Wikipedia

Ponętlin

rodzaj roślin

Ponętlin, kryna, kryn[4], krynia[5][6] (Crinum) – rodzaj roślin z rodziny amarylkowatych. Obejmuje ok. 65[7][8][4], od 65 do ponad 100[9], 113[10] gatunków. Najwięcej przedstawicieli rodzaj ma w Afryce na południe od Sahary, gdzie rośnie ponad 40 gatunków[8]. Poza tym rośliny te spotykane są także na innych lądach w strefie międzyzwrotnikowej. Rosną na kontynentach amerykańskich od południowo-wschodniej części Stanów Zjednoczonych (między Karoliną Południową i Teksasem) poprzez Amerykę Centralną i Antyle po Peru, Paragwaj i środkową Brazylię w Ameryce Południowej. Obecne są na Madagaskarze i Półwyspie Arabskim, w południowo-wschodniej Azji (od Indii, poprzez Półwysep Indochiński, Chiny, Półwysep Koreański po Japonię). Występują także w Australii i na Nowej Gwinei[10].

Ponętlin
Ilustracja
Crinum americanum
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

amarylkowate

Rodzaj

ponętlin

Nazwa systematyczna
Crinum Linnaeus
Sp. Pl. 291. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

C. americanum L.[3]

Synonimy
  • Tanghekolli Adanson[3]
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Crinum asiaticum
Crinum bulbispermum

Liczne gatunki wykorzystywane są jako rośliny ozdobne i lecznicze.

Naukowa nazwa rodzajowa utworzona została z greckiego słowa krinon znaczącego „lilia”[11]. W polskim nazewnictwie zwyczajowym w literaturze botanicznej i ogrodniczej rośliny z tego rodzaju określane są mianem „ponętlin”[4][12] (też w formie „ponętlina”[13]), czasem „krynia”[14], w literaturze akwarystycznej dominuje nazwa „krynia”[5][6].

Morfologia

edytuj
 
Crinum buphanoides
 
Crinum graminicola
Pokrój
Rośliny z podziemnymi, mięsistymi cebulami, często okazałymi[15] (do ponad 20 cm[13]), okrytymi pozostałościami obumarłych liści[2]. Osadzone są one płytko lub głęboko pod powierzchnią gleby[12].
Liście
Często trwałe[7], skrętoległe, wszystkie zawsze odziomkowe[15], czasem ich nasady formują nibyłodygę[7]. Blaszka często okazała, do 1,2[15]–1,5 m[13] długości (zanurzone i taśmowate liście C. thaianum osiągają nawet do 3 m długości[5]), kształtu językowatego lub mieczowatego[9]. Po ich roztarciu widoczne są włókna[9].
Kwiaty
Wyrastają na nieulistnionej, pełnej[9] łodydze (głąbiku) osiągającym ok. 1 m wysokości[15]. Kwiaty zebrane w baldachy (rzadko pojedyncze). Kwiatostan podparty kilkoma szerokimi i okazałymi listkami okrywy[9]. Kwiaty siedzące lub na wyrastające na szypułkach[9] są obupłciowe, o budowie promienistej lub dwubocznie symetrycznej[7]. Listki okwiatu w liczbie 6[15] zrośnięte są u nasady w rurkę, zwykle podobnej długości do wolnych i rozchylonych ich końców[7]. Te mają kształt podługowaty, lancetowaty do równowąskiego, są płasko rozpostarte lub odginają się ku górze[9]. Okwiat ma barwę czerwoną, różową lub białą, często listki są podłużnie kreskowane od spodu[15]. Pręcików jest 6[15], wolnych[7], krótszych lub dłuższych od okwiatu[15]. Wyrastają z nasadowych części listków okwiatu[9]. Pylniki są równowąskie[9]. Zalążnia dolna, trójkomorowa, powstaje z trzech owocolistków[15], zawiera po kilka lub bardzo wiele zalążków w każdej z komór[9]. Szyjka słupka zwykle opadająca, zakończona drobnym główkowatym znamieniem[9] lub nieznacznie trójłatkowym[7].
Owoce
Kulistawe torebki pękające nieregularnie[9] lub niepękające[7]. Często z dzióbkiem na szczycie, czasem mięsiste[7]. Zawierają zielone lub czarne, okazałe[15], kulistawe nasiona[7]. Łupina nasienna często korkowata, zwiększająca pływalność w wodzie[11].

Biologia i ekologia

edytuj

Większość gatunków rośnie na brzegach mokradeł, strumieni, rzek i wzdłuż morskich wybrzeży. Część gatunków związana jest z siedliskami wodnymi, niektóre tworzą ogromne populacje na dnach okresowo wysychających, płytkich jezior w Afryce Subsaharyjskiej[7]. Liczne gatunki przystosowane są do dyspersji nasion za pomocą wody, zarówno słodkiej, jak i morskiej (w wodzie morskiej mogą zachowywać zdolność do kiełkowania po dwóch latach pływania). To też tłumaczy występowanie tych roślin zarówno w Nowym Świecie, jak i Starym Świecie – rzecz wyjątkowa wśród amarylkowatych[7]. Część gatunków występuje też w formacjach trawiastych, np. typu veldt w południowej Afryce[15]. Kwitną późnym latem i jesienią. Ich kwiaty są wonne[4].

