Wikipedia

Pompeja (żona Cezara)

druga małżonka Juliusza Cezara

Pompeja, Pompeia Sulla[1] (I w. p.n.e.) – rzymska arystokratka, druga żona Gajusza Juliusza Cezara w latach 67–61 p.n.e.

Pompeja – portret fikcyjny z dzieła XVI-wiecznego humanisty francuskiego

Rozwiedziona z nim po skandalu wywołanym wkradnięciem się Publiusza Klaudiusza Pulchera na obchody święta ku czci bogini Bona Dea, zastrzeżone wyłącznie dla kobiet, przypuszczalnie w celu schadzki z Pompeją.

Wszystkie daty w tym artykule dotyczą domyślnie lat przed naszą erą.

Życiorys

edytuj

Pochodzenie

edytuj

Była córką Kwintusa Pompejusza Rufusa, konsula 88 roku[a], i jego żony, Mucji[b][2]. Jej dziadkiem macierzystym był Lucjusz Korneliusz Sulla[c], przywódca optymatów i dyktator w latach 82–79[3].

Małżeństwo z Cezarem

edytuj

Żoną Gajusza Juliusza Cezara została w 67 roku, wkrótce po jego powrocie do Rzymu z prowincji Hiszpanii Dalszej, gdzie przebywał piastując urząd kwestora. Miało to miejsce około roku po śmierci jego pierwszej małżonki, Kornelii[4]. Przyjmuje się, że Pompeja była od niego dużo młodsza[5].

W poszukiwaniu politycznych przyczyn tego małżeństwa badacze na ogół wymieniają dążenia Cezara do pozyskania stronników[6]. Widziano w tym element podwójnej gry polityka, który jedynie dla pozyskania przychylności ludu głosił hasła popularów, a jednocześnie starał się umocnić swoją pozycję wśród arystokratycznej elity[7]. Traktowano je także jako sygnał wysłany optymatom, że mimo podkreślania swoich związków z Mariuszem i Cynną, nie jest on zdeklarowanym wrogiem krewnych Sulli[8]. Wskazywano również, iż głównym motywem przyświecającym Cezarowi było spowinowacenie z ówcześnie najbardziej znanym rzymskim politykiem, Gnejuszem Pompejuszem Wielkim[9]. Dopatrywano się w tym małżeństwie elementu zacieśniania szerokiej koalicji, grupującej niezadowolonych z dominacji optymatów – ekwitów, popularów oraz Pompejusza, urażonego sposobem potraktowania go przez senat, mimo odniesionych sukcesów wojennych[10].

Te polityczne przyczyny zawarcia związku nie są jednak pewne ze względu na fakt, iż wiedza o rodzinnych koligacjach Pompei jest ograniczona. Wywodziła się ona z innej linii rodu niż Pompejusz, była jego daleką krewną[d]. Co więcej, jej rodzina nie utrzymywała zbyt dobrych relacji z gałęzią słynnego wodza. Wydaje się, że małżeństwo nie przybliżyło Cezara do Pompejusza, trudno też jednoznacznie wskazać, czym kierował się, zawierając je, w kontekście swoich planów politycznych[11].

Pompeja i Cezar nie mieli dzieci, a ich związek bywa określany jako mniej udany niż ten, który Cezar tworzył z Kornelią. Jako domniemane przyczyny takiej sytuacji wymienia się mniejszą atrakcyjność dla Pompei dużo starszego męża, zaniedbywanie jej przez Cezara ze względu na liczne romanse (przede wszystkim z Serwilią) lub też dominację teściowej, Aurelii[5]. Przyjmuje się, że z tych powodów Pompeja romansowała z innymi mężczyznami[12], jakkolwiek nie jest to pewne, bo przed skandalem, który ostatecznie zakończył się rozwodem, cieszyła się opinią szanowanej matrony[13].

