Wikipedia

Sól himalajska

Sól z Pakistanu, często o różowym zabarwieniu

Sól himalajska – sól kamienna o różowym zabarwieniu, pochodząca (wbrew nazwie) z pakistańskiego regionu Pendżab, oddalonego od Himalajów o kilkaset kilometrów. Skład chemiczny tej soli tylko nieznacznie różni się od składu zwykłej soli kuchennej (w obu przypadkach ok. 98% stanowi chlorek sodu), zaś zawartość soli mineralnych jest śladowa w porównaniu z zapotrzebowaniem organizmu[1]. Metody wydobycia, zawartość i właściwości soli „himalajskiej” są bardzo zbliżone do polskich wyrobów, m.in. do soli cechsztyńskiej z Kłodawy.

Położenie kopalni Khewra, w której wydobywa się sól himalajską, w stosunku do łańcucha Himalajów

Powstanie

edytuj
 
Sól himalajska

Ponad 500 milionów lat temu (w prekambrze)[2] w miejscu, gdzie obecnie znajdują się Himalaje, istniał starożytny ocean Tetydy. Po jego wyschnięciu pozostały ogromne złoża soli mineralnej, które przemieściły się kilkaset metrów pod ziemię w wyniku ruchów tektonicznych pomiędzy płytami Indyjską i Euroazjatycką, tworząc współczesne pokłady soli kamiennej[3].

Powstałe wówczas Góry Słone (Salt Range), obecnie znajdujące się na terenie Pakistanu, to najmłodszy i najbardziej wysunięty na południe przedni fałd płaskowyżu Kohat-Potwar, który składa się z niskich wzgórz (najwyższy szczyt Sakesar osiąga prawie 1522 m n.p.m.) i dolin[4]. Region ten tworzą w znacznej części złoża soli kamiennej osadzone w prekambryjskich jasnoczerwonych marglach o grubości około 1500 m. Stanowią one prawdopodobnie największe pokłady soli kamiennej na świecie[5]. Bardzo ważną cechą formowania się Gór Słonych jest obecność cyklotemów ewaporatowych, czyli osadów powstałych w wyniku wytrącania się minerałów z roztworu wodnego podczas jego odparowania. Ma to związek z cyklicznymi epizodami transgresji morza. W ten sposób doszło do wytrącania się soli kamiennej, gipsu, anhydrytu, dolomitu, marglu, a niekiedy także łupków bitumicznych[3][6].

Góry Słone składają się z trzech części wyznaczonych przez bieg rzeki Indus: pasm zachodniego i wschodniego oraz centralnie położonej doliny. Rozciągają się na długości około 300 km i szerokości od 10 do 30 km[7].

Historia

edytuj

Według legendy[8] pokłady soli w pobliżu Khewra zostały odkryte około roku 326 p.n.e., kiedy wojska prowadzone przez Aleksandra Macedońskiego zatrzymały się i spostrzegły konie liżące słone skały. Prawdopodobnie od tamtej pory[9] wydobywa się tam sól, jednakże pierwsze zachowane przekazy na ten temat pochodzą dopiero z XIII wieku n.e., gdy rejony te zamieszkiwał lud Janjua[10].

Wydobycie

edytuj
 
Wejście do kopalni soli Khewra, gdzie wydobywa się sól „himalajską” (288 m n.p.m.)

Obecnie sól „himalajska” wydobywana jest głównie w kopalni soli Khewra[potrzebny przypis] w prowincji Pendżab, znajdującej się około 310 km od Himalajów, 260 km od pakistańskiego miasta Lahaur i 298 km od indyjskiego miasta Amritsaru[11] i położona jest na wysokości około 288 m n.p.m. Jest to zarówno jedna z najstarszych funkcjonujących kopalni w Pakistanie[12], jak i druga pod względem wielkości wydobycia kopalnia soli na świecie[13], na przykład w 2015 roku wyprodukowano tam ponad 420 tys. ton soli[14].

