Rogatki miejskie Wrocławia

Rogatki miejskie Wrocławia – system punktów kontrolnych (tzw. rogatek) na obrzeżach Wrocławia, funkcjonujący w XIX wieku, po zburzeniu fortyfikacji miejskich pod koniec pierwszej i na początku drugiej dekady XIX w. Przed likwidacją murów podatki i cła wwozowe pobierane były przy bramach miejskich.

Plan Wrocławia z 1831 roku z zaznaczonymi (na żółto) rogatkami

Rys historyczny

Po zdobyciu miasta przez wojska napoleońskie w styczniu 1807 roku zwycięzcy nakazali likwidację istniejących murów miejskich. Roboty rozbiórkowe trwały przez następnych kilka lat, ale jeszcze przed ich ukończeniem miasto rada miejska podjęła 19 listopada 1808 roku decyzję o formalnym włączeniu w granice Wrocławia jego przedmieść: Świdnickiego (Schweidnitzer Vorstadt), Mikołajskiego (Nikolai-Vorstadt), Odrzańskiego (Oder-Vorstadt), Oławskiego (Ohlauer Vorstadt) i Piaskowego (Sandvorstadt). Po zburzeniu murów i bram opłaty pobierano przy głównych ulicach wylotowych na obwodzie Starego Miasta.

W latach 1808–1820 przeprowadzono reformy pruskiego systemu podatkowego, a w 1825 roku zarząd miasta Wrocławia nakazał pobór podatku przy wwożeniu zwierząt rzeźnych i mąki. Opłaty te pobierano od tego czasu w specjalnie w tym celu wybudowanych piętrowych budynkach – znajdowały się w nich waga towarowa, biuro poborcy podatków i jego mieszkanie – rozmieszczonych przy drogach wiodących do miasta. W miarę rozwoju miasta w ciągu XIX wieku większość z tych obiektów zmieniła swoją pierwotną lokalizację jeden lub dwa razy.

Wymienione poniżej rogatki znajdują się na planie miasta Friedricha Augusta Nösselta z 1831 roku. Kilka lat później^[a] ustanowiona została jeszcze rogatka przy drodze z Rakowca (przy obecnej ul. Na Grobli 2, nieopodal Mostu Oławskiego), a w 1868 roku przy drodze z Zalesia (najpierw przy obecnej al. Kochanowskiego, od 1897 roku przy obecnej al. Różyckiego^[b]).

Najstarsze z rogatek (z 1825 roku) wyburzone zostały w większości w latach 60. XIX wieku (ostatnia – w latach 20. XX wieku). Budowane one były na planie krzyża greckiego i miały formę klasycystyczną. Późniejsze (realizowane w latach 1868-1903), projektowane przez R. Plüddemanna, F. Friesego i J. Nathansohna były inspirowane budownictwem wiejskim i miały bardziej złożoną architekturę.

System poboru opłat i ceł na rogatkach miejskich funkcjonował do 1910 roku, kiedy zniesiono część obowiązujących wcześniej podatków konsumpcyjnych. Niemal wszystkie wrocławskie rogatki zostały rozebrane lub zniszczone podczas oblężenia w 1945 roku. Tylko dwa z tych obiektów zachowały się do dziś: przy moście Zwierzynieckim i przy mostach Osobowickich.

W historii miasta jeszcze co najmniej dwukrotnie funkcjonowały na jego granicach posterunki kontrolne^[c] o charakterze podobnym do rogatek. Latem 1963 roku, podczas epidemii ospy ustanowiony został wokół Wrocławia kordon sanitarny; wjazd do miasta z zewnątrz bez świadectwa szczepienia był zabroniony, również wyjazd poza Wrocław był ściśle kontrolowany. Wraz z wygaśnięciem epidemii i likwidacją kordonu sanitarnego zniknęły także tymczasowe rogatki na drogach wokół miasta. Kolejny raz ustanowiono rogatki po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego w grudniu 1981 roku. W tym czasie posterunki wojska i milicji kontrolowały posiadanie przez przejeżdżających urzędowych przepustek uprawniających do przekraczania granic miasta^[1]^[2]. Rogatki te zlikwidowano po kilku miesiącach, jeszcze przed zniesieniem stanu wojennego. Tak jednak w 1963 roku, jak i w latach 1981-1982 rogatki te miały charakter tymczasowy i nie budowano dla nich żadnych trwałych obiektów.

