Wikipedia

SM UC-61

niemiecki podwodny stawiacz min
Ten artykuł dotyczy okrętu podwodnego UC-61 z 1916 roku. Zobacz też: inne okręty o tej samej lub podobnej nazwie.

SM UC-61 – niemiecki podwodny stawiacz min z okresu I wojny światowej, jedna z 64 zbudowanych jednostek typu UC II. Zwodowany 11 listopada 1916 roku w stoczni AG Weser w Bremie, został przyjęty do służby w Kaiserliche Marine 13 grudnia 1916 roku. W czasie służby operacyjnej w składzie Flotylli Flandria okręt odbył pięć patroli bojowych, w wyniku których zatonęło 11 statków o łącznej pojemności 13 821 BRT i krążownik pancerny „Kléber”(inne języki) o wyporności 7578 ton, a dwa statki o łącznej pojemności 3476 BRT i jeden okręt o wyporności 570 ton zostały uszkodzone. 26 lipca 1917 roku SM UC-61 wszedł na mieliznę nieopodal Calais, a następnie został zniszczony przez załogę, by nie wpadł w ręce wroga. Na przełomie 2018 i 2019 roku wrak okrętu był widoczny podczas odpływów na plaży w Wissant.

SM UC-61
Ilustracja
SM UC-56, siostrzany okręt UC-61
Klasa

okręt podwodny

Typ

UC II

Projekt

41

Historia
Stocznia

AG Weser, Brema

Położenie stępki

3 kwietnia 1916

Wodowanie

11 listopada 1916

 Kaiserliche Marine
Wejście do służby

13 grudnia 1916

Los okrętu

zniszczony 26 lipca 1917

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


422 tony
504 tony

Długość

51,85 m

Szerokość

5,22 m

Zanurzenie

3,67 m

Zanurzenie testowe

50 m

Rodzaj kadłuba

dwukadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 silniki Diesla o łącznej mocy 440 kW (600 KM)
2 silniki elektryczne o łącznej mocy 460 kW (620 KM)
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


11,9 węzła
7,2 w.

Zasięg

powierzchnia: 8000 Mm przy 7 w.
zanurzenie: 59 Mm przy 4 w.

Uzbrojenie
18 min UC/200, 1 działo kal. 88 mm, 7 torped
Wyrzutnie torpedowe

3 × 500 mm

Załoga

26

Multimedia w Wikimedia Commons

Projekt i budowa

edytuj

Sukcesy pierwszych niemieckich podwodnych stawiaczy min typu UC I, a także niedostatki tej konstrukcji, skłoniły dowództwo Cesarskiej Marynarki Wojennej z admirałem von Tirpitzem na czele do działań mających na celu budowę nowego, znacznie większego i doskonalszego typu okrętów podwodnych. Opracowany latem 1915 roku projekt okrętu, oznaczonego później jako typ UC II, tworzony był równolegle z projektem przybrzeżnego torpedowego okrętu podwodnego typu UB II[1]. Głównymi zmianami w stosunku do poprzedniej serii były: instalacja wyrzutni torpedowych i działa pokładowego, zwiększenie mocy i niezawodności siłowni, oraz wzrost prędkości i zasięgu jednostki, kosztem rezygnacji z możliwości łatwego transportu kolejowego (ze względu na powiększone rozmiary)[1][2].

SM[a] UC-61 zamówiony został 12 stycznia 1916 roku jako jednostka z III serii okrętów typu UC II (numer projektu 41, nadany przez Inspektorat U-Bootów[3]), w ramach wojennego programu rozbudowy floty[4][5]. Został zbudowany w stoczni AG Weser w Bremie jako jeden z czterech okrętów III serii zamówionych w tej wytwórni[4][6][7]. UC-61 otrzymał numer stoczniowy 259 (Werk 259)[5][8]. Stępkę okrętu położono 3 kwietnia 1916 roku[5], a zwodowany został 11 listopada 1916 roku[9][10].