Zgodnie z informacjami rządowego przedsiębiorstwa zarządzającego Khewra Mine[14], złoża soli są tam wyodbywane tradycyjnymi metodami z wykorzystaniem technik z 1827 roku[15]. Model wykopu, czyli tzw. „Room and Pillar(inne języki)” („pokój i kolumna”), to system, w którym pozyskiwany surowiec jest wydobywany w płaszczyźnie poziomej tylko częściowo, pozostawiając naturalne układy pomieszczeń i słupów zapewniających stabilną strukturę kopalni. Badania pokazują, że zastosowanie tej techniki pozwala na utrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa[16].

Tylko niewielka część soli wydobywanej w Khewra jest przeznaczona do celów spożywczych. Nawet wówczas nie podlega ona oczyszczaniu lub rafinowaniu, choć to nie musi być regułą dla wszystkich dostępnych na rynku produktów.

Właściwości chemiczne i fizyczne

edytuj

Większa część składu (97%) soli z kopalni Khewra stanowi chlorek sodu (NaCl) (Tabela 1), co zbliża ją pod względem chemicznym do soli kuchennej. Warto zwrócić jednak uwagę, że w odróżnieniu od niej, sól „himalajska” zawiera śladowe ilości innych pierwiastków – ponieważ na ogół nie jest ani oczyszczana, ani rafinowana[17]. Między innymi z tego powodu niektóre sole wydobywane w Pakistanie nie są gotowe do stosowania w żywności lub w przemyśle[18].

Tabela 1. Zawartość sodu w soli „himalajskiej”[19]
Składnik Zawartość
procentowa (%) 		Zawartość
w jednej porcji
(5 g soli himalajskiej) 		Spożycie
referencyjne (RWS) 		% RWS
w jednej porcji
Sód 38% 1,9 g 2,4 g 80%
Chlorek sodu 97% 4,9 g 6 g 80%

Uwaga: w przypadku soli kuchennej (chlorek sodu) i sodu RWS wynoszące odpowiednio 6 g i 2,4 g[20] oznaczają maksymalne dzienne dawki niepowodujące negatywnych skutków zdrowotnych, czyli już ich nieznaczne przekroczenie jest związane z negatywnymi skutkami.

 
Zawartość istotnych dla zdrowia minerałów w jednej łyżeczce (5 g) soli „himalajskiej” względem ich wymaganego dziennego zapotrzebowania (RWS).

W oparciu o szereg analiz chemicznych dokonano oceny zawartości poszczególnych pierwiastków w próbkach soli „himalajskiej” i przedstawiono je w publikacji[19], choć podobne analizy można znaleźć również w innych źródłach[21]. Poza sodem i chlorem przeważająca część pozostałych pierwiastków występuje w ilościach śladowych, co sprawia, że albo nie mają one istotnego wpływu na aspekty zdrowotne (w przypadku magnezu, potasu czy wapnia) albo nie stanowią zagrożenia (w przypadku talu, kadmu czy ołowiu)[22]. Zgodnie z badaniami Austriackiego Stowarzyszenia Dietetyków[1], aby zapewnić dostateczną podaż takich minerałów jak wapń, magnez czy żelazo, należałoby spożywać co najmniej kilkadziesiąt łyżeczek soli „himalajskiej” dziennie (ponad 200 g).

Tabela 2. Zawartość pierwiastków znaczących biologicznie w soli „himalajskiej”[19]
Pierwiastek Zawartość
procentowa (%) 		Zawartość
w jednej porcji
(5 g soli himalajskiej) 		Referencyjna
wartość spożycia
(RWS) 		% RWS
w jednej porcji
Chlor 59,09% 2955 mg 800 mg 369%
Chrom <0,0001% 0,00025 mg 0,04 mg <1%
Cynk <0,0001% 0,001 mg 10 mg <1%
Fluor 0,0007% 0,036 mg 3,5 mg 1,03%
Fosfor <0,0001% 0,001 mg 700 mg <1%
Jod 0,0001% 0,0071 mg 0,15 mg 4,73%
Magnez 0,0160% 0,800 mg 375 mg <1%
Mangan <0,0001% 0,001 mg 2 mg <1%
Miedź <0,0001% 0,001 mg 1 mg <1%
Molibden <0,0001% 0,00005 mg 0,05 mg <1%
Potas 0,1000% 5,000 mg 2000 mg <1%
Selen <0,0001% 0,00025 mg 0,055 mg <1%
Wapń 0,2100% 10,50 mg 800 mg 1,31%
Żelazo 0,0039% 0,195 mg 14 mg 1,39%

