Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski
Regionalizacja fizycznogeograficzna Polski – regionalizacja fizycznogeograficzna opracowana przez Jerzego Kondrackiego w drugiej połowie XX wieku, w postaci wielostopniowego układu regionów. Zmodyfikowana i uszczegółowiona w 2018 roku przez międzyuczelniany zespół 26 geografów pod kierownictwem Jerzego Solona z Polskiej Akademii Nauk i pod patronatem Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. W wyniku prac zespołu na terytorium Polski wyodrębniono, w całości bądź częściowo, 344 mezoregiony jako podstawowe jednostki podziału fizycznogeograficznego kraju. Zaktualizowane granice mezoregionów wytyczono z dokładnością odpowiadającą skali 1:50 000, w oparciu o szczegółowe dane geomorfologiczne i geologiczne oraz ich analizy w systemach geoinformatycznych[1].
Większą część terytorium Polski J. Kondracki przyporządkował do obszaru Europy Zachodniej, a mniejszą – do Europy Wschodniej. W ramach tych obszarów wydzielił następnie podobszary (zwane też megaregionami), a dalej prowincje, podprowincje, makroregiony oraz mezoregiony. Podstawowym założeniem metodycznym J. Kondrackiego było uznanie, iż poszczególne regiony są przede wszystkim jednostkami geomorfologiczno-geologicznymi. Różnice w strukturze podłoża i rzeźbie terenu przekładają się bowiem na stosunki klimatyczne, wodne, roślinne czy glebowe, a więc warunkują całościowy charakter fizycznogeograficzny danego obszaru[2]. Założenie to przyjęto także w opracowaniu z 2018 roku[3].
Historia
edytujDo II wojny światowej
edytujPierwsze znane poglądy na geograficzny podział Polski pojawiły się w średniowiecznym dziele Jana Długosza. Wyraźne ożywienie w tej dziedzinie nastąpiło dopiero w XIX i XX wieku, gdy większa była już znajomość warunków naturalnych kraju. W okresie tym publikowało wielu geografów, m.in.: Stanisław Staszic, Wincenty Pol, Antoni Rehman, Wacław Nałkowski, Stanisław Lencewicz czy Ludomir Sawicki. Każdy z nich miał własną koncepcję podziału Polski. Najpowszechniej przyjęła się – za W. Nałkowskim, rozwinięta przez S. Lencewicza – konwencja tzw. „pasowości”, wydzielająca sześć nadrzędnych krain geograficznych ułożonych pasmowo: pas gór, pas kotlin podgórskich, pas wyżyn, pas nizin środkowych, pas wzniesień pojeziernych i pas nizin nadmorskich. Schemat ten mocno zakorzenił się w polskiej myśli geograficznej. Zmiana granic państwowych po II wojnie światowej zintensyfikowała dyskusję nad regionalizacją geograficzną kraju. W latach 1946–1947 swoje propozycje podziałów szczegółowych – w ramach konwencji „pasowości” – przedstawiali Jerzy Kondracki, Mieczysław Klimaszewski, Rajmund Galon i Stanisław Pietkiewicz. Konsensusu jednak nie uzyskano[4].
Koncepcja J. Kondrackiego
edytujW drugiej połowie XX wieku najbardziej dla problematyki regionalizacji geograficznej Polski zasłużył się J. Kondracki. W 1955 roku w artykule Problematyka fizycznogeograficznej regionalizacji Polski porzucił on schemat „pasowości” i podzielił kraj na 6 dużych jednostek (Niż Polski, Sudety z Przedgórzem, Wyżynę Śląsko-Małopolską, Wyżynę Lubelską z Roztoczem, Obniżenie Podkarpackie i Karpaty) oraz 16 subjednostek. U podstaw jego regionalizacji legła ostatecznie klasyfikacja regionów fizycznogeograficznych świata w układzie dziesiętnym zaproponowana w 1964 roku na Międzynarodowym Kongresie Geograficznym. W oparciu o ten system J. Kondracki przedstawił Polskę jako kraj na pograniczu dwóch wielkich obszarów (Europy Zachodniej i Wschodniej), w ramach 3 podobszarów, 7 prowincji, 17 podprowincji, 56 makroregionów i 318 mezoregionów. Podział ten, opublikowany w 1968 roku w artykule Fizycznogeograficzna regionalizacja Polski i krajów sąsiednich w systemie dziesiętnym, stał się standardem powtarzanym w kolejnych publikacjach autora, już z niewielkimi tylko uzupełnieniami i modyfikacjami[5].