Dane taktyczno-techniczne

edytuj

SM UC-61 był średniej wielkości przybrzeżnym okrętem podwodnym o konstrukcji dwukadłubowej[2]. Długość całkowita wynosiła 51,85 metra, szerokość 5,22 metra i zanurzenie 3,67 metra[6][8]. Wykonany ze stali kadłub sztywny miał 39,3 metra długości i 3,61 metra szerokości, a wysokość (od stępki do szczytu kiosku) wynosiła 7,46 metra[11]. Wyporność w położeniu nawodnym wynosiła 422 tony, a w zanurzeniu 504 tony[6][12]. Jednostka miała wysoki, ostry dziób przystosowany do przecinania sieci przeciwpodwodnych; do jej wnętrza prowadziły trzy luki: pierwszy przed kioskiem, drugi w kiosku, a ostatni w części rufowej, prowadzący do maszynowni[13]. Cylindryczny kiosk miał średnicę 1,4 metra i wysokość 1,8 metra, obudowany był opływową osłoną[13]. Okręt napędzany był na powierzchni przez dwa 6-cylindrowe, czterosuwowe silniki wysokoprężne MAN S6V26/36 o łącznej mocy 440 kW (600 KM), a pod wodą poruszał się dzięki dwóm silnikom elektrycznym SSW o łącznej mocy 460 kW (620 KM)[6][8]. Dwa wały napędowe obracały dwie śruby wykonane z brązu manganowego (o średnicy 1,9 metra i skoku 0,9 metra)[13]. Okręt osiągał prędkość 11,9 węzła na powierzchni i 7,2 węzła w zanurzeniu[6][8]. Zasięg wynosił 8000 Mm przy prędkości 7 węzłów w położeniu nawodnym oraz 59 Mm przy prędkości 4 węzłów pod wodą[6][8][b]. Zbiorniki mieściły 43 tony paliwa[8][14][c], a energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów 26 MAS po 62 ogniwa, zlokalizowanych pod przednim i tylnym pomieszczeniem mieszkalnym załogi[4][15]. Okręt miał siedem zewnętrznych zbiorników balastowych[13]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 50 metrów[11][16], a czas wykonania manewru zanurzenia 40 sekund[17].

Głównym uzbrojeniem okrętu było 18 min kotwicznych typu UC/200 w sześciu skośnych szybach minowych o średnicy 100 cm, usytuowanych w podwyższonej części dziobowej jeden za drugim w osi symetrii okrętu, pod kątem do tyłu (sposób stawiania – „pod siebie”)[2][18]. Układ ten powodował, że miny trzeba było stawiać na zaplanowanej przed rejsem głębokości, gdyż na morzu nie było do nich dostępu (co znacznie zmniejszało skuteczność okrętów)[19][18]. Wyposażenie uzupełniały dwie zewnętrzne wyrzutnie torped kalibru 500 mm (umiejscowione powyżej linii wodnej na dziobie, po obu stronach szybów minowych), jedna wewnętrzna wyrzutnia torped kal. 500 mm na rufie (z łącznym zapasem 7 torped) oraz umieszczone przed kioskiem działo pokładowe kal. 88 mm L/30, z zapasem amunicji wynoszącym 130 naboi[2][11][20]. Okręt wyposażony był w dwa peryskopy Zeissa: wachtowy i bojowy oraz radiostację z podnoszonym masztem o wysokości 10 metrów[21][d]. Wyposażenie uzupełniała kotwica grzybkowa o masie 272 kg[13].

Załoga okrętu składała się z 3 oficerów oraz 23 podoficerów i marynarzy[17][22].

Służba

edytuj

1916 rok

edytuj

13 grudnia 1916 roku SM UC-61 został przyjęty do służby w Cesarskiej Marynarce Wojennej[5][10]. Dowództwo jednostki objął por. mar. (niem. Oberleutnant zur See) Georg Gerth, dowodzący wcześniej UB-12[23].

1917 rok

edytuj
 
Fragmenty wraku UC-61 w 2018 r.

Z dniem 1 lutego 1917 roku, rozkazem szefa sztabu admiralicji niemieckiej z 12 stycznia tego roku, U-Booty należące do czterech flotylli Hochseeflotte, Flotylli Flandria i Flotylli Pola(inne języki) rozpoczęły nieograniczoną wojnę podwodną[24][25]. Po okresie szkolenia okręt został 27 lutego przydzielony do Flotylli Flandria[5]. W dniach 1–5 marca UC-61 odbył swoją pierwszą operację bojową w rejon Hoofden(inne języki) (na północny zachód od Scheveningen)[26]. 5 marca u wybrzeży Belgii okręt storpedował bez ostrzeżenia i zatopił zbudowany w 1907 roku brytyjski parowiec pasażerski „Copenhagen” o pojemności 2570 BRT, przewożący pasażerów z Harwich do Hoek van Holland (zginęło sześć osób)[27][28].