Występujące w soli „himalajskiej” minerały można podzielić na trzy grupy: tzw. składniki niezbędne dla organizmu (Tabela 2), składniki o działaniu neutralnym oraz składniki szkodliwe lub toksyczne (Tabela 3). W Tabeli 2 umieszczone są istotne składniki odżywcze, które zgodnie z rekomendacjami WHO[23] powinny być regularnie spożywane. Podobne rozporządzenia wydała także Unia Europejska[20] oraz Polska[24], wprowadzając referencyjne wartości spożycia dziennego (RWS). Tabela 3 zawiera zestawienie substancji uznawanych za szkodliwe, między innymi przez amerykańską Agencję Żywności i Leków, dla których obowiązują dzienne bezpieczne limity spożycia[25][26]. Pozostałe elementy wchodzące w skład soli „himalajskiej” traktowane są jako neutralne, ponieważ ich funkcje fizjologiczne pozostają nieznane przy zwykłym dawkowaniu. Są to m.in. lit, beryl, bor, krzem, tytan i inne.

Tabela 3. Zawartość pierwiastków szkodliwych w soli „himalajskiej”[19]
Pierwiastek Zawartość
(w ppm) 		Dawka bezpieczna
(w ppm)
Glin 0,661 1000[27]
Kadm <0,01 0,05–3[28]
Ołów 0,1 0,02–3[28]
Tal 0,06 0,25-0,5[29]
Cyna <0,01 50–200[28]
Rtęć <0,03 0,1-1[28]
Inne radioaktywne (uran, neptun, pluton, polon, rad) <0,001

Zgodnie z polskim prawem zawartość wszystkich pierwiastków w składzie jest ustalana w odniesieniu do sugerowanej dziennej porcji danego produktu[30]. W przypadku soli odniesienie stanowi jedna łyżeczka (5 g). A zatem sól „himalajska” nie może być uznawana za istotne źródło cennych dla zdrowia substancji, gdyż ich zawartość nie przekracza 15% RWS[20][30]. Z tego powodu, zgodnie z regulacjami dot. oznakowania produktów spożywczych, producenci nie mogą stosować oświadczeń zdrowotnych związanych z minerałami z Tabeli 2[31] – ich zawartość jest zbyt mała. Ponadto, w przypadku sodu, dawka 2,4 g/dzień uznawana jest za maksymalną dawkę bezpieczną dla zdrowia[20][32]. To samo dotyczy pierwiastków szkodliwych, choć należy pamiętać, że zawartość żadnego z nich nie przekracza dopuszczalnych prawnie wartości.

Kryształy soli z kopalni Khewra mogą być przezroczyste lub przyjmować różne barwy – od białego, przez różowy i czerwony, aż do buraczkowo-czerwonego. Różnice wynikają przede wszystkim z zawartości dodatkowych pierwiastków. Najpopularniejszy kolor – różowy – powstaje w wyniku obecności tlenku żelaza[33]. Należy jednak zwrócić uwagę, że bardzo istotną rolę w percepcji wzrokowej odgrywa wielkość kryształków soli. Np. drobnoziarnista sól o zabarwieniu różowym będzie nieodróżnialna od zwykłej soli kuchennej[34].

Sól cechsztyńska, która występuje również w Polsce, ma bardzo zbliżone właściwości chemiczne i fizyczne do soli „himalajskiej” (m.in. spotyka się także różową barwę). Jest to wynik podobnych okoliczności historycznych wpływających na ukształtowanie się surowców.

  • Kryształy soli himalajskiej
  •  
  •  

Zastosowanie

edytuj
 
Lampy solne

Sól „himalajska” jest powszechnie stosowana jako zamiennik soli kuchennej i soli morskiej. Uważa się, że smak tej soli jest bardziej intensywny w porównaniu ze smakiem soli kuchennej. Warto jednak pamiętać, że opinia ta może zależeć od wielkości spożywanych kryształów[35]. Sól „himalajska” występuje w różnych stopniach granulowania, a wielkość ziaren mieści się w zakresie 0,2–6 mm[36][37]. Używana jest też przez wielu szefów kuchni do dekoracji dań z powodu jej atrakcyjnej barwy[38][39].

