Skrótowiec

Skrótowiec^[1], akronim^[2]^[3] (stgr. ἄκρος ákros „skrajny” + ὄνομα ónoma „imię, nazwa”) – słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów^[4]^[5]. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym skrótowce to specyficzna klasa derywatów (wyrazów pochodnych). Derywaty te funkcjonują zarówno w języku mówionym, jak i w postaci pisanej, co odróżnia je od skrótów właściwych, będących jedynie konwencjonalnym sposobem zapisu wyrazów^[6]. Skrótowce bywają popularnie utożsamiane ze skrótami, choć według terminologii językoznawczej pojęcia te nie są tożsame. Akronimy bywają traktowane jako specyficzny rodzaj skrótów^[5]^[7]^[8].

Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) /awues/, BBC (British Broadcasting Corporation) /bibis-i/.

Skrótowce w języku polskim

Klasyfikacja skrótowców

Pierwsze próby stworzenia taksonomii skrótowców podjęli jeszcze przed II wojną światową Jan Otrębski i Henryk Ułaszyn; wyodrębnili oni wówczas cztery klasy. Jednak najbardziej znany jest podział rozpowszechniony przez Słownik poprawnej polszczyzny i Słownik ortograficzny języka polskiego pod redakcją Mieczysława Szymczaka.

Skrótowce literowe

Skrótowce literowe składają się z pierwszych liter wyrazów skracanego wyrażenia, przy czym każda z tych liter wymawiana jest osobno, np.:

AGD – artykuły gospodarstwa domowego /a-gie-de/
AZS – Akademicki Związek Sportowy /a-zet-es/
NBP – Narodowy Bank Polski /en-be-pe/
BBWR – Bezpartyjny Blok Wspierania Reform lub Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem /be-be-wu-er/
PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń /pe-zet-u/
RP – Rzeczpospolita Polska /er-pe/.
WDC – Warszawski Dworzec Centralny^[9] /wu-de-ce/

Zapisuje się je bez kropek po każdej literze. Przy odczytywaniu skrótowców literowych akcentuje się ostatnią sylabę, np. /pe-zet-u/^[10].

Skrótowce głoskowe

Skrótowce głoskowe (głoskowce) składają się, tak jak literowce, z pierwszych liter skracanego wyrażenia, jednak litery te wymawiane są tu łącznie, jako suma głosek. Obejmują większość skrótowców zawierających jedną lub więcej niż jedną samogłoskę, np.:

GUS – Główny Urząd Statystyczny /gus/
OBOP – Ośrodek Badania Opinii Publicznej /obop/
PAN – Polska Akademia Nauk /pan/
ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych /zus/.

Przy odczytywaniu głoskowców akcentuje się przedostatnią sylabę, np. /obop/^[11].

Skrótowce grupowe

Skrótowce grupowe (grupowce, sylabowce, zgłoskowce) składają się z grupy głosek (najczęściej pierwszych sylab), którymi rozpoczynają się słowa skracanego wyrażenia, i wymawiane są jako suma połączonych głosek (sylab). Do tej kategorii zaliczane są też skrótowce utworzone z połączenia sylab tego samego wyrazu (najczęściej pierwszej i ostatniej). Wielką literą pisana jest najczęściej tylko pierwsza litera skrótowca, np.:

Pafawag – Państwowa Fabryka Wagonów /pafawag/
Polfa – Polska Farmacja /polfa/
Fablok – Fabryka Lokomotyw /fablok/
baon – batalion /baon/.

Skrótowce mieszane

Skrótowce mieszane (kombinowane) mają niejednorodną strukturę, są kombinacjami dwóch lub nawet trzech wymienionych powyżej typów, w związku z czym wyróżnia się wśród nich:

literowo-głoskowe, np.:
- CBOS – Centrum Badania Opinii Społecznej /cebos/
- CPLiA – Centrala Przemysłu Ludowego i Artystycznego /cepelia/
- SGPiS – Szkoła Główna Planowania i Statystyki /es-gie-pis/

literowo-grupowe, np.:
- PZMot – Polski Związek Motorowy /pe-zet-mot/
- PZKosz – Polski Związek Koszykówki /pe-zet-kosz/

głoskowo-grupowe, np.:
- Polmos – Polski Monopol Spirytusowy /polmos/

grupowo-literowo-głoskowe (bardzo mała grupa), np.:
- Arged – artykuły gospodarstwa domowego /arged/^[12].

Skrótowce złożeniowe

Skrótowce złożeniowe (w tym złożone z obcych elementów) to takie, w których skład wchodzi cały wyraz określany i część wyrazu określającego, np.:

Investbank – bank inwestycyjny /investbank/
Amerbank – bank amerykański /amerbank/.

Skrótowce angielskie w języku polskim

Wymawianie głoskowe skrótowców jest charakterystyczne dla języka polskiego, natomiast w innych językach mogą obowiązywać odmienne reguły. Na przykład w języku angielskim krótsze skrótowce wymawiane są literowo. W związku z tymi różnicami wiele literowców angielskich jest w języku polskim wymawianych głoskowo, np.:

CMYK – Cyan Magenta Yellow Black: pol. /cmyk/, ang. /si-em-waɪ-ˈkeɪ/
HIV – human immunodeficiency virus: pol. /hiw/, ang. /eɪtʃ-aɪ-ˈvi/
UFO – unidentified flying object: pol. /ufo/, ang. /ju-ef-ˈəʊ/
VIP – very important person: pol. /wip/, ang. /vi-aɪ-ˈpi/.