30 kwietnia na minę postawioną przez okręt podwodny nieopodal Swanage wpłynął zbudowany w 1908 roku brytyjski uzbrojony trawler HMT[e] „Arfon” (227 BRT)[f], tonąc na pozycji 50°30′N 2°10′W/50,500000 -2,166667 ze stratą 10 załogantów[29]. Tego dnia załoga U-Boota dokonała nieopodal latarni morskiej Portland Bill dwóch kolejnych zatopień: zatrzymała i po ewakuacji załogi zniszczyła za pomocą ładunków wybuchowych zbudowany w 1887 roku brytyjski drewniany szkuner „Little Mystery” o pojemności 114 BRT, transportujący węgiel z Cardiff do Cherbourga[27][30] oraz pochodzący z 1907 roku urugwajski parowiec „Gorizia” (1957 BRT), płynący z ładunkiem drobnicy z Nowego Jorku do Hawru (na pozycji 50°36′N 2°55′W/50,600000 -2,916667)[31].

3 maja UC-61 zatopił dwie kolejne jednostki: w odległości 3 Mm na południowy zachód od Île-de-Sein francuską łódź rybacką „Fils Du Progres” (25 BRT)[32] i zbudowany w 1892 roku włoski parowiec „Giovannina” o pojemności 3030 BRT, płynący na trasie Katania – Liverpool (10 Mm na południowy zachód od Belle-Île)[33]. Dwa dni później więcej szczęścia miał zbudowany w 1890 roku francuski parowiec „Le Gard” (1658 BRT), który został uszkodzony w wyniku ostrzału z działa pokładowego U-Boota w odległości 200 Mm od Belle-Île (na pokładzie śmierć poniósł jeden marynarz)[34]. 8 maja okręt podwodny w odległości 44 Mm na południowy zachód od Penmarch ostrzelał i zatopił zbudowany w 1883 roku francuski parowiec „Nelly” o pojemności 1868 BRT (na pozycji 47°18′N 4°55′W/47,300000 -4,916667, śmierć poniósł artylerzysta Th. Tesseraud)[35]. 10 maja ofiarami działalności UC-61 padły dwa kolejne parowce: zbudowany w 1909 roku brytyjski „Broomhill” (1392 BRT), transportujący węgiel z Penarth do Sheerness, zatrzymany i zatopiony za pomocą ładunków wybuchowych 9 Mm na południowy zachód od latarni morskiej Portland Bill (na pozycji 50°25′N 2°32′W/50,416667 -2,533333, zginęły dwie osoby)[27][36] oraz pochodzący z 1864 roku norweski „Minerva” (518 BRT), płynący pod balastem z Fécamp do Swansea (w odległości 15 Mm na zachód od latarni morskiej Portland Bill; nikt nie zginął)[37].

27 czerwca okręt podwodny postawił liczącą sześć min zagrodę na podejściach do bazy Marine nationale w Breście[38]. Kilka godzin później na jedną z min wszedł zwodowany w 1902 roku francuski krążownik pancerny „Kléber”(inne języki) o wyporności 7578 ton, który zatonął na pozycji 48°17′N 4°50′W/48,283333 -4,833333 ze stratą 42 członków załogi[39][40]. Nazajutrz więcej szczęścia miał zbudowany w 1893 roku norweski parowiec „Edith Fische” (1818 BRT), płynący pod balastem z Caen do Newport, który jedynie został uszkodzony ogniem artyleryjskim U-Boota w odległości 18 Mm na północny wschód od latarni morskiej Start Point (okręt podwodny był zmuszony do przerwania ostrzału z powodu pojawienia się w rejonie brytyjskich trałowców)[41].

4 lipca w odległości 9 Mm na północny zachód od latarni morskiej Portland Bill UC-61 zatopił zbudowany w 1880 roku norweski parowiec „Ull” o pojemności 543 BRT, przewożący węgiel z Glasgow do Nantes (nikt nie zginął)[42]. Dwa dni później jego los podzielił zbudowany w 1910 roku belgijski parowiec „Indutiomare” (1577 BRT), płynący z Newport do Hawru, storpedowany na południe od wyspy Wight (na pozycji 50°34′N 1°24′W/50,566667 -1,400000, śmierć poniosły trzy osoby)[43]. 7 lipca 15 Mm na południowy zachód od Beachy Head U-Boot storpedował brytyjski niszczyciel HMS „Ettrick”(inne języki) (570 ton), który doznał ciężkich uszkodzeń (utracił dziób), a na jego pokładzie zginęło 49 załogantów[44].