Większą część ziem polskich J. Kondracki przyporządkował do obszaru Europy Zachodniej (klimat suboceaniczny, geologiczna strefa platformy zachodnioeuropejskiej i alpidów), a mniejszą część do Europy Wschodniej (klimat subkontynentalny, geologiczna platforma wschodnioeuropejska). W dalszej kolejności wyróżnił trzy podobszary (megaregiony) – Pozaalpejską Europę Środkową, Karpaty z okolicznymi obniżeniami oraz Niż Wschodnioeuropejski[6]. Poprowadzenie na terenie Polski granicy fizycznogeograficznej między Europą Zachodnią a Wschodnią oznaczało odejście od koncepcji „pasowości” nadrzędnych krain geograficznych. Ową konwencję autor ograniczył tylko dla charakterystyki rzeźby terenu kraju, gdzie wyróżnił pasy: wewnętrznokarpacki (wysokogórski), zewnętrznokarpacki, podkarpacki, starych gór i wyżyn, równin peryglacjalnych (staroglacjalny), młodoglacjalny i nadmorski[7].
Regionalizacja J. Kondrackiego pojawiała się w sukcesywnych wydaniach jego Geografii fizycznej Polski (1978–1988), w dziele zbiorowym Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze (1991), oraz na mapach w Atlasie Narodowym Polski (1973–1978) i Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej (1993–1997). W ramach tego ostatniego wydawnictwa J. Kondracki, przy współpracy z Andrzejem Richlingiem, opracował mapę zatytułowaną Regiony fizycznogeograficzne (1994), która stała się finalną wersją jego regionalizacji, przedstawioną później w postaci opisowej charakterystyki regionów w książce Geografia regionalna Polski (1998 i późniejsze wznowienia). W międzyczasie nazwy regionów zostały standaryzowane przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Urzędzie Rady Ministrów i opublikowane w wykazie Nazwy geograficzne Rzeczypospolitej Polskiej (1991)[8].
Omawiana regionalizacja jest podziałem ściśle naukowym, niekiedy odbiegającym od powszechnie przyjętych regionów (brak tu np. Pojezierza Suwalskiego czy Niziny Mazowieckiej). Część środowiska geografów (m.in. Jan Flis) kwestionowała zasadność używania tego podziału w nauczaniu szkolnym, z powodu jego zbyt specjalistycznego charakteru. J. Kondracki odpierał zarzuty twierdząc, że metodycznie dokonana regionalizacja nieodzownie wiąże się z pewnym poziomem skomplikowania, a standaryzacja regionów geograficznych powinna obejmować nie tylko szkolnictwo, ale też wydawnictwa encyklopedyczne i słownikowe[9]. Zdawał on sobie jednocześnie sprawę, iż jego podział może się wydawać zbyt specjalistyczny dla nie-geografów, stąd w urzędowej standaryzacji nazw regionów przyjęto kilka popularnych nazw wariantowych dla grup regionów, jak Nizina Mazowiecka dla zbioru trzech makroregionów (Niziny Północnomazowieckiej, Niziny Środkowomazowieckiej i Wzniesień Południowomazowieckich)[10]. Podział J. Kondrackiego ostatecznie zaczął być stosowany w szkolnych atlasach geograficznych[11].