Lampy solne wytwarzane są z dużych kryształów soli, które pochodzą z tych samych złóż, co sole spożywcze. Zwykle mają barwę pomarańczową lub różową, ale czasami spotyka się odcienie od białego do ciemnobrązowego. Lampy oświetlane są od wewnątrz żarówką lub świecą, zapewniając delikatne, kojące światło. Można znaleźć również informacje o pozytywnym wpływie lamp solnych na zdrowie, nie ma jednak naukowych dowodów na potwierdzenie tej tezy[40][41].

Efekty zdrowotne

edytuj

Sól „himalajska” w większości (97%) składa się z chlorku sodu i z tego powodu związane są z nią wszystkie niekorzystane efekty działania sodu, przede wszystkim jego negatywny wpływ na ciśnienie krwi[42].

Nie opublikowano dotąd żadnych badań naukowych[43], które poświadczałyby pozytywny lub negatywny wpływ na zdrowie stosowania soli himalajskiej zamiast kuchennej. Żadne badania nie rozstrzygają także kwestii wpływu stosowania lamp solnych na poprawę samopoczucia. Pewne zastrzeżenia może budzić fakt, że dostępna w sprzedaży sól określana jako „himalajska” nie jest wzbogacona o jod – głównie ze względu na chęć zachowania jej w naturalnym stanie (takim, jak po wydobyciu). Warto pamiętać, że dzięki jodowaniu soli kuchennej udało się prawie całkowicie wyeliminować problem niedoboru jodu wśród polskiego społeczeństwa[44]. Zastępowanie jodowanej soli kuchennej przez niejodowaną sól „himalajską” może zatem prowadzić do nawrotu chorób związanych ze zbyt małym spożyciem tego pierwiastka: wola, zespołu niedoboru jodu, czy specyficznych wad płodu[45].

Kontrowersje

edytuj

Stosowanie soli „himalajskiej” budzi wiele kontrowersji i sprzecznych opinii[46].

  • Kontrowersyjne jest przede wszystkim określanie soli pochodzącej z kopalni Khewra i pobliskich mianem „soli himalajskiej”, gdyż w praktyce są to tereny Pakistanu oddalone od Himalajów o kilkaset kilometrów. W sądzie niemieckim zapadł wyrok zakazujący stosowania nazwy „sól himalajska” z uwagi na niepoprawne określenie geograficzne[47].
  • W wielu miejscach powtarza się m.in. stwierdzenie, że „sól himalajska zawiera 84 pierwiastki”[48]. Oparta jest ona najczęściej na wynikach formalnych analiz chemicznych pochodzących z „Certificate of the Analysis of Himalayan Crystal Mineral Rock Salt”[49]. Mimo że w publikacji przedstawiono wyniki dla tylu właśnie pierwiastków, należy zauważyć, że dla ponad połowy z nich (45) stwierdzono zawartość na poziomie mniejszym niż 0,01 ppm – czyli mniej, niż 1 na 100 000 000, co zwykle świadczy o tym, że metoda pomiarowa nie była w stanie w dokładny sposób określić obecności konkretnego pierwiastka. Tylko kilkanaście rodzajów pierwiastków wykryto na poziomie przekraczającym 1 ppm. Wśród nich są powszechnie uznawane za szkodliwe: kadm, tal oraz ołów[25], czy radioaktywne: uran oraz rtęć. Tymczasem, w przypadku pierwiastków, które traktowane są jako niezbędne dla zdrowia (essential nutrients), zawartość żadnego z nich nie osiąga poziomu, który zgodnie z polskim prawem pozwalałyby na sformułowanie oświadczeń zdrowotnych[50].
  • Możliwe do odnalezienia wielorakie deklaracje[51][52] dotyczące korzyści zdrowotnych spożywania soli himalajskiej nie mają umocowania w wynikach analiz chemicznych[53]. Po pierwsze, zawartość żadnego z istotnych dla funkcjonowania ludzkiego organizmu minerałów nie jest wystarczająca, by rekomendowane dzienne spożycie soli himalajskiej mogło mieć realny wpływ na zaspokojenie potrzeb energetycznych człowieka. Po drugie, nie istnieją żadne badania naukowe, które potwierdzałyby którykolwiek z tych postulatów bezpośrednio dla soli himalajskiej[43].
  • Sól „himalajska” jest pochodzenia naturalnego, gdyż wydobywa się ją przy użyciu tradycyjnych metod – bez zastosowania urządzeń mechanicznych oraz procesów chemicznych. Co więcej, zwykle nie dodaje się do niej dodatkowych substancji chemicznych, np. antyzbrylaczy.
  • Sól „himalajska” nie jest jodowana. Zgodnie z analizami chemicznymi w[19], sól z kopalni Khewra w stanie naturalnym zawiera nie więcej niż 0,1 g jodu na 1 kg soli – dokładna wartość nie jest jednak znana ze względu na niedokładność wykorzystanej metody pomiaru. Inne analizy soli „himalajskiej”[54] mówią o 1,42 ppm, co oznacza zawartość około 1,42 mg jodu w 1 kg soli. Biorąc pod uwagę, że polskie prawo wymaga, by każda sól spożywcza zawierała co najmniej 2,3 mg jodu/100 g soli[55], naturalna sól „himalajska”, bez wzbogacenia o jod, nie może być sprzedawana w Polsce legalnie. Co jednak istotniejsze, zastępowanie jodowanej soli kuchennej solą „himalajską” może spowodować powrót schorzeń związanych z niedoborem jodu[45].

