. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ Sonia Sobczyk: Ekspert: płace są niskie, bo pracownicy mają słabą pozycję; Strategia o tym milczy. PAP w Finanse – WP.PL, 2017-02-19. [dostęp 2017-02-21].
- ↑ Zakład Ubezpieczeń Społecznych: Minimalne wynagrodzenie za pracę od 2003 r.. [dostęp 2014-02-09].
- ↑ Przeciętne zatrudnienie i wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w grudniu 2013 r.. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ Miesięczna informacja o bezrobociu rejestrowanym w Polsce w grudniu 2013 r.. [dostęp 2016-03-08].
- ↑ a b http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ceny-handel/handel/obroty-towarowe-handlu-zagranicznego-ogolem-i-wedlug-krajow-w-2015-r-,2,8.html.
- ↑ CIA – The World Factbook. [dostęp 2013-12-03]. (ang.).
- ↑ CIA – The World Factbook. [dostęp 2013-12-03]. (ang.).
- ↑ l, Obroty towarowe handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2015 r., „stat.gov.pl” [dostęp 2017-01-30].
- ↑ The World’s Biggest Public Companies – Forbes. [dostęp 9 lutego 2014]. (ang.).
- ↑ 100 Największych Polskich Firm Prywatnych.
- ↑ Cittaslow – Strona startowa [online], cittaslowpolska.pl [dostęp 2017-11-26].
- ↑ Szlak Green Velo.
- ↑ Pilica.
- ↑ Warszawa dla Dzieci.
- ↑ Kielce – atrakcje dla dzieci.
- ↑ Gdańsk z dzieckiem – 21 atrakcji nie tylko na weekend!
- ↑ Szczecin – atrakcje dla dzieci.
- ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition. UNWTO, 2016. s. 8. [dostęp 2016-10-04]. (ang.).
- ↑ Cudzoziemcy w Polsce.
- ↑ http://www.tourismrank.com The Tourism Rank.
- ↑ Producent mebli. [dostęp 26 stycznia 2013].
- ↑ Producent jabłek. [dostęp 26 stycznia 2013].
- ↑ Producent autobusów. [dostęp 26 stycznia 2013].
- ↑ Ranking jakości życia. [dostęp 26 stycznia 2013].
- ↑ Pawlak: Polska jest bardzo atrakcyjnym krajem dla inwestorów. Newsweek.pl, 2011-07-25. [dostęp 2012-04-01].
- ↑ 2010 Foreign Direct Investment Confidence Index. [dostęp 3 grudnia 2013]. (ang.).
- ↑ „Transport drogowy w Polsce w latach 2010, 2011”, s. 44–45, 2013. Główny Urząd Statystyczny. ISSN 2083-4438.
- ↑ Liczba pasażerów polskiej kolei systematycznie spada. [dostęp 21 września 2010].
- ↑ Pełna lista licencjonowanych przewoźników kolejowych na www.utk.gov.pl. [dostęp 4 grudnia 2008].
- ↑ PAIiIZ: Transport. [dostęp 27 września 2010]. (ang.).
- ↑ Liczba pasażerów według przewoźników obsłużonych w polskich portach lotniczych w krajowym i międzynarodowym ruchu regularnym w czwartym kwartale 2015 i 2016 roku. [w:] Urząd Lotnictwa Cywilnego [on-line]. ulc.gov.pl, 2017. [dostęp 2017-10-17].
- ↑ Liczba obsłużonych pasażerów oraz wykonanych operacji w ruchu krajowym i międzynarodowym – regularnym i czarterowym w latach 2014–2016. [w:] Urząd Lotnictwa Cywilnego [on-line]. ulc.gov.pl, 2017. [dostęp 2017-10-17].
- ↑ GUS o liczbie kart SIM po 1Q2013.
- ↑ Wincenty Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, 2001, s. 149. ISBN 83-88149-41-5.
- ↑ Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz.U. z 1961 r. nr 32, poz. 160).
- ↑ a b c GUS: Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r.. 2013-11-13. s. 30, 37, 43, 117. [dostęp 2014-02-09].
- ↑ CIA: World Factbook-Education expenditures. [dostęp 2014-02-09].
- ↑ Poland Universities in Top 500 universities. [dostęp 2014-02-09]. (ang.).
- ↑ Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27].
- ↑ Teresa Michałowska Średniowiecze. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 954–957. ISBN 83-04-04621-0.
- ↑ Janusz Pelc Renesans. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 800–810. ISBN 83-04-04621-0.
