Powstanie Machabeuszów

Powstanie Machabeuszów, również powstanie hasmonejskie[1]żydowskie powstanie narodowowyzwoleńcze w latach 167–160 p.n.e., skierowane przeciwko rządzącej z Syrii hellenistycznej dynastii Seleucydów. Powstanie wybuchło wskutek wydanego przez Antiocha IV rozkazu wybudowania w Świątyni Jerozolimskiej ołtarza Zeusa i stworzenia przez niego aparatu urzędniczego, który miałby pilnować składania mu ofiar.

Powstanie Machabeuszów
Ilustracja
Czas

167–160 p.n.e.

Terytorium

Judea i Syria

Przyczyna

bunt przeciwko rządom Seleucydów i ich polityce hellenizacji Judei

Wynik

sukces powstańców, niepodległość Judei pod rządami dynastii hasmonejskiej

Strony konfliktu
powstańcy żydowscy Seleucydzi
Dowódcy
Juda Machabeusz †
Jonatan Machabeusz
Szymon Machabeusz
Lizjasz

Judea w przeddzień powstania

edytuj

Od III wieku p.n.e. o wpływy w Judei walczyli ze sobą spadkobiercy Aleksandra MacedońskiegoPtolemeusze i Seleucydzi. Ostatecznie obszar ten został włączony do państwa Seleucydów, co pozytywnie zostało przyjęte przez ludność żydowską. Za panowania Antiocha III Judea uzyskała autonomię, a jej ludność – prawo do zachowania swoich tradycji narodowych. Władzę administracyjną sprawowali arcykapłani i Rada Starszych, a sanktuarium świątynne było zwolnione z płacenia podatków[2].

W pierwszej połowie II wieku p.n.e. sytuacja w Judei uległa pogorszeniu. Zachodnia polityka ekspansywna i układy dynastyczne Antiocha III przyciągnęły uwagę Rzymu, który na ten czas zażegnał już niebezpieczeństwo od południa, odniósłszy zwycięstwo nad Kartaginą w drugiej wojnie punickiej. W latach 191–190 p.n.e. Antioch III poniósł kilka klęsk i został zmuszony do płacenia trybutu, co spowodowało konieczność podniesienia podatków. Jego następca, Seleukos IV, panujący w latach 187–175 p.n.e. dopuścił się prawdopodobnie plądrowania Świątyni, aby spłacić długi ojca.

Społeczeństwo żydowskie w przeddzień wybuchu powstania było podzielone na dwa obozy, które różniły się poglądem na hellenizm. Pierwszy, progrecki, reprezentowali postępowi zamożni kupcy i arystokracja. Drugi obóz bezwarunkowo go odrzucał[3] i był zgodny w tej materii z popularnym wśród chłopstwa i biedoty miejskiej ugrupowaniem chasidim[4]. Wśród bogatszej warstwy żydowskiej nie było jednak jednolitego spojrzenia na panującą sytuację polityczną w kraju. Część przychylna była Ptolemeuszom, niegdysiejszym władcom Palestyny i niechętnie przyjmowała rządy Seleucydów. Około 180 roku p.n.e. arcykapłan Oniasz III został pozbawiony urzędu wskutek oskarżenia o zamiar wykorzystania świątynnych oszczędności na rzecz przywrócenia władzy Ptolemeuszy. Jego brat Jezus Jazon, zwolennik panującego Antiocha IV, wkupił się w łaski władcy i został mianowany następcą Oniasza, po czym podjął kroki ku hellenizacji Jerozolimy. Nazwa miasta została zmieniona na Antiochię Judejską, powstało w nim także gymnasion, gdzie ćwiczyli nieobrzezani chłopcy żydowscy. Niepopularne wśród ludności działania Jazona zakończyły się jego wygnaniem w 172 roku p.n.e. Kolejny arcykapłan, Menelaos, przekazał Seleucydom bogate dary ze Świątyni łącznie ze sprzętem sakralnym i zezwolił na stacjonowanie w Jerozolimie garnizonu syryjskiego w nowo wybudowanej twierdzy Akrze. Wykorzystawszy zaangażowanie Antiocha IV w Egipcie, w 170 roku p.n.e. do Jerozolimy powrócił Jazon, który na wygnaniu diametralnie zmienił swoje poglądy na hellenizm i panujących Seleucydów. Zastąpił Menelaosa na urzędzie arcykapłana, po czym wypędził z Akry syryjskich żołnierzy[5].

Na wieść o tym Antioch IV, podejrzewający Jazona o układy z aleksandryjskimi żydami i palestyńskim ruchem chasidim, odpowiedzialnym za zamieszki w kraju, opuścił Egipt i najechał Jerozolimę, burząc mury, plądrując Świątynię i przywracając na arcykapłana Menelaosa oraz garnizon w Akrze. W latach 169–167 p.n.e. Antioch IV zakazał żydowskich praktyk religijnych i poświęcił Świątynię Jerozolimską Zeusowi Olimpijskiemu, co praktycznie – z punktu widzenia naturalnego procesu unifikacji wierzeń w świecie hellenistycznym i synkretyzmu religijnemu – oznaczało zakaz wyznawania judaizmu i doprowadziło w następnym roku do wybuchu powstania[6].