Przypisy

edytuj


  1. ↑ a b Association of Austrian Nutritionists, Der Nepp mit dem Himalayasalz [online], 2003 [zarchiwizowane z adresu 2007-10-09].
  2. ↑ Ryszard Wagner, Ewolucja basenu cechsztynskiego w Polsce, „Kwartalnik Geologiczny”, 32 (1), 1988, s. 33–52 [dostęp 2018-03-15].
  3. ↑ a b Harald Drewes, Tectonics of the Potwar Plateau Region and the Development of Syntaxes, Punjab, Pakistan [online], 1995 [dostęp 2018-03-15].
  4. ↑ Dan M. Baker i inni, Development of the Himalayan frontal thrust zone: Salt Range, Pakistan, „Geology”, 16 (1), 1988, s. 3, DOI: 10.1130/0091-7613(1988)016<0003:DOTHFT>2.3.CO;2 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  5. ↑ Shahid Jamil Sameeni, The Salt Range: Pakistan’s unique field museum of geology and paleontology [online], marzec 2009 [dostęp 2018-03-15] [zarchiwizowane z adresu 2012-08-26].
  6. ↑ Shahid Ghazi i inni, An overview of tectonosedimentary framework of the Salt Range, northwestern Himalayan fold and thrust belt, Pakistan, „Arabian Journal of Geosciences”, 8 (3), 2015, s. 1635–1651, DOI: 10.1007/s12517-014-1284-3 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  7. ↑ Muhammad Waqas, Field Report on Salt Range [online], wrzesień 2008 [dostęp 2018-03-15].
  8. ↑ The enormous and ancient Salt Mines of Khewra, said to be found by horse of Alexander the Great [online], Ancient Origins, marzec 2015 [dostęp 2018-03-15].
  9. ↑ Mark. Kurlansky, Salt. A world history, New York: Walker and Co, 2002, ISBN 978-0-14-200161-5, OCLC 48573453.
  10. ↑ Hermann Maurer, Khewra Salt Mines, „Global-Geography” [dostęp 2018-03-16] (ang.).
  11. ↑ J. Marvin Weller, The Cenozoic History of the Northwest Punjab, „The Journal of Geology”, 36 (4), 1928, s. 362–375, DOI: 10.1086/623522 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  12. ↑ Stanley J. Lefond, Handbook of world salt resources, Plenum Press, 1969 [dostęp 2018-03-16] (ang.).
  13. ↑ Inside the salt mine so large it has a mosque and electric railway and where tourists can follow in footsteps of Alexander the Great, „Mail Online” [dostęp 2018-03-16].
  14. ↑ a b Pakistan Mineral Development Corporation [online], pmdc.gov.pk [dostęp 2018-03-16].
  15. ↑ Himalayan Pink Salt Sustainability | SaltWorks® [online], seasalt.com [dostęp 2018-03-16] (ang.).
  16. ↑ Hyder Z, Ali Z, Akram M, Westman E, Karmis M., Simulation and modeling of pillar stability and analysis of safety factor. InSME Annual Meeting, Denver, CO 2011.
  17. ↑ Minerals in Himalayan Pink Salt: Spectral Analysis [online], The Meadow [dostęp 2018-03-16].
  18. ↑ Qazi Muhammad Sharif, Mumtaz Hussain, Muhammad Tahir Hussain, Chemical Evaluation of Major Salt Deposits of Pakistan, „Journal- Chemical Society of Pakistan”, 29, 1 grudnia 2007, s. 569–574 [dostęp 2018-03-16].
  19. ↑ a b c d e Peter. Ferreira, Water & salt. The essence of life. The healing power of nature, [United States]: Natural Resources, 2003, ISBN 0-9744515-1-7, OCLC 57364722.
  20. ↑ a b c d Regulation (EU) No 1169/2011 of the European Parliament and of the Council of 25 October 2011 on the provision of food information to consumers [online], 2011 [dostęp 2018-03-18].
