Rusycyzm

Rusycyzmy (rzadko: rusyzm) – zapożyczenia rosyjskie, wyrazy, ich znaczenia i formy, związki wyrazowe i konstrukcje językowe przejęte z języka rosyjskiego lub wzorowane na jego modelach.

Przykłady rusycyzmów w języku polskim

słowne zapożyczenia bezpośrednie

• agitka
• barachło
• bardak
• bladź
• bolszy
• bradiaga
• bukwa
• bumaga (bumażka)
• chałtura / chałturszczyk
• chandra
• chozrasczot
• dawaj!
• durak
• gensek
• gieroj
• gilza
• gimnastiorka
• gruzowik
• italianiec
• kitajec
• kniga
• kołchoz
• kontrol
• łagier
• moriaczka
• naczalstwo
• napitki
• naturszczyk
• pagon
• pieredyszka
• pieriepałki
• pierepiska
• politruk
• politbiuro
• prawilno
• priwyczki
• prowierka
• rebiata
• sobaka / obsobaczyć
• sowieci / sowiecki
• swołocz
• urawniłowka
• ustrojstwo
• wierchuszka
• wintowka
• zagwozdka
• zajawka
• zakawyczka
• zsyłka
• ichni
• nachalny
• namolny
• ujutny
• krugom
• nikak
• padrobno
• chwatit
• krugom durak
• po połam
• skolko ugodno
• toczka w toczkę
• w drebiezgi
• wsjo rawno
• katać się
• kolebać się (jako wahać się)
• nadojeść, nadojadać
• naplewać
• podpadać (komuś)
• strusić
• wygruzić
• zaputać się

zapożyczenia zniekształcone

Utrwalone w polszczyźnie w zmienionym sensie:

• bałagan (ros. szopa, buda jarmarczna lub widowiskowa i występ jarmarczny; dziś śmieszność, wygłup) – jako rozgardiasz, nieład, nieporządek
• chałtura (ros. niedbała, uboczna praca zarobkowa, także jej produkt: tandeta, partanina, lichota) – jako uboczna, niedbała praca przygodnie wykonywana wyłącznie dla zarobku
• fufajka (ros. ciepła koszula lub bezrękawnik, sweter; waciak) – jako waciak
• hadziaj lub haziaj (хозяин – gospodarz) – przybysz z ludności napływowej na Śląsk z dawnych Kresów po 1945 r.
• kazionny (ros. казённый – państwowy, urzędowy, formalny) – jako wspólny, powszechnie dostępny, masowy
• pacan (ros. mały chłopiec, osoba niskiego wzrostu) – jako głupek, niepojętny
• raspiska (ros. pokwitowanie) – jako spis czegoś, rozkład, harmonogram
• żesty (ros. жесть – blacha) – jako wszelkie wyroby blaszane (wiadra, miski)
• żul / żulik (ros. жулик – złodziejaszek) – jako łobuz, chuligan; w nowszym znaczeniu również jako pijak

kalki leksykalne

• automat (ros. автомат) zamiast pistolet maszynowy, peem
• czajka (ros. чайка) zamiast mewa (ros. czajka – чибис)
• i tak (ros. итак) zamiast więc, zatem
• jak raz (ros. как раз) zamiast właśnie, akurat
• koniec końców (ros. в конце концов) zamiast wreszcie, ostatecznie
• kulomiot (ros. пулемёт) zamiast karabin maszynowy, kaem
• łódź podwodna (ros. подводная лодка) zamiast okręt podwodny (por. kuter torpedowy)
• na obrót (ros. на оборот) zamiast odwrotnie
• obuczać (ros. обучать) zamiast nauczać, zaznajamiać
• odstawać od (ros. отставать) zamiast opóźniać się, pozostawać za
• podpadać pod (ros. подпадать под) zamiast należeć do, zaliczać się do
• pod rząd (ros. подряд) zamiast po kolei, kolejno, z rzędu
• pogranicznik (ros. пограничник) w znaczeniu żołnierz straży granicznej
• póki co (ros. пока что) zamiast na razie, tymczasem
• przygodzić się (ros. пригодиться) zamiast przydać/nadać się
• przykaraulić (ros. прикараулить) zamiast aresztować, zatrzymać
• przykładowo (ros. примерно) zamiast na przykład
• taszczyć/taskać (ros. тащить/таскать) zamiast ciągnąć/ciągać
• rozkułaczyć (ros. раскулачить) zamiast rozparcelować
• rozpracować (ros. разработать) zamiast opracować, obrobić
• rozwarstwienie (ros. расслоение) zamiast podział, rozdzielenie klas/warstw
• uczony (ros. учёный) zamiast naukowiec
• wiodący (ros. ведущий) zamiast przodujący, czołowy, przewodni
• wypiska (ros. выписка) zamiast wypis, wyciąg

