Powstanie benderskie
Powstanie benderskie (ros. Бендерское восстание, rum. Răscoala de la Tighina) – zbrojne wystąpienie w Benderach 27 maja 1919 r., kierowane przez miejscowych bolszewików. Jego celem było ustanowienie władzy bolszewickiej w Besarabii i oderwanie regionu od Rumunii, w której granicach znalazł się rok wcześniej.
| Wojna domowa w Rosji | |||
 Plan powstania, schemat w muzeum ruchu rewolucyjnego i pracy kolejarzy w Benderach | |||
| Czas |
27 maja 1919 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce | |||
| Terytorium | |||
| Przyczyna |
dążenia bolszewików do opanowania terytorium Besarabii i oderwania go od Rumunii | ||
| Wynik |
krwawe stłumienie powstania przez stronę rumuńską, | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
Tło wydarzeń
edytujW październiku 1917 r. w Besarabii ukonstytuowała się Rada Kraju, która ogłosiła dwa miesiące później autonomię regionu w granicach Rosji[1], a następnie, w styczniu 1918 r., niepodległość Mołdawskiej Republiki Demokratycznej. Jednak na przełomie lat 1917 i 1918 do Besarabii zaczęły wkraczać wojska Rumunii, podając jako pretekst konieczność zabezpieczenia linii zaopatrzeniowych przed przestępcami i rosnącymi w siłę besarabskimi bolszewikami. Rumuni wkroczyli w połowie stycznia 1918 r. do Kiszyniowa, pokonując w mieście oddziały bolszewickie, zaś do końca miesiąca wyparli całość ich sił za Dniestr[2]. Interwencję rumuńską popierała Ententa oraz część czołowych mołdawskich działaczy (Pantelimon Halippa, Ion Inculeț), obawiający się wzrostu znaczenia bolszewików[1]. W marcu 1918 r. Rada Kraju zgodziła się na przyłączenie Mołdawii do Rumunii, chociaż zdania deputowanych w tej kwestii były do końca podzielone[3]. Unia Rumunii i Mołdawii została faktycznie ogłoszona w czerwcu tego samego roku. Rząd rumuński zapowiadał, że zwróci prowincję Rosji, jednak korzystając z dalszego rozwoju wydarzeń w tym kraju (wybuchu wojny domowej) nie zrealizował tej obietnicy[1].
Armii rumuńskiej wkraczającej do Bender na początku 1918 r. stawili opór miejscowi robotnicy kolejowi, sympatyzujący z bolszewikami i opowiadający się za rewolucją październikową. Bitwa o miasto trwała od 15 do 25 stycznia i zakończyła się zwycięstwem Rumunów[4][5], którzy następnie rozstrzelali część wziętych do niewoli robotników w pobliżu benderskiej stacji kolejowej[4].
Rząd rumuński niezwłocznie przystąpił do działań na rzecz pełnej rumunizacji regionu, które - wobec braku kadr i ograniczonych funduszy - nie przynosiły efektów[6]. Władze rumuńskie okazały się brutalne, skorumpowane i niekompetentne. Wśród nierumuńskiej ludności Besarabii (Rosjanie, Ukraińcy, Żydzi, Gagauzi, Bułgarzy) rządy rumuńskie były skrajnie niepopularne. Równocześnie ludność mówiącą językiem rumuńskim (mołdawskim) cechowała polityczna bierność, brak wykształcenia i świadomości narodowej[7]. Opór ludności Besarabii przeciwko polityce Rumunii był na tyle znaczny, że od wkroczenia wojska w 1918 r. przez dziesięć lat w prowincji utrzymywany był stan oblężenia, dający rozszerzone kompetencje policji i ograniczający prawa obywatelskie[6].
Bolszewicka Rosja, deklarując chęć pokojowego uregulowania „kwestii besarabskiej”, równocześnie starała się wykorzystać te nastroje dla rozszerzenia rewolucji. W tym celu kierowała działaczy bolszewickich przez granicę z Rumunią, zwłaszcza na besarabską wieś, w celu prowadzenia komunistycznej agitacji[8].
Powstanie w Benderach
edytuj
Zbrojne wystąpienie w Benderach było jednym z trzech największych powstań przeciwko władzy rumuńskiej, zainspirowanych przez bolszewików w miastach Besarabii, obok powstania chocimskiego w styczniu 1919 r. i powstania tatarbunarskiego w r. 1924[8][6]. Decyzję o wszczęciu walki podjęli uczestnicy nielegalnej konferencji partyjnej w Benderach, zebrani na tzw. daczy Flemmera (obecnie ul. Morozowa 25)[9] prawdopodobnie bez uzgodnienia swoich planów z wyższą instancją partyjną[7]. Wśród głównych inicjatorów powstania wymienia się Iwana Kriworukowa, stojącego na czele rządu Besarabskiej Republiki Radzieckiej[10].
Besarabscy bolszewicy liczyli, że w organizacji wystąpień w regionie pomogą im znacznie poważniejsze siły dowodzone przez Matwija Hryhorjewa, watażkę walczącego po stronie czerwonych w rosyjskiej wojnie domowej, który w kwietniu 1919 r. zdobył Chersoń, Mikołajów i Odessę[10]. Rozkaz marszu na Besarabię wydał Hryhorjewowi na początku maja 1919 r. osobiście Władimir Antonow-Owsiejenko, dowódca Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej. Jednak zamiast go wykonać, Hryhorjew wypowiedział posłuszeństwo Armii Czerwonej i zbuntował się przeciwko bolszewikom[11]. Ponadto jednostki, które dowództwo Armii Czerwonej zamierzało skierować nad Dniestr, musiały zostać użyte do próby odparcia ofensywy Sił Zbrojnych Południa Rosji w Donbasie[10]. Mimo to bunt, którego celem było wyparcie Rumunów z miasta i ustanowienie władzy bolszewików, wybuchł 27 maja[12].