W krajach graniczących z Polską funkcjonują tamtejsze regionalizacje, często odmienne od polskiej. Dlatego niektóre regiony wydzielone przez J. Kondrackiego mogą „nie istnieć” w sąsiednim państwie, i odwrotnie – regiony istniejące np. według słowackiej regionalizacji Słowacji mogą nie występować w regionalizacji Polski. Przykładowo – na obszarze mezoregionu Beskidu Niskiego geografowie słowaccy wyróżniają trzy odrębne regiony: Busov, Ondavská vrchovina i Laborecká vrchovina, a nazwą Nízke Beskydy określają jednostkę dla nich nadrzędną (której odpowiednikiem u J. Kondrackiego jest makroregion Beskidów Środkowych)[12].
Aktualizacja z 2018 r.
edytujOpublikowany w Atlasie Rzeczypospolitej z 1994 roku podział autorstwa Jerzego Kondrackiego i Andrzeja Richlinga uzyskał powszechną akceptację i popularność nie tylko wśród geografów, stając się standardem cytowanym w wielu pracach i znajdującym szerokie zastosowanie. Po 2000 roku w różnych ośrodkach akademickich podejmowano rozproszone próby modyfikacji tego podziału w skali lokalnej, z użyciem nowo dostępnych danych i technik naukowych[13].
Impulsem do sporządzenia zaktualizowanej regionalizacji w skali kraju stały się zmiany prawne dotyczące ochrony przyrody, wynikające z ratyfikacji Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Jej wdrożenie w system prawa krajowego odbyło się m.in. poprzez zobowiązanie ustawą z 2015 roku zarządów województw do sporządzania audytów krajobrazowych, jako podstawy prowadzenia polityki kształtowania i ochrony krajobrazu. Stosowne rozporządzenie rządowe określiło metodykę sporządzania owych audytów, wskazując na powiązanie granic krajobrazów z granicami mezoregionów fizycznogeograficznych, zgodnie z zaleceniami Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska[14].
Środowisko naukowe skupione w Polskiej Asocjacji Ekologii Krajobrazu oraz w Polskim Towarzystwie Geograficznym uczestniczyło w procesie zmian legislacyjnych jako czynnik opiniujący, a następnie podjęło się zadania kompleksowej weryfikacji i doprecyzowania podziału z 1994 roku. Zespół 26 geografów pod kierownictwem Jerzego Solona z Polskiej Akademii Nauk opracował nową wersję regionalizacji, którą przedstawiono w 2018 roku w formie wieloautorskiego artykułu z dołączoną mapą przeglądową (w skali 1:2000 000) na łamach czasopisma „Geographia Polonica” oraz na internetowym portalu mapowym GDOŚ (mapa w skali 1:50 000), a następnie w książce Regionalna geografia fizyczna Polski z 2021 roku, gdzie zamieszczono opisową charakterystykę regionów[15].
Nowy podział jest syntezą prac poszczególnych ośrodków regionalnych i polega przede wszystkim na precyzyjnym wytyczeniu granic mezoregionów. Sporządzono go w skali 1:50 000, podczas gdy prace J. Kondrackiego nadawały się do użytku w skalach przeglądowych rzędu 1:300 000–1:1000 000. Zachowano hierarchiczną strukturę regionów oraz system ich cyfrowej indeksacji. Zwiększeniu uległa liczba mezoregionów – z 316 do 344, a nazwy niektórych z nich zmieniono. Nie uległy zmianie liczebność i nazwy jednostek wyższych rzędów (choć zmieniły się ich granice wraz z modyfikacją granic mezoregionów). Według autorów nowego podziału zachowuje on idee i założenia teoretyczne koncepcji J. Kondrackiego, stanowiąc jej logiczną kontynuację[16].
Przy ustalaniu granic mezoregionów spożytkowano najnowsze dane przestrzenne i ich komputerowe analizy w systemach GIS. Jako materiał źródłowy dla numerycznego modelowania terenu wykorzystano lidarowe pomiary hipsometryczne zebrane metodą skanowania lotniczego, które zestawiono ze szczegółową mapą geologiczną kraju. Posiłkowano się również precyzyjnymi mapami topograficznymi, hydrograficznymi oraz botanicznymi. Postęp cyfryzacji umożliwił uzyskanie szczegółowości opracowania nieosiągalnej dla geografów zajmujących się regionalizacją w XX wieku, kiedy pracowano przy użyciu co najwyżej prostych metod komputerowych i przede wszystkim technikami manualnymi, z użyciem map papierowych[17].