Skandal na obchodach ku czci Bona Dea

edytuj
 
Ujawnienie tożsamości Kladiusza podczas ceremonii w domu Cezara (XVIII-wieczna rycina)

Początek tego głośnego wydarzenia był związany z obchodami święta bogini Bona Dea w grudniu 62 roku[e]. Główne ceremonie ku jej czci odbywały się w domu Cezara, z racji piastowania przez niego godności najwyższego kapłana[f]. Mogły w nich uczestniczyć jedynie kobiety, a przewodniczyć im miały Pompeja oraz Aurelia[14]. Wedle informacji z korespondencji Cycerona z Attykiem, a przede wszystkim z późniejszej relacji Plutarcha w Żywotach równoległych, żona Cezara postanowiła wykorzystać tę wymuszoną nieobecność męża w domu, by spotkać się z Publiuszem Kladiuszem Pulcherem, swoim kochankiem[15]. Ich romans miał już trwać od dłuższego czasu lub też być dopiero na początkowym etapie[16]. Wybór dnia święta na schadzkę miał wynikać z trudności zorganizowania jej w dni powszednie, gdy Aurelia stale towarzyszyła Pompei, kiedy opuszczała ona dom, i pilnowała jej w ten sposób[17].

Pulcher, przebrany za harfistkę (obrzędom towarzyszyła muzyka), został nocą wprowadzony do domu przez niewolnicę Pompei, Habrę, której zapłacono za pomoc. Miał czekać w jednym z pokoi na przyjście pani domu, lecz gdy to szybko nie nastąpiło, zabrakło mu cierpliwości. Zaczął chodzić po całym domu i ogrodzie. Natknął się na jedną z niewolnic Aurelii, która biorąc go za harfistkę, nalegała na wzięcie udziału w odbywających się ceremoniach. W trakcie rozmowy został zdemaskowany po głosie przez kobietę, która powiadomiła swą panią. Aurelia przerwała obrzędy, a w domu rozpoczęto poszukiwania mężczyzny, który gdzieś się ukrył[18]. Według jednej z wersji Pulcher, korzystając z zamieszania, zdołał uciec przez okno[19], wedle innej został znaleziony w pokoju Habry, a następnie przepędzony z domu Cezara. Wiadomość o tym występku rozgłosiły uczestniczki ceremonii, poinformowane o wszystkim przez Aurelię[5].

Rozwód

edytuj

Ze względu na zbezczeszczenie obrzędów święta sprawa odbiła się szerokim echem[20]. Dodatkowy rozgłos całej sprawie mogli nadać optymaci, dążący do osłabienia pozycji Cezara; przypuszczalnie mógł być to element szerszej intrygi mającej go skompromitować[21]. Być może chciał on ją zatuszować, celowo zachowując spokój czy wręcz obojętność, lecz szybko okazało się to niemożliwe, bowiem kolegium pontyfików uznało czyn Pulchera za świętokradztwo i wytoczono mu proces przed specjalnym sądem[22]. W tej sytuacji, zgodnie z informacjami zawartymi w jednym z listów Cycerona do Attyka, Cezar na początku stycznia 61 roku rozwiódł się z Pompeją. Powodu nie podano publicznie, aczkolwiek poprzedzający skandal był powszechnie znany[23]. W tym kroku badacze dopatrywali się chęci ratowania własnej reputacji lub reakcji na odnowienie konfliktu między optymatami a popularami[24] czy też wykorzystania nadarzającego się pretekstu, z myślą o zawarciu nowego małżeństwa, przynoszącego większe korzyści polityczne[25].

 
Cezar symbolicznie oddalający Pompeję a zaślubiający Kalpurnię (rycina alegoryczna z XVIII w.)

