Rusycyzm

zapożyczenie z języka rosyjskiego

Rusycyzmy (rzadko: rusyzm[1]) – zapożyczenia rosyjskie, wyrazy, ich znaczenia i formy, związki wyrazowe i konstrukcje językowe przejęte z języka rosyjskiego lub wzorowane na jego modelach.

Przykłady rusycyzmów w języku polskim

edytuj

słowne zapożyczenia bezpośrednie

edytuj
  • agitka
  • barachło
  • bardak
  • bladź
  • bolszy
  • bradiaga
  • bukwa
  • bumaga (bumażka)
  • chałtura / chałturszczyk
  • chandra
  • chozrasczot
  • dawaj!
  • durak
  • gensek
  • gieroj
  • gilza
  • gimnastiorka
  • gruzowik
  • italianiec
  • kitajec
  • kniga
  • kołchoz
  • kontrol
  • łagier
  • moriaczka
  • naczalstwo
  • napitki
  • naturszczyk
  • pagon
  • pieredyszka
  • pieriepałki
  • pierepiska
  • politruk
  • politbiuro
  • prawilno
  • priwyczki
  • prowierka
  • rebiata
  • sobaka / obsobaczyć
  • sowieci / sowiecki
  • swołocz
  • urawniłowka
  • ustrojstwo
  • wierchuszka
  • wintowka
  • zagwozdka
  • zajawka
  • zakawyczka
  • zsyłka
  • ichni
  • nachalny
  • namolny
  • ujutny
  • krugom
  • nikak
  • padrobno
  • chwatit
  • krugom durak
  • po połam
  • skolko ugodno
  • toczka w toczkę
  • w drebiezgi
  • wsjo rawno
  • katać się
  • kolebać się (jako wahać się)
  • nadojeść, nadojadać
  • naplewać
  • podpadać (komuś)
  • strusić
  • wygruzić
  • zaputać się

zapożyczenia zniekształcone

edytuj

Utrwalone w polszczyźnie w zmienionym sensie:

  • bałagan (ros. szopa, buda jarmarczna lub widowiskowa i występ jarmarczny; dziś śmieszność, wygłup[2]) – jako rozgardiasz, nieład, nieporządek
  • chałtura (ros. niedbała, uboczna praca zarobkowa, także jej produkt: tandeta, partanina, lichota[3]) – jako uboczna, niedbała praca przygodnie wykonywana wyłącznie dla zarobku
  • fufajka (ros. ciepła koszula lub bezrękawnik, sweter; waciak[4]) – jako waciak
  • hadziaj lub haziaj[5] (хозяин – gospodarz) – przybysz z ludności napływowej na Śląsk z dawnych Kresów po 1945 r.
  • kazionny (ros. казённый – państwowy, urzędowy, formalny) – jako wspólny, powszechnie dostępny, masowy
  • pacan (ros. mały chłopiec, osoba niskiego wzrostu) – jako głupek, niepojętny
  • raspiska (ros. pokwitowanie) – jako spis czegoś, rozkład, harmonogram
  • żesty (ros. жесть – blacha) – jako wszelkie wyroby blaszane (wiadra, miski)
  • żul / żulik (ros. жулик – złodziejaszek) – jako łobuz, chuligan; w nowszym znaczeniu również jako pijak[6]

kalki leksykalne

edytuj
  • automat (ros. автомат) zamiast pistolet maszynowy, peem
  • czajka (ros. чайка) zamiast mewa (ros. czajkaчибис)
  • i tak (ros. итак) zamiast więc, zatem
  • jak raz (ros. как раз) zamiast właśnie, akurat
  • koniec końców (ros. в конце концов) zamiast wreszcie, ostatecznie
  • kulomiot (ros. пулемёт) zamiast karabin maszynowy, kaem
  • łódź podwodna (ros. подводная лодка) zamiast okręt podwodny (por. kuter torpedowy)
  • na obrót (ros. на оборот) zamiast odwrotnie
  • obuczać (ros. обучать) zamiast nauczać, zaznajamiać
  • odstawać od (ros. отставать) zamiast opóźniać się, pozostawać za
  • podpadać pod (ros. подпадать под) zamiast należeć do, zaliczać się do
  • pod rząd (ros. подряд) zamiast po kolei, kolejno, z rzędu
  • pogranicznik (ros. пограничник) w znaczeniu żołnierz straży granicznej
  • póki co (ros. пока что) zamiast na razie, tymczasem
  • przygodzić się (ros. пригодиться) zamiast przydać/nadać się
  • przykaraulić (ros. прикараулить) zamiast aresztować, zatrzymać
  • przykładowo (ros. примерно) zamiast na przykład
  • taszczyć/taskać (ros. тащить/таскать) zamiast ciągnąć/ciągać
  • rozkułaczyć (ros. раскулачить) zamiast rozparcelować
  • rozpracować (ros. разработать) zamiast opracować, obrobić
  • rozwarstwienie (ros. расслоение) zamiast podział, rozdzielenie klas/warstw
  • uczony (ros. учёный) zamiast naukowiec
  • wiodący (ros. ведущий) zamiast przodujący, czołowy, przewodni
  • wypiska (ros. выписка) zamiast wypis, wyciąg