Podział na prowincje, podprowincje i makroregiony
edytujW regionalizacji z 1994 roku obszar Polski podzielono na 7 prowincji, 18 podprowincji i 59 makroregionów fizycznogeograficznych – taką samą strukturę utrzymano w podziale z 2018 roku[19]:
Podział na mezoregiony
edytujW podziale z 1994 roku na obszarze Polski wyróżniono 316 mezoregionów, będących podstawowymi jednostkami podziału fizycznogeograficznego kraju. Wieloautorska regionalizacja z 2018 roku wyszczególnia w sumie 344 mezoregiony[20]:
| Podział z 1994 r.[21] | Aktualizacja z 2018 r.[22] |
|---|---|
| Mezoregiony Pobrzeża Szczecińskiego (313.2–3): | |
|
|
| Mezoregiony Pobrzeża Koszalińskiego (313.4): | |
|
|
| Mezoregiony Pobrzeża Gdańskiego (313.5): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego (314.4): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Wschodniopomorskiego (314.5): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego (314.6–7): | |
|
|
| Mezoregiony Doliny Dolnej Wisły (314.8): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Iławskiego (314.9): | |
|
nie wyróżniono mezoregionów[a] |
|
| Mezoregiony Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego (315.1): | |
|
|
| Mezoregiony Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej (315.3): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Lubuskiego (315.4): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego (315.5): | |
|
|
| Mezoregiony Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej (315.6): | |
|
|
| Mezoregiony Wzniesień Zielonogórskich (315.7): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Leszczyńskiego (315.8): | |
|
|
| Mezoregiony Obniżenia Dolnołużyckiego (317.2): | |
|
|
| Mezoregiony Wzniesień Łużyckich (317.4): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Śląsko-Łużyckiej (317.7): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Południowowielkopolskiej (318.1–2): | |
|
|
| Mezoregiony Obniżeninia Milicko-Głogowskiego (318.3): | |
|
|
| Mezoregiony Wału Trzebnickiego (318.4): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Śląskiej (318.5): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Północnomazowieckiej (318.6): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Środkowomazowieckiej (318.7): | |
|
|
| Mezoregiony Wzniesień Południowomazowieckich (318.8): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Południowopodlaskiej (318.9): | |
|
|
| Mezoregiony Przedgórza Sudeckiego (332.1): | |
|
|
| Mezoregiony Pogórza Zachodniosudeckiego (332.2): | |
|
|
| Mezoregiony Sudetów Zachodnich (332.3): | |
|
|
| Mezoregiony Sudetów Środkowych (332.4–5): | |
|
|
| Mezoregiony Sudetów Wschodnich (332.6): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Śląskiej (341.1): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej (341.2): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (341.3): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Przedborskiej (342.1): | |
|
|
| Mezoregiony Niecki Nidziańskiej (342.2): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Kieleckiej (342.3): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Lubelskiej (343.1): | |
|
|
| Mezoregiony Roztocza (343.2): | |
|
|
| Mezoregiony Kotliny Ostrawskiej (512.1): | |
|
|
| Mezoregiony Kotliny Oświęcimskiej (512.2): | |
|
|
| Mezoregiony Bramy Krakowskiej (512.3): | |
|
|
| Mezoregiony Kotliny Sandomierskiej (512.4–5): | |
|
|
| Mezoregiony Pogórza Zachodniobeskidzkiego (513.3): | |
|
|
| Mezoregiony Beskidów Zachodnich (513.4–5): | |
|
|
| Mezoregiony Pogórza Środkowobeskidzkiego (513.6): | |
|
|
| Mezoregiony Beskidów Środkowych (513.7): | |
|
|
| Mezoregiony Obniżenia Orawsko-Podhalańskiego (514.1): | |
|
|
| Mezoregiony Łańcucha Tatrzańskiego (514.5): | |
|
|
| Mezoregiony Płaskowyżu Sańsko-Dniestrzańskiego (521.1): | |
|
|
| Mezoregiony Beskidów Lesistych (522.1): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Staropruskiej (841.5): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Litewskiego (842.7): | |
|
|
| Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego (842.8): | |
|
|
| Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej (843.3): | |
|
|
| Mezoregiony Polesia Zachodniego (845.1): | |
|
|
| Mezoregiony Polesia Wołyńskiego (845.3): | |
|
|
| Mezoregiony Wyżyny Wołyńskiej (851.1): | |
|
|
| Mezoregiony Kotliny Pobuża (851.2): | |
|
|
Zobacz też
edytujUwagi
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Solon i inni 2018, s. 143–144, 162.