26 lipca 1917 roku SM UC-61 znajdował się w drodze z bazy w Zeebrugge na wody nieopodal Hawru i Boulogne-sur-Mer, gdy podczas gęstej mgły wszedł na mieliznę nieopodal Wissant (na pozycji 50°54′N 1°40′E/50,900000 1,666667)[5][45]. Wobec niemożliwości zejścia na wodę okręt został wysadzony, by nie wpadł w ręce wroga, a licząca 26 osób załoga została wzięta do niewoli przez patrol belgijskiej kawalerii[5][45].

Na przełomie 2018 i 2019 roku wrak UC-61 był widoczny podczas odpływów na plaży w Wissant[46].

Podsumowanie działalności bojowej

edytuj

SM UC-61 odbył pięć rejsów operacyjnych, w wyniku których zatonęło 11 statków o łącznej pojemności 13 821 BRT i krążownik pancerny „Kléber” o wyporności 7578 ton, a dwa statki o łącznej pojemności 3476 BRT i jeden okręt o wyporności 570 ton zostały uszkodzone[47]. Na pokładach zatopionych i uszkodzonych jednostek zginęło co najmniej 114 osób, w tym 49 na brytyjskim niszczycielu HMS „Ettrick”[47][44]. Pełne zestawienie zadanych przez niego strat przedstawia poniższa tabela[47]:

Data Nazwa Państwo Tonaż[g] Los jednostki
5 marca 1917 „Copenhagen”   Wielka Brytania 2570 zatopiony
30 kwietnia 1917 HMT „Arfon”   Royal Navy 227 zatopiony
30 kwietnia 1917 „Gorizia”   Urugwaj 1957 zatopiony
30 kwietnia 1917 „Little Mystery”   Wielka Brytania 114 zatopiony
3 maja 1917 „Fils Du Progres”   Francja 25 zatopiony
3 maja 1917 „Giovannina”   Włochy 3030 zatopiony
5 maja 1917 „Le Gard”   Francja 1658 uszkodzony
8 maja 1917 „Nelly”   Francja 1868 zatopiony
10 maja 1917 „Broomhill”   Wielka Brytania 1392 zatopiony
10 maja 1917 „Minerva”   Norwegia 518 zatopiony
27 czerwca 1917 „Kléber”(inne języki)   Marine nationale 7578 zatopiony
28 czerwca 1917 „Edith Fische”   Norwegia 1818 uszkodzony
4 lipca 1917 „Ull”   Norwegia 543 zatopiony
6 lipca 1917 „Indutiomare”   Belgia 1577 zatopiony
7 lipca 1917 HMS „Ettrick”(inne języki)   Royal Navy 570 uszkodzony
RAZEM zatopione: 12
uszkodzone: 3

Uwagi

edytuj
  1. ↑ SM – Seiner Majestät – [okręt] Jego Mości.
  2. ↑ Opracowania znacznie różnią się wartościami zasięgu na powierzchni: Gibson i Prendergast 2014 ↓, s. 313 podają, że wynosił on 6910 mil morskich przy prędkości 7 węzłów, zaś Hutchinson 2001 ↓, s. 52 – 6430 Mm przy prędkości 7 węzłów.
  3. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 182 podaje, że zbiorniki okrętu mieściły 63 tony paliwa.
  4. ↑ Knott 2015 ↓ podaje, że okręt wyposażony był w trzy peryskopy.
  5. ↑ HMT – His Majesty’s Trawler – Trawler Jego Mości.
  6. ↑ Ponieważ uzbrojone trawlery były pierwotnie jednostkami cywilnymi, podana jest ich pojemność brutto, występująca w źródłach, zamiast wyporności podawanej standardowo dla jednostek wojennych.
  7. ↑ Tonaż statków handlowych i innych cywilnych jednostek podany jest w tonach rejestrowych brutto, a w przypadku okrętów podana jest wyporność w tonach.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b Fontenoy 2007 ↓, s. 106.
  2. ↑ a b c d Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 182.
  3. ↑ Rössler 1989 ↓, s. 50.
  4. ↑ a b c Rössler 1989 ↓, s. 53.
  5. ↑ a b c d e f g UC 61 ↓.
  6. ↑ a b c d e f Möller i Brack 2004 ↓, s. 61.
  7. ↑ Williamson 2016 ↓, s. 14.
  8. ↑ a b c d e f Gogin 2020 ↓.
  9. ↑ Fontenoy 2007 ↓, s. 105.
  10. ↑ a b Hutchinson 2001 ↓, s. 54.
  11. ↑ a b c UC II ↓.
  12. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 564.
  13. ↑ a b c d e Knott 2015 ↓.
  14. ↑ Gröner 1985 ↓, s. 58.
  15. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 247.
  16. ↑ Showell 2006 ↓, s. 56.
  17. ↑ a b Gibson i Prendergast 2014 ↓, s. 313.
  18. ↑ a b Holicki 2020 ↓, s. 92, 95.
  19. ↑ Showell 2006 ↓, s. 57.
  20. ↑ Moore 1990 ↓, s. 127.
  21. ↑ Holicki 2020 ↓, s. 96.
  22. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 246.
  23. ↑ Georg Gerth ↓.
  24. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 285.
  25. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 348.
  26. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 299.
  27. ↑ a b c Wwlossesbrms 2 ↓.
  28. ↑ Copenhagen ↓.
  29. ↑ Arfon ↓.
  30. ↑ Little Mystery ↓.
  31. ↑ Gorizia ↓.
  32. ↑ Fils Du Progres ↓.
  33. ↑ Giovannina ↓.
  34. ↑ Le Gard ↓.
  35. ↑ Nelly ↓.
  36. ↑ Broomhill ↓.
  37. ↑ Minerva ↓.
  38. ↑ Perepeczko 2000 ↓, s. 359.
  39. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 533.
  40. ↑ Kleber ↓.
  41. ↑ Edith Fische ↓.
  42. ↑ Ull ↓.
  43. ↑ Indutiomare ↓.
  44. ↑ a b HMS Ettrick ↓.
  45. ↑ a b Gibson i Prendergast 2014 ↓, s. 173.
  46. ↑ bbc ↓.
  47. ↑ a b c uboatsucc ↓.