kalki frazeologiczne

edytuj
  • doścignąć celu zamiast osiągnąć cel
  • na dniach zamiast w tych (najbliższych) dniach, niedawno/niedługo
  • na dzień dzisiejszy zamiast dziś/dzisiaj
  • na marszu zamiast w marszu, podczas marszu
  • na siłę zamiast przemocą, siłą
  • nie mieć ceny zamiast być bezcennym, mieć wielką wartość
  • odstawać od reszty zamiast pozostawać w tyle
  • okazać pomoc zamiast udzielić pomocy
  • po czemu zamiast za ile
  • po mojemu zamiast według mnie
  • podpaść (komuś) zamiast narazić się
  • podpadać pod zamiast zaliczać się do, (przy)należeć do
  • pójść w odstawkę zamiast otrzymać dymisję
  • pójść w sołdaty zamiast pójść/iść do wojska
  • rozumieć pod pojęciem zamiast rozumieć przez pojęcie[7]
  • przedstawiać sobą zamiast reprezentować
  • statek wojenno-morski zamiast okręt (ros. военнo-морскоe суднo / wojenno-morskoje sudno)
  • tym niemniej zamiast mimo to, jednak(że)
  • walić durnia zamiast udawać głupka
  • wlec się w ogonie zamiast pozostawać na końcu
  • wstawać ze wschodem zamiast wstawać o wschodzie (słońca)
  • w trymiga zamiast raz-dwa
  • w tym dzieło zamiast o to chodzi
  • wziąć się za coś zamiast zabrać się do czegoś
  • zadziałać zamiast wykonać, zrobić
  • zdjąć ze stanowiska zamiast usunąć, odwołać ze stanowiska
  • z wielkiej litery zamiast wielką literą, od wielkiej litery

rusycyzmy składniowe

edytuj
  • prace na budynku, mieć na magazynie, robić na hali; także cena na coś zamiast cena czegoś, poza tym na przedpokoju, na warsztatach, na zakładzie/fabryce, i wszystkie połączenia z „na”, które w polskim mogą mieć inne znaczenie niż w zamyśle – np. polskie wyrażenie prace na budynku pierwotnie oznaczało wyłącznie prace na dachu budynku, a nie prowadzone w środku
  • dodawanie określnika (określenia miejsca) przy geograficznych nazwach własnych: np. wyspa Cypr, rzeka Wisła, miasto Łódź
  • w deklinacji rzeczowników rodzaju męskiego (głównie męskoosobowych i męskozwierzęcych) stosowanie w celowniku końcówki -u (temu Jasiu, misiu, dyrektoru, smartfonu)

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Język polski: organ Towarzystwa Miłośników Języka Polskiego, Towarzystwo, 1955, s. 294 [dostęp 2022-05-19], Cytat: Fakt występowania wyrazu truś w językach wschodnio - słowiańskich oraz podobieństwo formy polskiej do ruskiej może skłonić do uznania go w języku polskim za rusyzm. (pol.).
  2. W XVIII – pocz. XX w. prowizoryczna szopa jarmarczna (dla handlu, magazynowania), a także szopa (bądź występ) jarmarcznego teatru lub cyrku; aktualnie coś szczególnie niepoważnego, śmiesznego, wygłup (Słownik wyjaśniający języka rosyjskiego).
  3. Słownik wyjaśniający języka rosyjskiego.
  4. Słownik wyjaśniający języka rosyjskiego.
  5. Adam Stadnicki, Wspomnienia [online].
  6. żul [online], Dobryslownik.pl [dostęp 2019-02-12].
  7. Przyimek z pojęciem - Poradnia językowa PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2024-06-06] (pol.).

Bibliografia

edytuj
  • Jerzy Podracki (red.), Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla każdego, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji, 1991.
  • Marek Marszałek, Rusycyzmy leksykalne w potocznej odmianie współczesnej polszczyzny, „Linguistics Applied”, R. 2/3, 2010, s. 74–89.
  • Anatol Mirowicz i inni, Wielki słownik rosyjsko-polski, t. 1–2, Warszawa: Wiedza Powszechna-Philip Wilson, 1993.