- ↑ Jadwiga Sokołowska, Alina Nowicka-Jeżowa Barok. W: Teresa Michałowska, Barbara Otwinowska, Elżbieta Sarnowska-Temeriusz: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. 95–99. ISBN 83-04-04621-0.
- ↑ Teresa Kostkiewiczowa, Alina Aleksandrowicz-Ulrich: Słownik literatury polskiego oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 2002, s. rozdział= Janusz Maciejewski Oświecenie. ISBN 83-04-04620-2.
- ↑ Alina Witkowska: Literatura romantyzmu. Warszawa: PWN, 1987, s. 5–23. ISBN 83-01-05357-7.
- ↑ Słownik terminów literackich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1998, s. 482–483. ISBN 83-04-04417-X.
- ↑ Henryk Markiewicz: Literatura pozytywizmu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 5. ISBN 83-01-12277-3.
- ↑ Henryk Markiewicz: Pozytywizm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004. ISBN 83-01-13849-1.
- ↑ Anita B. Feferman, Solomon Feferman: Alfred Tarski: Life and Logic. Cambridge University Press, 2004. ISBN 978-0-521-80240-6. OCLC OCLC 54691904.
- ↑ Lista polskich kompozytorów najczęściej wymienianych w internecie. [dostęp 3 grudnia 2008]. (ang.).
- ↑ Tylko „Puls Biznesu” na plusie w grudniu 2017, „Gazeta Wyborcza” z największym spadkiem.
- ↑ Tylko „Tygodnik Powszechny” ze wzrostem sprzedaży w 2017 roku, „Wprost” o 21 proc. w dół.
- ↑ Jędrzej Kitowicz: Opis obyczajów za panowania Augusta III Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970, s. 453–456.
- ↑ Prosper MontaLarousse Librarie, Prosper Montagné, Larousse, Comité gastronomique, Joel Robuchon: Larousse Gastronomique. Paris / Nowy Jork: Clarkson Potter / Larousse, 2001 (oryg. wydanie 1938). ISBN 0-609-60971-8. OCLC 46872358. [dostęp 2009-01-10]. (ang.).
- ↑ Spadło zainteresowanie sportem. Sport.pl. [dostęp 2010-09-29]. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ Dz.U. z 1951 r. nr 4, poz. 28.
Bibliografia
- Praca zbiorowa. Mały Rocznik Statystyczny Polski 2008. . ISSN 1640-3630. [dostęp 3 grudnia 2008].
- Praca zbiorowa: Literatura polska. Encyklopedia PWN. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007. ISBN 978-83-01-15130-0.
- Norman Davies: Boże igrzysko. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006. ISBN 83-240-0654-0.
- Marian Eckert: Historia Polski 1914–1939. Warszawa: 1990. ISBN 83-02-04044-4.
- Lech Garlicki: Polskie prawo konstytucyjne. Wyd. 11. Warszawa: Liber, 2007. ISBN 978-83-7206-142-3.
- Roman Grodecki, Stanisław Zachorowski, Jan Dąbrowski: Dzieje Polski Średniowiecznej. T. 1. Kraków: Platan, 1995 (wyd. pierwsze 1926). ISBN 83-7052-230-0.
- Krzysztof Groniowski, Jerzy Skowronek: Historia Polski 1795–1914 Warszawa Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne 1977.
- Janusz Kaliński, Zbigniew Landau: Gospodarka Polski w XX wieku. Wyd. 2 zmienione. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. ISBN 83-208-1428-6.
- Jerzy Kondracki: Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN, 2002. ISBN 83-01-13897-1.
- Jerzy Kondracki: Geografia Polski: mezoregiony fizycznogeograficzne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994. ISBN 83-01-11422-3.
- Wiesław Skrzydło: Ustrój polityczny RP w świetle Konstytucji z 1997 r. Warszawa: 2008. ISBN 978-83-7526-573-6.
- Stanisław Szczur: Historia Polski – Średniowiecze. Wydawnictwo Literackie, 2002. ISBN 83-08-03272-9.
Linki zewnętrzne
- Prezydent RP
- Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
- Sejm RP
- Senat RP
- Najwyższa Izba Kontroli
- Sąd Najwyższy
- Trybunał Konstytucyjny
- Rzecznik Praw Obywatelskich
- Główny Urząd Statystyczny
- Polska w corocznej publikacji CIA „The World Factbook”
- Oficjalny Portal Promocyjny Rzeczypospolitej Polskiej