Lista rogatek

Przy głównych drogach dojazdowych do miasta, na nowo ustanowionych w 1808 roku granicach wybudowano początkowo dziesięć budynków rogatek; począwszy od południowego zachodu zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara, były to:

Rogatka Kącka

Rogatka Kącka (Canther Barriere, od niem. nazwy Kątów Wrocławskich: Canth^[d]), przy wiodącej do Kątów. Gräbscherner Gasse, potem nazwanej Gräbscherner Straße (dzisiejszej ul. Grabiszyńskiej); rogatka do ok. 1870 r. znajdowała się w budynku nr 48 (który wówczas znajdował się w okolicy skrzyżowania z dzisiejszą ul. Kolejową), potem pod numerem 137 (dzisiejsze skrzyżowanie z ul. Stalową).

Rogatka Berlińska

Rogatka Berlińska (Berliner Barriere) na Berliner Chaussee (szosie berlińskiej przez Legnicę do Berlina), późniejszej Friedrich-Wilhelm-Straße (ulicy Fryderyka Wilhelma, dzisiejszej ul. Legnickiej); rogatka znajdowała się przy dzisiejszym placu Strzegomskim.

Rogatka Osobowicka

Rogatka Osobowicka (Oswitzer Barriere, od niem. nazwy ówczesnej wsi Osobowice: Oswitz) na drodze do Osobowic; rogatka ta pierwotnie znajdowała się przy dzisiejszej ul. Reymonta nr 2 (jest to miejsce, gdzie dziś znajduje się wiadukt kolejowy nad ulicą), a od 1898 roku przy Reymonta 13 (zbudowanym w latach 1897–1898)^[e] na rogu z wybrzeżem Conrada-Korzeniowskiego, przed (patrząc z miasta w stronę Osobowic) świeżo wówczas oddanymi do eksploatacji mostami Osobowickimi.

Rogatka Trzebnicka

Rogatka Trzebnicka (Trebnitzer Barriere) przy dzisiejszej ul. Trzebnickiej; lokalizacja pierwotnie pod numerem 42 (tuż przy obecnym wiadukcie kolejowym nad ulicą), a od 1900 roku przy Trzebnickiej 39, przed (patrząc z miasta w stronę Trzebnicy) mostami Trzebnickimi.

Rogatka przed Psim Polem

Rogatka przed Psim Polem (Hundsfelder Barriere) przy drodze z Wrocławia do Psiego Pola; zlokalizowana była przy obecnej ul. Jedności Narodowej nr 191 (jest to rejon skrzyżowań ul. Jedności Narodowej z ul. Damrota i z ul. Żeromskiego).

Rogatka Szczytnicka

Rogatka Szczytnicka (Scheitniger Barriere) przy drodze do Szczytnik (niem. Scheitnig); lokalizacja pierwotnie przy dzisiejszej ul. Curie-Skłodowskiej 2 (przy skrzyżowaniu z dzisiejszą ul. Mikołaja Reja), a od 1868 roku przy ul. Mickiewicza 4^[e]^[f], za (patrząc z miasta w stronę Szczytnik) Mostem Zwierzynieckim.

Rogatka Oławska

Rogatka Oławska (Ohlauer Barriere) przy szosie oławskiej (niem. Ohlauer Chaussee, dzisiejszej ul. Krakowskiej) wiodącej do miasta Oława (niem. Ohlau); lokalizacja przy Krakowskiej nr 1 (przy skrzyżowaniu z ul. Na Niskich Łąkach), a od 1902 roku przy Krakowskiej 148/150, przed (patrząc z Wrocławia w stronę Oławy) skrzyżowaniem z ul. Karwińską.

Rogatka Strzelińska

Rogatka Strzelińska (Strehlener Barriere) przy drodze do Strzelina (niem. Strehlen); zlokalizowana była przy skrzyżowaniu tej drogi z Angerstraße (ulicą Pastwiskową; dziś jest to wschodni odcinek ul. Piłsudskiego); w 1841 roku obok tej rogatki wybudowany został pierwszy dworzec kolejowy w mieście, wówczas nazywany Ohlauer Bahnhof (Dworzec Oławski), później zaś Oberschlesischer Bahnhof (Dworzec Górnośląski); po roku 1868 rogatkę tę przeniesiono dalej od miasta, na dzisiejszą ul. Hubską nr 121 (przy skrzyżowaniu z dzisiejszą ul. Kamienną).

Rogatka Borowska

Rogatka Borowska (Bohrauer Barriere) przy drodze do Borowa w pow. strzelińskim (niem. Bohrau), noszącej do 1945 roku nazwę Bohrauerstraße, a obecnie ul. Borowska; lokalizacja pierwotnie przy ul. Ślężnej nieopodal wybudowanego później wiaduktu kolejowego nad ulicą, a od 1868 roku przy ul. Borowskiej 96 (przy skrzyżowaniu z dzisiejszą ul. Wieczystą).