Wymawianie literowe dotyczy w angielskim skrótowców dwu-, trój- i niektórych czteroliterowych. Skrótowce pięcioliterowe i dłuższe, a także niektóre czteroliterowe, są podobnie jak w języku polskim wymawiane sylabicznie, np.:

AIDS – acquired immunodeficiency syndrome: pol. /ejds/, ang. /eɪdz/
NATO – North Atlantic Treaty Organization: pol. /nato/, ang. /neɪtəʊ/
laser – light amplification by stimulated emission of radiation: pol. /laser/, ang. /leɪzə/
radar – radio detection and ranging: pol. /radar/, ang. /reɪdə/.

Przykładem skrótowca w obydwu językach wymawianego literowo jest:

HTML – Hypertext Markup Language: pol. /ha-te-em-el/, ang. /eɪʧ-ti-em-ˈel/.

Odmiana skrótowców

Zarówno skrótowce głoskowe, jak i literowe, które kończą się samogłoską, pozostają w języku polskim nieodmienne (np. PKO, USA), natomiast te zakończone spółgłoską odmieniają się jak rzeczowniki (np. ZUS, ONZ)^[11]. Jeśli skrótowiec się odmienia, końcówki zapisuje się z użyciem łącznika, np.: w HTML-u, z GUS-em. Wyjątkiem są skrótowce kończące się na T lub Ł: w miejscowniku poza pierwszą literą zapisuje się je małymi literami oraz pomija łącznik, np.: WAT – Wacie^[13]. Łącznik pomija się też, gdy skrótowiec kończy się małą literą: Polfa – Polfy.

Użycie apostrofu zamiast łącznika, np. DJ’a, jest niezgodne z polskimi przepisami ortograficznymi. Końcówkę należy zapisać małą literą i oddzielić ją od tematu za pomocą łącznika^[14].

Zobacz też

allonim, ananim, antonim, egzonim, homonim, kryptonim, pseudonim, synonim
akronim rekurencyjny
brachygrafia
zrost
zbitka wyrazowa

Przypisy

↑ Słownik terminologiczny informacji naukowej, MariaM. Dembowska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1979, s. 24 .
↑ JanJ. Grzenia JanJ., abrewiacja i akronim, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 4 października 2005 [dostęp 2019-09-10] .
↑ Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich. Wrocław, Łódź: Ossolineum, 1986, s. 20. ISBN 83-04-01914-0.
↑ František Štraus: Príručný slovník literárnovedných termínov. Wyd. 2. Bratysława: Vydavateľstvo Spolku slovenských spisovateľov, 2005, s. 13. ISBN 80-8061-208-0. (słow.).
↑ ^a ^b Mistrík 1993 ↓, s. 57.
↑ KatarzynaK. Kłosińska KatarzynaK., Skrót a skrótowiec, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 26 listopada 2016 [dostęp 2019-09-10] .
↑ Mistrík 1993 ↓, s. 384.
↑ JanJ. Grzenia JanJ., Szkolny słownik ortograficzny, Nomen Omen, 2010, s. 19, ISBN 978-83-62187-04-1 .
↑ Arseniusz Romanowicz, „Warszawski Dworzec Centralny”, wyd. DOKP, Warszawa 1975.
↑ Bąk 1977 ↓, s. 231.
↑ ^a ^b Bąk 1977 ↓, s. 232.
↑ Przykład podany w Słowniku poprawnej polszczyzny W. Doroszewskiego, PWN 1980. Obecnie istnieje kilka firm o nazwie Arged.
↑ Skrótowce zakończone na T i Ł, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18] .
↑ Jeśli skrótowiec się odmienia, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-09-10] .

Bibliografia

Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).

Linki zewnętrzne

Skrótowce, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18] .

[:0-1] Słownik terminologiczny informacji naukowej, MariaM. Dembowska, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1979, s. 24 .

[2] JanJ. Grzenia JanJ., abrewiacja i akronim, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 4 października 2005 [dostęp 2019-09-10] .

[3] Stanisław Sierotwiński: Słownik terminów literackich. Wrocław, Łódź: Ossolineum, 1986, s. 20. ISBN 83-04-01914-0.

[4] František Štraus: Príručný slovník literárnovedných termínov. Wyd. 2. Bratysława: Vydavateľstvo Spolku slovenských spisovateľov, 2005, s. 13. ISBN 80-8061-208-0. (słow.).

[CITEREFMistrík199357-5] Mistrík 1993 ↓, s. 57.

[6] KatarzynaK. Kłosińska KatarzynaK., Skrót a skrótowiec, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 26 listopada 2016 [dostęp 2019-09-10] .

[CITEREFMistrík1993384-7] Mistrík 1993 ↓, s. 384.

[8] JanJ. Grzenia JanJ., Szkolny słownik ortograficzny, Nomen Omen, 2010, s. 19, ISBN 978-83-62187-04-1 .

[9] Arseniusz Romanowicz, „Warszawski Dworzec Centralny”, wyd. DOKP, Warszawa 1975.

[CITEREFBąk1977231-10] Bąk 1977 ↓, s. 231.

[CITEREFBąk1977232-11] Bąk 1977 ↓, s. 232.

[12] Przykład podany w Słowniku poprawnej polszczyzny W. Doroszewskiego, PWN 1980. Obecnie istnieje kilka firm o nazwie Arged.

[cv-13] Skrótowce zakończone na T i Ł, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-02-18] .

[aa-14] Jeśli skrótowiec się odmienia, [w:] Zasady pisowni i interpunkcji [online], PWN [dostęp 2019-09-10] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]