Powstanie

edytuj
 
Bitwy Judy Machabeusza

Bodźcem do wybuchu powstania posłużyła odmowa złożenia ofiary pogańskiemu bóstwu przez Matatiasza z rodu Hasmoneuszy i zabicie przez niego Żyda, który zamierzał taką ofiarę złożyć. W obawie przed ściganiem władz Matatiasz ukrył się ze swoimi pięcioma synami w górach Gofna nieopodal Bet Choron. Do powstańców przyłączyli się inni Żydzi, przeważnie z niższych warstw społecznych, oraz przedstawiciele chasydów. W 166 roku p.n.e., po śmierci Matatiasza, dowództwo nad powstańcami objął Juda Machabeusz, przekształcając rebelię w walkę partyzancką. Pod wodzą Judy powstańcy pokonali wojska Seleucydów i zajęli Jerozolimę, dokonując rzezi na zwolennikach hellenizmu[7].

W 164 roku p.n.e. dokonano oczyszczenia i ponownego poświęcenia Świątyni Jerozolimskiej, a na pamiątkę tego wydarzenia ustanowiono Święto Świateł – Chanuka[7]. W 162 roku p.n.e. na urząd arcykapłana został wybrany Jakim Alkimos. Mając poglądy hellenistyczne w stopniu umiarkowanym, Alkimos wystąpił przeciwko chasydom, skazując sześćdziesięciu z nich na śmierć[8].

Po odzyskaniu Jerozolimy Juda Machabeusz przystąpił do pertraktacji z Rzymem, w którego interesach było osłabienie Seleucydów. Zginął w 160 roku p.n.e. podczas walki, a dowódcą powstania został jego brat Jonatan, który zdołał uzyskać dostęp do Morza Śródziemnego z Jafą. Wskutek pertraktacji z Seleucydami Jonatan otrzymał tytuł wielkorządcy Judei, w zamian obiecując im pomoc wojskową. W praktyce oznaczało to przyznanie Judei niepodległości. W 152 roku p.n.e. Jonatan objął także urząd arcykapłana, łącząc w swoich rękach władzę świecką i religijną. Zginął podczas walk w 142 roku p.n.e.[9] Za jego następcy, Szymona Machabeusza, Seleucydzi uznali niezależność Judei po tym, jak w latach 142–141 p.n.e. wojska żydowskie wypędziły z twierdzy Akra garnizon syryjski i zdobyły twierdzę Gezer[10]. Szymon przyjął tytuł arcykapłana i etnarchy – władcy narodu[11].

Osobny artykuł: Państwo Machabeuszy.

Bitwy Judy Machabeusza

edytuj
  • 167 p.n.e.: bitwa pod Wadi Haramia – ok. 600 Żydów zwyciężyło 2000 seleucydzkich żołnierzy, dowodzonych przez Apolloniusza, który zginął.
  • 166 p.n.e.: bitwa pod Beit Horon – 1000 Żydów pokonało liczącą 4000 zbrojnych armii Seleucydów, wojska helleńskich władców straciły 800 zabitych, zginął też dowodzący nimi Seron; bitwa pod Emmaus – Seleucydzi stracili 3000 wojska.
  • 164 p.n.e.: bitwa pod Bet-Zur – 10000 Żydów pobiło 65000 żołnierzy Seleucydów, którymi dowodził Lyziasz. Seleucydzi stracili 5000 zabitych.
  • 162 p.n.e.: bitwa pod Bet-Sacharja – seleucydzkie wojska pod wodzą Lyziasza zwyciężyły Żydów wojska Judy; oblężenie Jerozolimy; bitwa pod Kafar-Salama – zwycięstwo Żydów nad wojskami Seleucydów pod wodzą Nikanora.
  • 161 p.n.e.: bitwa pod Adassą – Żydzi zwyciężyli wojska Seleucydów pod wodzą Nikanora, który zginął.
  • 160 p.n.e.: bitwa pod Elasą.

Przypisy

edytuj
  1. M.A. Wesołowski, Wybuch i początek powstania hasmonejskiego do roku 164 przed Chrystusem, s. 18.
  2. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 234.
  3. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 236.
  4. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 237.
  5. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 236–237.
  6. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 238–239.
  7. a b M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 241–242.
  8. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 242.
  9. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 243.
  10. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 243–244.
  11. M. Grant, Dzieje dawnego Izraela, s. 244.

Bibliografia

edytuj
  • Michael Grant, Dzieje dawnego Izraela, Jerzy Schwakopf (tłum.), Warszawa 1991, ISBN 83-06-02154-1, OCLC 69505079.
  • Mateusz Andrzej Wesołowski, Wybuch i początek powstania hasmonejskiego do roku 164 przed Chrystusem, Poznań 2022, ISBN 978-83-66476-49-3.