kalki frazeologiczne

• doścignąć celu zamiast osiągnąć cel
• na dniach zamiast w tych (najbliższych) dniach, niedawno/niedługo
• na dzień dzisiejszy zamiast dziś/dzisiaj
• na marszu zamiast w marszu, podczas marszu
• na siłę zamiast przemocą, siłą
• nie mieć ceny zamiast być bezcennym, mieć wielką wartość
• odstawać od reszty zamiast pozostawać w tyle
• okazać pomoc zamiast udzielić pomocy
• po czemu zamiast za ile
• po mojemu zamiast według mnie
• podpaść (komuś) zamiast narazić się
• podpadać pod zamiast zaliczać się do, (przy)należeć do
• pójść w odstawkę zamiast otrzymać dymisję
• pójść w sołdaty zamiast pójść/iść do wojska
• rozumieć pod pojęciem zamiast rozumieć przez pojęcie
• przedstawiać sobą zamiast reprezentować
• statek wojenno-morski zamiast okręt (ros. военнo-морскоe суднo / wojenno-morskoje sudno)
• tym niemniej zamiast mimo to, jednak(że)
• walić durnia zamiast udawać głupka
• wlec się w ogonie zamiast pozostawać na końcu
• wstawać ze wschodem zamiast wstawać o wschodzie (słońca)
• w trymiga zamiast raz-dwa
• w tym dzieło zamiast o to chodzi
• wziąć się za coś zamiast zabrać się do czegoś
• zadziałać zamiast wykonać, zrobić
• zdjąć ze stanowiska zamiast usunąć, odwołać ze stanowiska
• z wielkiej litery zamiast wielką literą, od wielkiej litery

rusycyzmy składniowe

• prace na budynku, mieć na magazynie, robić na hali; także cena na coś zamiast cena czegoś, poza tym na przedpokoju, na warsztatach, na zakładzie/fabryce, i wszystkie połączenia z „na”, które w polskim mogą mieć inne znaczenie niż w zamyśle – np. polskie wyrażenie prace na budynku pierwotnie oznaczało wyłącznie prace na dachu budynku, a nie prowadzone w środku
• dodawanie określnika (określenia miejsca) przy geograficznych nazwach własnych: np. wyspa Cypr, rzeka Wisła, miasto Łódź
• w deklinacji rzeczowników rodzaju męskiego (głównie męskoosobowych i męskozwierzęcych) stosowanie w celowniku końcówki -u (temu Jasiu, misiu, dyrektoru, smartfonu)

Zobacz też

• zapożyczenia językowe
• rusyfikacja
• rutenizm

Bibliografia

• JerzyJ. Podracki JerzyJ. (red.), Polszczyzna płata nam figle. Poradnik językowy dla każdego, Warszawa: Wydawnictwa Radia i Telewizji, 1991 . Brak numerów stron w książce
• MarekM. Marszałek MarekM., Rusycyzmy leksykalne w potocznej odmianie współczesnej polszczyzny, „Linguistics Applied”, R. 2/3, 2010, s. 74–89 .
• AnatolA. Mirowicz AnatolA. i inni, Wielki słownik rosyjsko-polski, t. 1–2, Warszawa: Wiedza Powszechna-Philip Wilson, 1993 .i inni Brak numerów stron w książce