  21. ↑ COA_Ancient Ocean Himalayan Crystal [online], seasalt.com [dostęp 2024-04-26] [zarchiwizowane z adresu].
  22. ↑ Zsigmond Papp, Morphological and Microchemical Characterization of Himalayan Salt Samples, t. 61, 1 marca 2016 [dostęp 2018-03-16].
  23. ↑ World Health Organization. i inni, Vitamin and mineral requirements in human nutrition: report of a joint FAO/WHO expert consultation, Bangkok, Thailand, 21-30 September 1998, wyd. 2nd ed, Geneva: World Health Organization, 2004, ISBN 92-4-154612-3, OCLC 560439678.
  24. ↑ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety z pózn. zmianami (Dz.U. z 2023 r. poz. 79).
  25. ↑ a b Center for Food Safety and Applied Nutrition, Metals [online], fda.gov [dostęp 2018-03-16] (ang.).
  26. ↑ European Commission. Scientific Committee on Food., European Food Safety Authority. Scientific Panel on Dietetic Products, Nutrition and Allergies., Tolerable upper intake levels for vitamins and minerals, Parma: European Food Safety Authority, 2006, ISBN 92-9199-014-0, OCLC 123415533.
  27. ↑ European Food Safety Authority (EFSA), Safety of aluminium from dietary intake – Scientific Opinion of the Panel on Food Additives, Flavourings, Processing Aids and Food Contact Materials (AFC), „EFSA Journal”, 6 (7), 2008, art. nr 754, DOI: 10.2903/j.efsa.2008.754 (ang.).
  28. ↑ a b c d Commission Regulation (EC) No 1881/2006 of 19 December 2006 setting maximum levels for certain contaminants in foodstuffs (Text with EEA relevance) [online], grudzień 2006 [dostęp 2018-03-15].
  29. ↑ Cher LaCoste, Brett Robinson, Robert Brooks, Uptake of thallium by vegetables: its significance for human health, phytoremediation, and phytomining, „Journal of Plant Nutrition”, 24 (8), 2001, s. 1205–1215, DOI: 10.1081/PLN-100106976 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  30. ↑ a b Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 kwietnia 2017 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie składu oraz oznakowania suplementów diety (Dz.U. z 2017 r. poz. 979).
  31. ↑ Regulation (EC) No 1924/2006 of the European Parliament and of the Council of 20 December 2006 on nutrition and health claims made on foods, 2006, http://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/ALL/?uri=CELEX:32006R1924 (dostęp: 2018-03-18).
  32. ↑ World Health Organization, Guideline. Sodium intake for adults and children., Geneva, Switzerland, ISBN 978-92-4-150483-6, OCLC 849715509.
  33. ↑ W. Grimes, Salt and pepper, „Living”, 191, 2009.
  34. ↑ S.L. Drake, M.A. Drake, Comparison of Salty Taste and Time Intensity of Sea and Land Salts from Around the World, „Journal of Sensory Studies”, 26 (1), 2011, s. 25–34, DOI: 10.1111/j.1745-459X.2010.00317.x [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  35. ↑ D. Vella, M. Marcone, L.M. Duizer, Physical and sensory properties of regional sea salts, „Food Research International”, 45 (1), 2012, s. 415–421, DOI: 10.1016/j.foodres.2011.11.013 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  36. ↑ Himalayan Salt Vs. Sea Salt: SPICEography Showdown – SPICEography, „SPICEography”, 12 sierpnia 2017 [dostęp 2018-03-16] (ang.).