Występek Pulchera, określany jako największy skandal religijno-obyczajowy czasów schyłku republiki rzymskiej, i rola w nim Pompei budzą w historiografii pewne kontrowersje co do swej autentyczności, jak i szczegółów przebiegu, choć za najbardziej prawdopodobną hipotezę wyjaśniającą całe zajście uchodzi ich pragnienie intymnego spotkania[26]. Najbliższym czasowo źródłem są pisma Cycerona, lecz występują w nich sprzeczności. W swojej mowie De haruspicum responso z 56 roku podał, że oboje przyłapano podczas stosunku seksualnego, lecz nie wspominał o tym w swojej korespondencji, pisanej tuż po skandalu, było to więc raczej oszczerstwo wymierzone w Pulchera[27]. O przyłapaniu Pompei bezpośrednio na zdradzie nie wspominają także inne źródła[28].

Niekiedy uznawano za prawdopodobne, że incydent w święto bogini Bona Dea był formą figla, bo powody jego zachowania nie są w pełni jasne[29]. Wysunięto także przypuszczenie, że zarówno Pulcher, jak i Pompeja mieli bardziej swobodne podejście do ceremonii religijnych i zakaz udziału mężczyzn w tym święcie nie był dla nich oczywisty, co jednak wydaje się mało prawdopodobne[30].

Możliwe, że przekonanie o romansie lub próbie jego nawiązania w czas święta było dziełem opinii publicznej, która zachowanie Pulchera połączyła z żoną Cezara, a rozwód, bez podania przyczyny, tylko wzmocnił ten pogląd, który następnie wzbogacano o różne szczegóły, jak w mowie Cycerona[13].

Mimo skandalu Cezar nie zerwał swoich kontaktów z Pulcherem[31]. W trakcie jego procesu, wezwany na świadka, nie złożył obciążających go zeznań i stwierdził, że nic nie wiedział o jakiś zdradach Pompei[32]. Na pytanie, dlaczego więc rozwiódł się z nią, udzielił, zgodnie z relacją Plutarcha, słynnej odpowiedzi: „Bo uważam, że moja żona musi być wolna nawet od cienia podejrzeń”[g][33].

Określenie „żona Cezara” stało się z czasem mianem kobiety cieszącej się bardzo dobrą opinią[34], zaś zwrot „być jak żona Cezara” zaczął oznaczać osobę, najczęściej publiczną, która co do swej uczciwości powinna być poza wszelkimi podejrzeniami[35].