- ↑ Kondracki 1998, s. 118–119, 124.
- ↑ Solon i inni 2018, s. 154–156.
- ↑ Kondracki 2002, s. 21–27.
- ↑ Kondracki 2002, s. 28–29.
- ↑ Kondracki 2002, s. 11–16, 32–34.
- ↑ Kondracki 1980, s. 70, 242–243.
- ↑ Kondracki 2002, s. 29.
- ↑ Kondracki 1981, s. 81–85.
- ↑ Kondracki 1988, s. 410.
- ↑ Atlas geograficzny. Świat. Polska – liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum 2005, s. 46–47.
- ↑ Mazúr, Lukniš 1978, s. 107–108, 120.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 25–26.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 13–14.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 15–16.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 26, 28–30.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 32–33.
- ↑ Solon i inni 2018, s. 143.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 58–65.
- ↑ Richling i inni 2021, s. 26.
- ↑ Kondracki, Richling 1994, plansza 53.3.
- ↑ Solon i inni 2018, s. 170.
Bibliografia
edytuj- Atlas geograficzny. Świat. Polska – liceum ogólnokształcące, liceum profilowane, technikum, opracowanie zbiorowe, wydanie V, Wrocław: Wydawnictwo Nowa Era, 2005.
- Kondracki J., Fizycznogeograficzna regionalizacja Polski i krajów sąsiednich w systemie dziesiętnym, [w:] „Prace Geograficzne”, nr 69, 1968, s. 13–41.
- Kondracki J., W sprawie podziału regionalnego Polski, [w:] „Przegląd Geograficzny”, nr 53/1, 1981, s. 81–85.
- Kondracki J., Oficjalne zatwierdzenie nazw fizycznogeograficznych regionów Polski, [w:] „Przegląd Geograficzny”, nr 60/3, 1988, s. 409–413.
- Kondracki J., Znaczenie geomorfologii w regionalizacji fizycznogeograficznej i typologii krajobrazów, [w:] „Prace i Studia Geograficzne”, nr 24, 1998, s. 117–127.
- Kondracki J., Geografia fizyczna Polski, wydanie IV, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980.
- Kondracki J., Geografia regionalna Polski, wydanie III, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.
- Kondracki J., Richling A., 53.3 Regiony fizycznogeograficzne (1:1500 000), [w:] Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa: Główny Geodeta Kraju, 1994.
- Mazúr E., Lukniš M., Regionálne geomorfologické členenie Slovenskej socialistickej republiky, [w:] „Geografický časopis”, nr 30/2, 1978, s. 101–125.
- Richling A., Solon J., Macias A., Balon J., Borzyszkowski J., Kistowski M. (red.), Regionalna geografia fizyczna Polski, Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2021.
- Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K., Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R., Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J., Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U., Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W., Physico-geographical mesoregions of Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial data, [w:] „Geographia Polonica”, nr 91/2, 2018, s. 143–170.
Linki zewnętrzne
edytuj- Mapa regionalizacji Polski z 2018 r. jako warstwa geoportalu „Geoserwis GDOŚ” w folderze „Inne dane środowiskowe”, warstwa „Mezoregiony fizycznogeograficzne”.
- Interaktywna mapa mezoregionów w podziale z 2018 r. z wyszukiwarką