Sosna kalabryjska

Sosna kalabryjska
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	nagonasienne
Klasa	iglaste
Rząd	sosnowce
Rodzina	sosnowate
Rodzaj	sosna
Gatunek	sosna kalabryjska
	Nazwa systematyczna
	Pinus brutia Ten.; 1811-1815
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Zasięg
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Sosna kalabryjska (Pinus brutia Ten.) – gatunek drzewa z rodziny sosnowatych. Sosna kalabryjska występuje głównie na terenie Turcji, także we wschodniej Bułgarii, Grecji, Azerbejdżanie, północnym Iraku, wschodniej Syrii, Libanie, na Krecie, Cyprze, we Włoszech oraz na czarnomorskim wybrzeżu Rosji i Abchazji. Gatunek ten sprowadzony został z Turcji do włoskiej prowincji Kalabria w czasach rzymskich (wówczas Brutia). Jedna odmiana tego gatunku uznana została za zagrożoną.

Morfologia

Pokrój: Średnich rozmiarów drzewo iglaste, wiecznie zielone. Korona za młodu stożkowata, z wiekiem spłaszcza się, staje się otwarta i nieregularna^[5].
Pień: Pień prosty, osiąga wysokość 25–35 metrów i średnicę do 1,5 m^[5]. Kora początkowo szara i gładka, z wiekiem czerwono-brązowa, gruba i spękana^[5].
Liście: Igły zebrane w pęczki po 2, chociaż zdarzają się po 3, długości 10–18 cm, szerokości około 1 mm, ciemnozielone^[5].
Szyszki: Siedzące^[5]. Grube, twarde i ciężkie, o długości 6–11 cm. Młode szyszki są zielone, po roku stają się czerwono-brązowe. Nasiona długości 7–8 mm z 15–20 mm skrzydełkiem.

Liście i szyszki (Syria)
Szyszka nasienna

Gatunki podobne: Blisko spokrewniona sosna alepska osiąga mniejsze rozmiary (do 20 m wysokości i 100 cm średnicy). Ma igły jasnozielone i delikatniejsze (do 12 cm długości i poniżej 1 mm średnicy). Szyszki ma krótkoszypułkowe^[5].

Biologia i ekologia

Igły pozostają na drzewie od 1,5 do 2,5 lat. Szyszki nasienne dojrzewają w kwietniu w dwa lata po zapyleniu. Otwierają się zaraz potem lub w ciągu kolejnych 2 lat, chociaż czasem nasiona uwalniają, dopiero gdy deszcz rozmiękczy łuski^[6].

Preferuje podłoże wilgotne. Lubi stanowiska nasłonecznione.

Systematyka i zmienność

Synonimy^[7]: Pinus halepensis var. brutia (Ten.) Elwes et Henry, Pinus halepensis subsp. brutia (Tenore) Holmboe, Pinus persica Strangw.

Pozycja gatunku w obrębie rodzaju Pinus^[8]:

podrodzaj Pinus
- sekcja Pinus
  - podsekcja Pinaster
    - gatunek P. brutia

Wybrzeże Morza Czarnego, Dzhankhot, Rosja

Sosna kalabryjska klasyfikowana jest czasem jako podgatunek sosny alepskiej (P. halepensis subsp. brutia). Częściej traktowana jest jako osobny gatunek blisko spokrewniony z sosną alepską, a także sosną kanaryjską i sosną nadmorską. Jest to gatunek o średniej zmienności. Wyróżnia się 4–5 podtaksonów, ujmowanych różnie, między innymi jako cztery odmiany (var. brutia, var. pityusa, var. pendulifolia, var. eldarica)^[9] lub jako cztery odmiany i podgatunek^[7]^[6]:

Pinus brutia var. brutia – odmiana typowa, rośnie w rejonie Morza Śródziemnego,
Pinus brutia var. pityusa (Steven) Silba (syn, P. pityusa Steven) – pochodzi z Abchazji (z rejonu Picundy skąd wzięła nazwę), występuje też w rejonie Kaukazu,
Pinus brutia var. stankewiczii (Sukaczev) Frankis,
Pinus brutia var. pendulifolia Frankis – występuje w Turcji,
Pinus brutia subsp. eldarica (Medw.) Nahal – podgatunek czasem uważany za osobny gatunek Pinus eldarica Medw. Pochodzi z Azerbejdżanu.

Zagrożenia

Gatunek umieszczony został przez międzynarodową organizację IUCN w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych w grupie gatunków niższego ryzyka (kategoria zagrożenia: LC, według klasyfikacji v2.3 i v3.1)^[4]^[9]. Odmiana P. brutia var. pityusa uznana została za zagrożoną (kategoria zagrożenia: VU, według klasyfikacji v2.3 i v3.1), w związku z utratą części siedlisk w obszarze występowania. Głównym zagrożeniem jest rozwój infrastruktury w rejonie wybrzeża Morza Czarnego, szczególnie w rejonie Półwyspu Krymskiego^[10]. Podgatunek P. brutia subsp. eldarica, ujęty w randze odmiany P. brutia var. eldarica (Medw.) Silba, uzyskał w 2013 r. status taksonu bliskiego zagrożeniu (kategoria NT, według klasyfikacji v3.1). Takson ten, endemit Azerbejdżanu, rośnie dziko w jednej lokalizacji, wprawdzie objętej ochroną (wpierw w Parku Narodowym Göygöl, a od 2004 w osobnym Państwowym Rezerwacie Przyrody „Sosna eldarska”) ale narażonej na choroby powodowane przez grzyby, dotykające plantacji w Kaukazie Południowym^[11].