Bibliografia

edytuj
  • BRITISH MERCHANT SHIPS LOST to ENEMY ACTION Part 2 of 3 - January-August 1917 in date order. naval-history.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Paul E. Fontenoy: Submarines: An Illustrated History of Their Impact (Weapons and Warfare). Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 2007. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • German WW1 submarine emerges off French coast. bbc.com, 2019-01-12. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • R.H. Gibson, Maurice Prendergast: Niemiecka wojna podwodna 1914-1918. Oświęcim: Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-074-4.
  • Ivan Gogin: UC II type coastal submarine minelayers (1916-1917). Navypedia. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Erich Gröner: Die deutschen Kriegsschiffe 1815–1945: U-Boote, Hilfskreuzer, Minenschiffe, Netzleger, Sperrbrecher. T. 3. Koblenz: Bernard & Graefe, 1985. ISBN 3-7637-4802-4. (niem.).
  • Guðmundur Helgason: Arfon. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Broomhill. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Copenhagen. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Edith Fische. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Fils Du Progres. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Giovannina. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Gorizia. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: HMS Ettrick. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Indutiomare. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Kapitänleutnant Georg Gerth. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Kleber. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Le Gard. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Little Mystery. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Minerva. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Nelly. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Ships hit by UC 61. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: UC 61. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: UC II. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Guðmundur Helgason: Ull. uboat.net. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • Wojciech Holicki. Niemieckie okręty podwodne typu UC II. Część I. „Technika Wojskowa Historia”. Nr specjalny 6, 2020. Magnum X. ISSN 2080-9743. 
  • Robert Hutchinson: Jane’s Submarines: War Beneath the Waves from 1776 to the Present Day. Londyn: HarperCollins, 2001. ISBN 978-0-00-710558-8. (ang.).
  • Peta Knott: UC-6 Thames Estuary: Archaeological Report. historicengland.org.uk. [dostęp 2020-10-13]. (ang.).
  • John Moore (red.): Jane’s Fighting Ships of World War I. London: Studio Editions, 1990. ISBN 1-85170-378-0. (ang.).
  • Eberhard Möller, Werner Brack: The Encyclopedia of U-Boats: From 1904 to the Present. London: Greenhill Books, 2004. ISBN 1-85367-623-3. (ang.).
  • Andrzej Perepeczko: U-booty I wojny światowej. Warszawa: Lampart, 2000. ISBN 83-86776-51-X.
  • Eberhard Rössler: The U-Boat: The Evolution And Technical History Of German Submarines. Annapolis: Naval Institute Press, 1989. ISBN 0-87021-966-9. (ang.).
  • Jak Mallmann Showell: The U-Boat Century: German Submarine Warfare 1906–2006. London: Chatham Publishing, 2006. ISBN 978-1-86176-241-2. (ang.).
  • Gordon Williamson: U-booty Kajzera. Niemieckie okręty podwodne I wojny światowej. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2016. ISBN 978-83-65652-73-7.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=SM_UC-61&oldid=74982322”