Rośliny te zawierają alkaloidy o działaniu toksycznym[4] – kontakt z ich sokiem może powodować podrażnienie skóry[13].

Zastosowanie

edytuj
 
Kwiatostan odmiany mieszańcowej 'Purple Queen Emma'

Rośliny z tego rodzaju uprawiane są jako ozdobne, zwłaszcza C. asiaticum, C. flaccidum, C. kirkii[8], C. moorei[15] i w postaci licznych odmian uprawnych ponętlin Powella[12] C. ×powellii (C. bulbispermum × C. moorei)[8][15]. Rośliny te uprawiane są głównie w strefach klimatu ciepłego, mniej wrażliwy na mrozy jest ponętlin Powella i C. bulbispermum (mogą być uprawiane w strefie mrozoodporności 6)[12]. W uprawie rośliny te są trudne, rozmnażane są z nasion, zakwitają dopiero po kilku sezonach, wrażliwe są na ataki gąsienic i ślimaków[12]. W warunkach Europy Środkowej rośliny uprawiane są w szklarniach i doniczkach (nierzadko pod błędną nazwą jako amarylis)[4]. Niektóre gatunki (np. C. thaianum, C. calamistratum, C. natans) uprawiane są jako rośliny akwariowe[5][6].

W południowej Afryce bulwy i liście wykorzystywane są w leczeniu chorób skóry i układu pokarmowego, choć stosowane są w niewielkich ilościach ze względu na znane ich działanie toksyczne[7]. Liście ponętlina azjatyckiego na Sumatrze wykorzystywane są do okładów stosowanych przy reumatyzmie. C. latifolium służył w Wietnamie jako tradycyjny lek na problemy z prostatą i przekwitaniem[8]. C. pedunculatum z Australii wykorzystywany był przez Aborygenów do łagodzenia skutków oparzeń przez parzydełkowce[8].

Systematyka

edytuj
 
Crinum latifolium
 
Crinum lugardiae
 
Crinum moorei
 
Crinum thaianum
Pozycja systematyczna

Rodzaj z podplemienia Crininae Pax (1887), plemienia Amaryllideae J. St.-Hil. (1805), podrodziny amarylkowych Amaryllidoideae Burnett z rodziny amarylkowatych Amaryllidaceae[2][7][16]. Do podplemienia należą poza ponętlinem: Boophone i Ammocharis[7][17]. Ponętlin najbliżej spokrewniony jest z Ammocharis, do którego też przeniesiono zagnieżdżony w tym rodzaju gatunek opisany pierwotnie jako Crinum baumii Harms (współcześnie Ammocharis baumii (Harms) Milne-Redh. & Schweick.)[17].

W przeszłości w różnych systemach klasyfikowany był w szeroko ujmowanej rodzinie liliowatych[16].

W obrębie rodzaju przez długi czas stosowano podział na podrodzaje ustalony na podstawie różnic morfologicznych przez J. G. Baker w 1881[7][18]. Nie odzwierciedla on jednak prawidłowo pokrewieństwa filogenetycznego w obrębie rodzaju[17].

Wykaz gatunków[10]

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-01-03] (ang.).
  3. ↑ a b c Scadoxus Raf.. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-04-04].
  4. ↑ a b c d e f Alicja i Jerzy Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo "Wiedza Powszechna", 2003, s. 690. ISBN 83-214-1305-6.
  5. ↑ a b c d Darek Firlej: Rośliny w akwarium. Warszawa: Magazyn Akwarium, 2007, s. 109. ISBN 978-83-60984-00-0.
  6. ↑ a b c d e f Christel Kasselmann: Rośliny akwariowe. Warszawa: Klub dla Ciebie, 2007, s. 28. ISBN 978-83-7404-788-3.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 91, 93, 97. ISBN 978-3-642-08378-5.
  8. ↑ a b c d e f David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 246, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k l Crinum Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-03].
  10. ↑ a b c Crinum L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. [dostęp 2020-01-03].
  11. ↑ a b Walter C. Holmes: Crinum Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2020-01-03].
  12. ↑ a b c d e f g h Botanica. Warszawa: Konemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, s. 266-267. ISBN 3-8331-1916-0.
  13. ↑ a b c d Kathy Brown: Kwiaty cebulowe na każdą porę roku. Warszawa: Murator, 2001, s. 130. ISBN 83-912841-8-2.
  14. ↑ a b Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 93.
  15. ↑ a b c d e f g h i j k l m Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 468. ISBN 0-333-74890-5.
  16. ↑ a b Genus: Crinum L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-03].
  17. ↑ a b c Ezekeil G. Kwembeya, Charlotte S. Bjorå, Brita Stedje, Inger Nordal. Phylogenetic relationships in the genus Crinum (Amaryllidaceae) with emphasis on tropical African species: evidence from trnL-F and nuclear ITS DNA sequence data. „Taxon”. 56, 3, s. 801-810, 2007. DOI: 10.2307/25065862. 
  18. ↑ J. G. Baker: A Synopsis of the known species of Crinum (10 parts). [w:] The Gardeners' Chronicle [on-line]. 1881. [dostęp 2020-01-03].
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Ponętlin&oldid=72987786”