Rola (herb szlachecki)
Rola – polski herb szlachecki, noszący zawołanie Rola[1]. Wzmiankowany w najstarszym zachowanym do dziś polskim herbarzu, Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, spisanym przez historyka Jana Długosza w latach 1464–1480[2]. Rola jest jednym z 47 herbów adoptowanych przez bojarów litewskich na mocy unii horodelskiej z 1413 roku[3].
 Herb Rola | |
| Typ herbu | |
|---|---|
| Zawołanie |
Rola |
| Alternatywne nazwy |
Agricola, Rolanin, Rolic, Rolya[1] |
| Pierwsza wzmianka | |
Herb występował głównie wśród rodzin osiadłych w ziemi sandomierskiej[1]. Spośród najbardziej znanych rodów pieczętujących się herbem Rola, należy wymienić Niemojewscy[4] i Lubienieccy[5].
Roli używali też Stanisław Janicki[6] i Andrzej Frycz Modrzewski[7].
Opis herbu
edytujOpis historyczny
edytuj
Jan Długosz (1415–1480) blazonuje herb i opisuje herbownych następująco[8]:
Rolya, rosam albam ab instrumentis aratri circumdatam ferrreis, videlicet a vomere, in campo rubeo defert. Genus Polonicum, viri simplices, mediocritate contenti.
Po przetłumaczeniu:
Rola, różę białą otoczoną przez trzy rolnicze przybory żelazne, mianowicie lemiesze, w polu czerwonym nosi. Ród polski, mężowie prości, gustujący w umiarze.
Kasper Niesiecki, podając się na dzieła historyczne Bartosza Paprockiego, Szymona Okolskiego, Marcina Bielskiego i Wojciecha Kojałowicza, opisuje herb[9]:
Róża powinna być biała we środku tarczy, w polu czerwonem, w koło której trzy kroje, jeden prosto od dołu jej, drugie dwa z boku, na hełmie pięć piór strusich.
Opis współczesny
edytujOpis skonstruowany współcześnie brzmi następująco[a]:
Na tarczy w polu czerwonym róża srebrna, od której odchodzą takież trzy kroje w rosochę.
W klejnocie pięć piór strusich.
Labry herbowe czerwone, podbite srebrem.
Geneza
edytujNajwcześniejsze wzmianki
edytujZ 1330 roku pochodzi pieczęć Nasięgniewa ze Świątkowic, sędziego brzeskiego[10]. W 1335 herb Rola pojawia się w źródłach pisanych po raz pierwszy[11]. W 1413 roku w wyniku unii horodelskiej został przeniesiony na Litwę[3].
Najwcześniejsze lokalne źródło heraldyczne wymieniające ten herb to wspomniane już wcześniej Insignia seu clenodia Regis et Regni Poloniae, datowane na lata 1464–1480. Autorem tego dzieła jest polski historyk, Jan Długosz[12].
Legenda herbowa
edytuj
Rycerz z domu Poraiow, u Króla mężnego
Żądał dziewki za żonę Rycerza dawnego,
Którego Król Kazimirz chował w łasce wielkiey,
Dla iego spraw Rycerskich, inszey cnoty wszelkiey.
Król widząc iż potomka inszego nie było,
Chcąc by imię onego męża nie ginęło,
Pomieszawszy te herby z dawnych wieków sławne
Chciał aby imię cnoty Rycerz miał swe dawne.
Osadził trzemi kroymi różę kleynod dawny,
Y dał mu tytuł Rola Oyca Panny sławney.
Dał Panne y maiętność do szaffunku iego,
Samego wziął na mieysce Rycerza dawnego.
— Bartosz Paprocki: Gniazdo Cnoty [...]. Kraków: 1578, s. 93-94.
W kolejnym swym dziele (uznawanym za najbardziej dojrzałe) Herby Rycerstwa Polskiego [...] Bartłomiej Paprocki zmienił zdanie i powstanie tego herbu umieścił w czasach pogańskich[13]. W ostatnim swoim dziele Ogród Królewski [...] podtrzymał legendę o "pochodzeniu herbu Rola z nadania książąt pogańskich"[14].
Już w XIX wieku profesor Franciszek Piekosiński udowodnił, że żadna z ww. legend (czy to z "czasów pogańskich" czy też "z czasów Kaźmierza Odnowiciela") nie ma najmniejszych podstaw naukowych gdyż herby rycerstwu polskiemu były nadawane najwcześniej od wieku XII[potrzebny przypis].
Herbowni
edytuj
Lista Tadeusza Gajla
edytujLista herbownych w artykule sporządzona została na podstawie wiarygodnych źródeł, zwłaszcza klasycznych i współczesnych herbarzy. Należy jednak zwrócić uwagę na częste zjawisko przypisywania rodom szlacheckim niewłaściwych herbów, szczególnie nasilone w czasie legitymacji szlachectwa przed zaborczymi heroldiami, co zostało następnie utrwalone w wydawanych kolejno herbarzach. Identyczność nazwiska nie musi oznaczać przynależności do danego rodu herbowego. Przynależność taką mogą bezspornie ustalić wyłącznie badania genealogiczne.