Rozpoczęły go jednostki Czerwonej Gwardii, złożone z robotników kolejowych z Bender, dowodzone przez Grigorija Starego (Borisowa)[12], który był również dowódcą nieudanej obrony rok wcześniej[4] i kierował nielegalną organizacją partyjną w mieście[9]. Dołączyła do nich grupa 150 żołnierzy 5 dywizji strzeleckiej 3 Armii Ukraińskiej[12] pod dowództwem Czernikowa[13]. Według P. Szornikowa rumuńska Siguranta szacowała liczbę żołnierzy przybyłych zza Dniestru nawet na 500-600 osób[14].
Powstańcy przejęli kontrolę nad stacją kolejową w Benderach, budynkami poczty i telegrafu[12], a według niektórych rosyjskich źródeł nawet nad całym miastem[15]. Zdołali zmusić do kapitulacji garnizon twierdzy benderskiej[10]. Jednak jeszcze tego samego dnia zostali wyparci przez dodatkowo przybyłe do miasta oddziały rumuńskie i interwencyjne oddziały francuskie[12]. Według wspomnień Kriworukowa wobec nieudolności rumuńskich oficerów to Francuzi przejęli dowództwo nad pacyfikacją[10]. Bunt został krwawo stłumiony[16]. Część powstańców uciekła z Rumunii na drugą stronę Dniestru, jednak przynajmniej 150 osób zostało pojmanych i rozstrzelanych[12]. Podczas walk doszło do przechodzenia francuskich żołnierzy 58 awiniońskiego pułku piechoty na stronę bolszewików. Żołnierze ci ułatwili powstańcom ucieczkę z Bender przez Dniestr[10].
Sam Kriworukow wspominał następnie, że powstanie, jako źle przygotowane i rozpoczęte bez żadnego planu, nie miało szans powodzenia[10].
Upamiętnienie
edytujW Benderach z okazji 50. rocznicy powstania wzniesiono pomnik bojowników o władzę radziecką, usytuowany w miejscu, gdzie przez Dniestr przeprawił się oddział żołnierzy 3 Armii Ukraińskiej z wsparciem dla Czerwonej Gwardii[13]. Bunt upamiętnia również ulica w mieście[17].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Demel 1988 ↓, s. 356.
- ↑ King 2000 ↓, s. 33.
- ↑ King 2000 ↓, s. 33, 35.
- ↑ a b c Бендерчане почтили память расстрелянных железнодорожников в 1918 году, „Новости Приднестровья” [dostęp 2017-06-03] (ros.).
- ↑ Ofensiva armatei române împotriva anarhiştilor bolşevizaţi din Republica Democratică Moldovenească [online], istoria.md [dostęp 2017-06-03].
- ↑ a b c Kamil Całus, W cieniu historii. Stosunki rumuńsko-mołdawskie, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, 2015, s. 11.
- ↑ a b J. Pieńkowski, Dlaczego Rumunia zawsze będzie kochać Mołdawię? [w:] red. M. Kosienkowski, Spotkania polsko-mołdawskie. Księga poświęcona pamięci Profesora Janusza Solaka, Episteme, Lublin 2013, s. 151-152.
- ↑ a b King 2000 ↓, s. 51.
- ↑ a b БЕНДЕРЫ 1408-2008. Старый Григорий Иванович (1880-1937) [online], bendery.su [dostęp 2017-05-31].
- ↑ a b c d e f g Юрий Трифонов, Взгляд через столетие [online], Газета "Приднестровье", 29 maja 2019 [dostęp 2019-06-02] (ros.).
- ↑ A. Adams, Bolsheviks in the Ukraine. The Second Campaign, 1918-1919, Yale University Press, New Haven & London 1963, s. 275-277.
- ↑ a b c d e f Smele 2015 ↓, s. 190.
- ↑ a b БЕНДЕРЫ 1408-2008. Памятник славным борцам за власть Советов [online], bendery.su [dostęp 2017-05-30].
- ↑ P. Szornikow. БЕЛЫЕ И КРАСНЫЕ НА ДНЕСТРЕ: САБОТАЖ ГРАЖДАНСКОЙ ВОЙНЫ?. „Rusin”. Nr 4/38, s. 87, 2014.
- ↑ БЕНДЕРЫ 1408-2008. Под румынской оккупацией [online], bendery.su [dostęp 2017-05-31].
- ↑ King 2000 ↓, s. 52.
- ↑ БЕНДЕРЫ 1408-2008. Улицы города [online], bendery.su [dostęp 2017-09-08] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-29].
Bibliografia
edytuj- Juliusz Demel: Historia Rumunii. Wrocław-Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988.
- Ch. King: The Moldovans. Romania, Russia and the Politics of Culture. Stanford: Hoover Institution Press, Stanford University Press, 2000. ISBN 978-0-8179-9792-2.
- J.D. Smele: Historical Dictionary of the Russian Civil Wars, 1916-1926. Rowman & Littlefield, 2015.