  37. ↑ Official saltworks document [online] [dostęp 2018-03-15].
  38. ↑ https://www.chefcynthialouise.com/blog/advice/best-salt-for-cooking (dostęp: 2018-03-18).
  39. ↑ https://www.tastecooking.com/salt-guide-buying-cooking/ (dostęp: 2018-03-18).
  40. ↑ Are Himalayan Salt Lamps Worthwhile? – Ask Dr. Weil [online], 21 lipca 2017 [dostęp 2018-03-16] [zarchiwizowane z adresu 2017-07-21].
  41. ↑ Pink Himalayan Sea Salt: An Update, „Science-Based Medicine”, 31 stycznia 2017 [dostęp 2018-03-16] (ang.).
  42. ↑ Dariush Mozaffarian i inni, Global Sodium Consumption and Death from Cardiovascular Causes, „The New England Journal of Medicine”, 371 (7), 2014, s. 624–634, DOI: 10.1056/NEJMoa1304127 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  43. ↑ a b Wyszukanie w bazie PubMed haseł „sól himalajska” oraz „zdrowie” (dostęp: 2018-03-18).
  44. ↑ Z. Szybinski i inni, Effectiveness of the iodine prophylaxis model adopted in Poland, „Journal of Endocrinological Investigation”, 31 (4), 2008, s. 309–313, DOI: 10.1007/BF03346363, PMID: 18475048 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  45. ↑ a b Z. Szybiński, Sytuacja profilaktyki jodowej w Polsce w świetle ostatnich rekomendacji WHO dotyczących ograniczenia spożycia soli, „Pediatric Endocrinology, Diabetes and Metabolism”, 15 (2), 2009, s. 103–107.
  46. ↑ Pass the Salt (But Not That Pink Himalayan Stuff), „Science-Based Medicine”, 19 sierpnia 2014 [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  47. ↑ Regulation, “Himalayan Salt” (Himalaya Salz): Decision of the Federal Supreme Court (Bundesgerichtshof) 31 March 2016 – Case No. I ZR 86/13, „IIC - International Review of Intellectual Property and Competition Law”, 48 (1), 2017, s. 110–114, DOI: 10.1007/s40319-016-0539-9 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
  48. ↑ Sól himalajska – właściwości i zalety stosowania krystalicznej soli, „Diagnozujmy”, 21 sierpnia 2017 [dostęp 2018-03-18].
  49. ↑ Certificate of the Analysis of Himalayan Crystal Mineral Rock Salt, [w:] Dr. Barbara Hendel MD and Peter Ferreira, Water& Salt, The Essence of Life [dostęp 2018-03-16].
  50. ↑ A.Moczydłowska (oprac.), Zapomnij o soli himalajskiej. Jej cenne właściwości to mit, „kobieta.wp.pl”, 29 czerwca 2017 [dostęp 2018-03-18].
  51. ↑ Pink Himalayan Salt Benefits that Make It Superior to Table Salt – Dr. Axe, „Dr. Axe” [dostęp 2018-03-18] (ang.).
  52. ↑ Zygmunt Zdrojewicz i in., Rola soli w organizmie człowieka oraz fenomen sodowrażliwości i sodooporności, Medycyna Rodzinna 2/2016, s. 75–82.
  53. ↑ Wyborcza.pl [online], wyborcza.pl [dostęp 2018-03-18].
  54. ↑ Margaret van Kan, Sea Salt, Himalayan salt and a short word on iodine! [online], aucklandholisticcentre.co.nz [dostęp 2018-03-16] [zarchiwizowane z adresu 2018-03-19] (ang.).
  55. ↑ Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 marca 2024 r. w sprawie substancji wzbogacających dodawanych do żywności (Dz.U. z 2024 r. poz. 420).
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Sól_himalajska&oldid=75042778”