Rudbekia

Rudbekia
	; Kwiatostan rudbekii błyskotliwej
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	rudbekia
	Nazwa systematyczna
	Rudbeckia L.; Sp. Pl. 906. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Rudbeckia hirta L.
Synonimy
	Centrocarpha D.Don; Dracopis (Cass.) Cass.; Obeliscotheca Vaill. ex Adans.; Peramibus Raf.;
	Centrocarpha D.Don; Dracopis (Cass.) Cass.; Obeliscotheca Vaill. ex Adans.; Peramibus Raf.;
	Homonimy
	Rudbeckia Adans. = Conocarpus L.
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Rudbekia (Rudbeckia L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych. Obejmuje 24 gatunki^[4]. Rośliny te występują w naturze w Ameryce Północnej^[5]^[4], rosnąc na prerii, łąkach, w lasach i na brzegach strumieni^[6]. Niektóre gatunki są rozpowszechnione w uprawie i jako dziczejące rosną też w Europie, Azji i Ameryce Południowej^[4]. W Polsce jako uciekinierzy z upraw (kenofity i agriofity) obecne są dwa gatunki – rudbekia naga R. laciniata i rudbekia owłosiona R. hirta. Kilka dalszych gatunków uprawianych jest także jako rośliny ozdobne^[7]. Nazwę rodzajową stworzył Karol Linneusz dla uhonorowania profesorów (ojca i syna) Uniwersytetu w Uppsali – Olafa Rudbecka starszego i młodszego^[8].

Morfologia

Pokrój: Byliny i rośliny roczne, o łodygach wyprostowanych i osiągających od ok. 0,5 do 3 m wysokości, rozgałęzionych w górze pędu, nagich lub owłosionych. Pod ziemią z korzeniami wiązkowymi lub kłączem, rzadziej z korzeniem palowym^[8].
Liście: Odziomkowe i łodygowe, skrętoległe, ogonkowe i siedzące, owłosione lub nagie, czasem sine. Blaszka od równowąskiej do eliptycznej i jajowatej, niepodzielona lub częściej podzielona pierzasto raz lub dwa razy. Odcinki liści całobrzegie, ząbkowane lub piłkowane^[8].
Kwiaty: Zebrane w koszyczki powstające pojedynczo na szczycie pędu lub tworzące złożone kwiatostany w postaci podbaldachu albo wiechy. Okrywy półkuliste do kulistych o średnicy od 15 mm do kilku cm. Listki okrywy w liczbie 5–20 wyrastają w jednym lub dwóch, rzadziej trzech rzędach, są trwałe, zielone i mają lancetowaty kształt. Dno kwiatostanowe wypukłe, czasem stożkowate lub walcowate, o średnicy do 3 cm, pokryte plewinkami obejmującymi poszczególne kwiaty. Brzeżne kwiaty języczkowe nie zawierają ani pręcików ani słupka, jest ich od 5 do 20 lub czasem brak ich zupełnie. Językowata korona jest zwykle żółta lub żółtopomarańczowa, często też dwubarwna – brązowa u nasady, rzadko cała jest brązowa. Kwiaty rurkowe wewnątrz koszyczka są obupłciowe i płodne; jest ich od 50 do ponad 800. Ich korony są żółte, żółtozielone lub brązowo-fioletowe (dwubarwne). Łatki na końcach rurki korony są trójkątne i jest ich 5^[8].
Owoce: Zwykle czarne niełupki mniej lub bardziej 4-kanciaste, gładkie lub słabo owłosione. Puchu kielichowego brak lub składa się z kilku nierównych łusek^[8].

Systematyka

Rodzaj z plemienia Heliantheae w podrodzinie Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae^[9].

Wykaz gatunków^[4]^[10]^[7]

Rudbeckia alpicola Piper
Rudbeckia amplexicaulis Vahl – rudbekia pochwiasta
Rudbeckia auriculata (Perdue) Kral
Rudbeckia californica A.Gray
Rudbeckia fulgida Aiton – rudbekia błyskotliwa
Rudbeckia glaucescens Eastw.
Rudbeckia graminifolia (Torr. & A.Gray) C.L.Boynton & Beadle
Rudbeckia grandiflora (Sweet) C.C.Gmel. ex DC.
Rudbeckia heliopsidis Torr. & A.Gray
Rudbeckia hirta L. – rudbekia owłosiona
Rudbeckia klamathensis P.B.Cox & Urbatsch
Rudbeckia laciniata L. – rudbekia naga
Rudbeckia maxima Nutt. – rudbekia wielka
Rudbeckia missouriensis Engelm. ex C.L.Boynton & Beadle
Rudbeckia mohrii A.Gray
Rudbeckia mollis Elliott
Rudbeckia montana A.Gray
Rudbeckia nitida Nutt. – rudbekia lśniąca
Rudbeckia occidentalis Nutt. – rudbekia zachodnia
Rudbeckia scabrifolia L.E.Br.
Rudbeckia subtomentosa Pursh
Rudbeckia terranigrae J.J.N.Campb. & W.R.Seymour
Rudbeckia texana (Perdue) P.B.Cox & Urbatsch
Rudbeckia triloba L. – rudbekia trójklapowa

Zastosowanie

Wiele gatunków jest uprawianych jako ogrodowe rośliny ozdobne. Nadają się na rabaty oraz na kwiat cięty. Wszystkie najlepiej rosną na gliniastych, dobrze zatrzymujących wodę glebach^[5]. Mogą rosnąć w pełnym słońcu lub w półcieniu. Rozmnażają się przez wysiew nasion lub przez podział rozrośniętych kęp. Popularne w Polsce gatunki (rudbekie naga, lśniąca i owłosiona) są w pełni mrozoodporne (strefy mrozoodporności 3–10)^[5].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ ^a ^b Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Rudbeckia L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2023-01-09] .
↑ ^a ^b ^c GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
↑ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 354. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 157, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Lowell E.L.E. Urbatsch Lowell E.L.E., Patricia B.P.B. Cox Patricia B.P.B., Rudbeckia Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-09] .
↑ Genus Rudbeckia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-01-09].
↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 155. ISBN 978-83-925110-5-2.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[A-3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-25].

[powo-4] Rudbeckia L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens Kew [dostęp 2023-01-09] .

[E-5] GeoffreyG. Burnie GeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .

[philips-6] Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 354. ISBN 0-333-74890-5.

[checklist-7] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 157, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[america-8] Lowell E.L.E. Urbatsch Lowell E.L.E., Patricia B.P.B. Cox Patricia B.P.B., Rudbeckia Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-01-09] .

[grin-9] Genus Rudbeckia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2023-01-09].

[gawrys-10] Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 155. ISBN 978-83-925110-5-2.

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[1]

[2]

[3]

[9]

[10]