Zastosowanie

Roślina ozdobna – drzewo chętnie sadzone w parkach i ogrodach, w rejonach o suchym i ciepłym klimacie (np. Arizona, Kalifornia).
Jest bardzo wytrzymała na suszę i wiatry, sadzona na piaskach chroni podłoże przed wywiewaniem piasku^[12].
Roślina użytkowa – sosna kalabryjska jest jednym z ważniejszych drzew leśnych w północno-wschodnim rejonie Morza Śródziemnego. Owad Marchalina hellenica żywiący się sokiem tej sosny produkuje duże ilości spadzi, która zbierana jest przez pszczoły miodne i daje dobrej jakości miód sosnowy, ceniony za walory smakowe i lecznicze^{[potrzebny przypis]}.
Drewno – uprawiana jest jako źródło drewna.

Udział w kulturze

Żywica otrzymywana z drewna i szyszek w Starożytnym Egipcie była używana do balsamowania zwłok faraonów^[12].
Niemal wszyscy znawcy roślin biblijnych są zgodni, że sosna kalabryjska wymieniona jest w tych miejscach Biblii, gdzie mowa jest o sprowadzanym drewnie sosnowym. W czasach biblijnych sosna ta nie występowała bowiem na Ziemi Świętej, ale występuje na obszarze śródziemnomorskim. Ponadto M. Zohary zauważył, że pięciokrotnie występujące w hebrajskim oryginale Biblii słowo `ёṣ šemen jest podobne do obecnej nazwy sosny `őren i powinno być przetłumaczone jako sosna, a nie „drzewo oliwne” lub „dzika oliwka”, jak to błędnie uczyniono w wielu przekładach Biblii (również w Biblii Tysiąclecia)^[12].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).
↑ M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).
↑ ^a ^b A.A. Farjon A.A., Pinus brutia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-02-08] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mauri i inni, inus halepensis and Pinus brutia in Europe: distribution, habitat, usage and threats, San-Miguel-Ayanz i inni red., [w:] European Atlas of Forest Tree Species, Luxembourg: EU, 2016 [dostęp 2023-06-17] .
↑ ^a ^b M. P. Frankis: Morphology and affinities of Pinus brutia. W: O. Tashkin (ed.): Papers International Symposium Pinus brutia. Marmaris. Ankara: 1993, s. 11-18.
↑ ^a ^b Pinus brutia, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2010-02-13] (ang.).
↑ Christopher J.Ch.J. Earle Christopher J.Ch.J., Pinus, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2009-09-12] (ang.).
↑ ^a ^b A.A. Farjon A.A., Pinus brutia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-08-03] (ang.).
↑ A.A. Farjon A.A., Pinus brutia var. pityusa, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-02-13] (ang.).
↑ A.A. Farjon A.A., Pinus brutia var. eldarica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-08-03] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Pinales : Pinaceae, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-02-28] (ang.).

[christenhusz2011-3] M.J.M.M.J.M. Christenhusz M.J.M.M.J.M. i inni, A new classification and linear sequence of extant gymnosperms, „Phytotaxa”, 19 (1), 2011, s. 55–70, DOI: 10.11646/phytotaxa.19.1.3 (ang.).

[iucn-4] A.A. Farjon A.A., Pinus brutia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-02-08] (ang.).

[mauri-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Mauri i inni, inus halepensis and Pinus brutia in Europe: distribution, habitat, usage and threats, San-Miguel-Ayanz i inni red., [w:] European Atlas of Forest Tree Species, Luxembourg: EU, 2016 [dostęp 2023-06-17] .

[Frankis-6] M. P. Frankis: Morphology and affinities of Pinus brutia. W: O. Tashkin (ed.): Papers International Symposium Pinus brutia. Marmaris. Ankara: 1993, s. 11-18.

[Gymn2-7] Pinus brutia, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2010-02-13] (ang.).

[Gymn-8] Christopher J.Ch.J. Earle Christopher J.Ch.J., Pinus, [w:] Gymnosperm Database [online] [dostęp 2009-09-12] (ang.).

[IUCN2013-9] A.A. Farjon A.A., Pinus brutia, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-08-03] (ang.).

[IUCN2-10] A.A. Farjon A.A., Pinus brutia var. pityusa, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2010-02-13] (ang.).

[IUCN3-11] A.A. Farjon A.A., Pinus brutia var. eldarica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2013-08-03] (ang.).

[rb-12] Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]