Rogatka Świdnicka

Rogatka Świdnicka (Schweidnitzer Barriere) przy drodze prowadzącej z miasta na południe, do Świdnicy (niem. Schweidnitz), przy Neue Schweidnitzer Straße (ulicy "nowej Świdnickiej", jest to przedłużenie ul. Świdnickiej, obecna ul. Powstańców Śląskich); rogatka zlokalizowana była pierwotnie przy obecnym wiadukcie kolejowym nad ulicą, od ok. 1870 roku przy obecnej Powstańców Śl. nr 156 (skrzyżowanie z Al. Wiśniową), a od 1903 roku przy Powstańców Śl. nr 211/217 (przy skrzyżowaniu z dzisiejszą ul. Krzycką).

Uwagi

↑ w Encyklopedii Wrocławia napisano "od lat 30. XIX w.", chociaż na planie Adolfa Puscha z 1847 roku w tym miejscu ani w pobliżu żadna rogatka nie jest zaznaczona, są natomiast pozostałe.
↑ Początkowy odcinek (około stu metrów) dawnej Frankenbergstraße od mostu Szczytnickiego (Fürstenbrücke) został po II wojnie światowej zaliczony do al. Kochanowskiego; to na tym właśnie odcinku Frankenbergstraße stanęła rogatka; później została ona przeniesiona kilkaset metrów dalej na wschód wzdłuż tej samej ulicy nazwanej od znajdujących się tu dóbr rodu von Frankenberg (dziś nazywającej się al. Różyckiego)
↑ Pomijając okres oblężenia Wrocławia zimą i wiosną 1945 roku, pod koniec II wojny światowej, kiedy działania wojenne uniemożliwiały swobodne poruszanie się.
↑ Po 1930 roku pisownia niemieckiej nazwy tego miasta uległa zmianie na Kanth.
↑ ^a ^b budynek ten zachował się do dzisiaj
↑ Encyklopedia Wrocławia podaje adres Mickiewicza 2, ale na mapie Systemu Informacji Przestrzennej Wrocławia obiekt ten ma przypisany adres Mickiewicza 4, a adres Mickiewicza 2 nie istnieje

Przypisy

↑ Marek Szpyra (red.). Wojenny stan pamięci. „Gazeta e-Piastowska.pl”. 44 (51), s. 3, 2007-12-13. Śląskie Media sp. z o.o.. (pol.).
↑ Rafał Szałański: Ciekawostki Historyczne – Życie codzienne w stanie wojennym. www.origines.pl. s. 3. [dostęp 2010-10-31]. (pol.).

Bibliografia

Encyklopedia Wrocławia. Wyd. I. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2000, s. 708. ISBN 83-7023-749-5.
Plan von Breslau, 1831, Friedrich August Nösselt (druk: Wilhelm Gottlieb Korn)
Plan von Breslau mit den neuesten Veränderungen, 1847, Adolf Pusch (druk: Grass, Barth & Co)
Plan von Breslau (Plan II), 1911, M. Grüger
Internetowe mapy Systemu Informacji Przestrzennej Wrocławia

[1] w Encyklopedii Wrocławia napisano "od lat 30. XIX w.", chociaż na planie Adolfa Puscha z 1847 roku w tym miejscu ani w pobliżu żadna rogatka nie jest zaznaczona, są natomiast pozostałe.

[2] Początkowy odcinek (około stu metrów) dawnej Frankenbergstraße od mostu Szczytnickiego (Fürstenbrücke) został po II wojnie światowej zaliczony do al. Kochanowskiego; to na tym właśnie odcinku Frankenbergstraße stanęła rogatka; później została ona przeniesiona kilkaset metrów dalej na wschód wzdłuż tej samej ulicy nazwanej od znajdujących się tu dóbr rodu von Frankenberg (dziś nazywającej się al. Różyckiego)

[3] Pomijając okres oblężenia Wrocławia zimą i wiosną 1945 roku, pod koniec II wojny światowej, kiedy działania wojenne uniemożliwiały swobodne poruszanie się.

[6] Po 1930 roku pisownia niemieckiej nazwy tego miasta uległa zmianie na Kanth.

[istnieje-7] udynek ten zachował się do dzisiaj

[8] Encyklopedia Wrocławia podaje adres Mickiewicza 2, ale na mapie Systemu Informacji Przestrzennej Wrocławia obiekt ten ma przypisany adres Mickiewicza 4, a adres Mickiewicza 2 nie istnieje

[4] Marek Szpyra (red.). Wojenny stan pamięci. „Gazeta e-Piastowska.pl”. 44 (51), s. 3, 2007-12-13. Śląskie Media sp. z o.o.. (pol.).

[5] Rafał Szałański: Ciekawostki Historyczne – Życie codzienne w stanie wojennym. www.origines.pl. s. 3. [dostęp 2010-10-31]. (pol.).

[a]

[b]

[c]

[1]

[2]

[d]

[e]

[f]