Pełna lista herbownych nie jest dziś możliwa do odtworzenia, także ze względu na zniszczenie i zaginięcie wielu akt i dokumentów w czasie II wojny światowej (m.in. w czasie powstania warszawskiego w 1944 spłonęło ponad 90% zasobu Archiwum Głównego w Warszawie, gdzie przechowywana była większość dokumentów staropolskich)[15]. Lista nazwisk znajdująca się w artykule pochodzi z Herbarza polskiego, Tadeusza Gajla[16] (372 nazwisk[17]). Występowanie na liście nazwiska nie musi oznaczać, że konkretna rodzina pieczętowała się herbem Rola. Często te same nazwiska są własnością wielu rodzin reprezentujących wszystkie stany dawnej Rzeczypospolitej, tj. chłopów, mieszczan, szlachtę. Jest to jednakże dotychczas najpełniejsza lista herbownych, uzupełniana ciągle przez autora przy kolejnych wydaniach Herbarza. Tadeusz Gajl wymienia następujące nazwiska uprawnionych do używania herbu Rola[17]:
Tadeusz Gajl, Herbarz Polski
|
Pozostałe nazwiska
edytujSpośród nazwisk, których Tadeusz Gajl nie wymienia przy herbie Rola[16], Kasper Niesiecki, wspomina o nazwisku Niemojewski[4]. Gajl co prawda przypisuje im herb własny o nazwie Niemojewski, będący odmianą herbu Rola[16].
Jury Łyczkowski, na swojej stronie dotyczącej heraldyki, wspomina również o nazwiskach Bortnikowski, Dworakowski, Gogaliński i Skoryn[18].
Odmiany
edytujOdmiany herbu Rola |
Odmiany arystokratyczne herbu Rola  |
 |
Galeria
edytuj-
Fresk herbu Rola na Zamku w Baranowie Sandomierskim -
Herb Rola na symbolicznym grobie Teofila Podczaskiego usytuowanego przed kościołem w Wilczyskach -
Autoportret Witolda Piekarskiego z herbem Rola
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Opis współczesny jest skonstruowany zgodnie z obecnymi zasadami heraldyki. Zobacz: Blazonowanie.
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Alfred Znamierowski, Herbarz rodowy, Warszawa: Świat Książki, 2004, s. 160, ISBN 83-7391-166-9.
- ↑ Długosz 1885 ↓, s. 24.
- ↑ a b Władysław Semkowicz (red.), Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie., t. VII, Lwów: Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie, 1926, s. 219.
- ↑ a b Niesiecki 1841 ↓, a, s. 553–555.
- ↑ Niesiecki 1841 ↓, a, s. 144–145.
- ↑ Bolesław Orłowski, Janicki Stanisław, w: Słownik biograficzny techników polskich, zeszyt 7 (redaktor naczelny Zbigniew Skoczyński), Warszawa 1996, s. 18–19.
- ↑ Mirosław Korolko: Andrzej Frycz Modrzewski. Wydawnictwo DiG, 2000, seria: Ludzie niezwyczajni. ISBN 83-7181-168-3.
- ↑ Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 24 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ Niesiecki 1841b ↓, s. 133–135.
- ↑ Sławomir Górzyński, Jerzy Kochanowski: Herby szlachty polskiej. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego i Wydawnictwa "Alfa", 1990, s. 138. ISBN 83-230-0349-1.
- ↑ Franciszek Piekosiński: Kodeks dyplomatyczny Małopolski. T. I. Kraków: 1877, s. 237.
- ↑ Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae. Z kodeksu kórnickiego, wydał dr. Z. Celichowski, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 24 [dostęp 2021-06-14] (pol.).
- ↑ Bartosz Paprocki: Herby Rycerztwa Polskiego. Kraków: 1584, s. 260-262.
- ↑ Bartosz Paprocki: Ogrod Krolewsky [...]. Praga: 1599.
- ↑ Dzieje zasobu ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ a b c Gajl 2007 ↓, Bibliografia.
- ↑ a b Gajl ↓, Linki zewnętrzne.
- ↑ Łyczkowski ↓.
Bibliografia
edytuj- Jan Długosz, Insignia seu Clenodia Regis et Regni Poloniae, Zygmunt Celichowski, Poznań: Biblioteka Kórnicka, 1885, s. 27.
- Kasper Niesiecki, Herbarz polski, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. VI, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 521.
- Kasper Niesiecki, Herbarz polski, Jan Nepomucen Bobrowicz, t. VIII, Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1841, s. 655.
- Tadeusz Gajl, Herbarz polski od średniowiecza do XX wieku. Ponad 4500 herbów szlacheckich 37 tysięcy nazwisk 55 tysięcy rodów, Gdańsk: L&L, 2007, s. 543, ISBN 978-83-60597-10-1, OCLC 233447252.
Linki zewnętrzne
edytuj- Tadeusz Gajl: Nazwiska. gajl.wielcy.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Jury Łyczkowski: Herby szlachty litwińskiej. lyczkowski.net. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).
- Dzieje zasobu. agad.gov.pl. [dostęp 2021-09-20]. (pol.).