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Dictionary 1849 ↓, s. 473, Southern 2002 ↓, s. 36 i Goldsworthy 2018 ↓, s. 102–103 podali, że nie była jego córką, lecz wnuczką.
  2. ↑ Dictionary 1849 ↓, s. 473 jako jej matkę wymienia Kornelię. Imię Mucja podaje Kopaliński 2003 ↓, s. 1007.
  3. ↑ W Kobiety 1973 ↓, s. 187 określona została błędnie jako siostrzenica Sulli.
  4. ↑ Southern 2002 ↓, s. 36 zanegowała jej pokrewieństwo z Pompejuszem. Przeciwny pogląd u Krawczuk 1972 ↓, s. 42 i Goldsworthy 2018 ↓, s. 104.
  5. ↑ Odbywały się na początku tego miesiąca Wiśniewska 2014 ↓, s. 231. Krawczuk 1992 ↓, s. 171 podał konkretną datę: noc z 3 na 4 grudnia.
  6. ↑ Obrzędy odbywały się w domu, który Cezar otrzymał z racji pełnienia tego urzędu, położonym na Forum Romanum, przy Via Sacra, blisko świątyni Westy Krawczuk 1972 ↓, s. 63; Kumaniecki 1989 ↓, s. 232. Stebnicka 2016 ↓, s. 80–81, przyp. 47 podaje, że wybór jego domu wynikał z piastowania przez niego w tym roku urzędu z imperium, nie wspominając o godności najwyższego kapłana.
  7. ↑ Słowa te w odmiennym brzmieniu zostały przekazane przez innych starożytnych pisarzy. W wersji Swetoniusza to: „Ponieważ – rzekł – sądzę, że moi najbliżsi nie powinni podlegać nie tylko winie, lecz nawet podejrzeniu”. Natomiast u Kasjusza Diona brzmią: „Kobieta uczciwa nie tylko nie powinna błądzić, ale nawet nie może narazić się na szpetne podejrzenie”, cytaty za: Walter 2006 ↓, s. 89.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Cambridge Companion 2017 ↓, s. XIX (genealogia).
  2. ↑ Kumaniecki 1989 ↓, s. 148; Grimal 1990 ↓, s. 211; Krawczuk 1992 ↓, s. 170; Kopaliński 2003 ↓, s. 1008; Walter 2006 ↓, s. 51.
  3. ↑ Krawczuk 1992 ↓, s. 170; Jaczynowska 1995 ↓, s. 140; Southern 2002 ↓, s. 36 i Goldsworthy 2018 ↓, s. 102.
  4. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 42; Walter 2006 ↓, s. 51; Goldsworthy 2018 ↓, s. 100, 102, 103.
  5. ↑ a b c Goldsworthy 2018 ↓, s. 144.
  6. ↑ Grimal 1990 ↓, s. 211.
  7. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 42.
  8. ↑ Southern 2002 ↓, s. 36.
  9. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 43; Walter 2006 ↓, s. 51.
  10. ↑ Kumaniecki 1989 ↓, s. 145; Jaczynowska 1995 ↓, s. 152–153.
  11. ↑ Goldsworthy 2018 ↓, s. 103–104.
  12. ↑ Walter 2006 ↓, s. 85; Goldsworthy 2018 ↓, s. 144.
  13. ↑ a b Wiśniewska 2014 ↓, s. 235.
  14. ↑ Jaczynowska 1995 ↓, s. 178; Southern 2002 ↓, s. 49; Goldsworthy 2018 ↓, s. 143.
  15. ↑ Southern 2002 ↓, s. 49; Walter 2006 ↓, s. 89; Stebnicka 2016 ↓, s. 80–81, przyp. 47; Goldsworthy 2018 ↓, s. 143–144.
  16. ↑ Kumaniecki 1989 ↓, s. 232; Kopaliński 2003 ↓, s. 1007.
  17. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 64.
  18. ↑ Kumaniecki 1989 ↓, s. 232; Grimal 1990 ↓, s. 176; Kopaliński 2003 ↓, s. 1007; Goldsworthy 2018 ↓, s. 144
  19. ↑ Grimal 1990 ↓, s. 176.
  20. ↑ Goldsworthy 2018 ↓, s. 145.
  21. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 64; Kumaniecki 1989 ↓, s. 232; Walter 2006 ↓, s. 86–87.
  22. ↑ Kobiety 1973 ↓, s. 187; Kumaniecki 1989 ↓, s. 232; Grimal 1990 ↓, s. 177; Walter 2006 ↓, s. 88; Goldsworthy 2018 ↓, s. 145.
  23. ↑ Krawczuk 1992 ↓, s. 171; Wiśniewska 2014 ↓, s. 231–232; Goldsworthy 2018 ↓, s. 144.
  24. ↑ Kobiety 1973 ↓, s. 187; Krawczuk 1992 ↓, s. 171; Grimal 1990 ↓, s. 177; Southern 2002 ↓, s. 50.
  25. ↑ Kobiety 1973 ↓, s. 187; Jaczynowska 1995 ↓, s. 178.
  26. ↑ Wiśniewska 2014 ↓, s. 204, 231, 236.
  27. ↑ Wiśniewska 2014 ↓, s. 231, 234.
  28. ↑ Goldsworthy 2018 ↓, s. 143.
  29. ↑ Southern 2002 ↓, s. 50.
  30. ↑ Wiśniewska 2014 ↓, s. 234–235.
  31. ↑ Jaczynowska 1995 ↓, s. 178.
  32. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 66; Goldsworthy 2018 ↓, s. 143
  33. ↑ Krawczuk 1972 ↓, s. 66; Kobiety 1973 ↓, s. 187; Goldsworthy 2018 ↓, s. 143.
  34. ↑ Brodzki 2018 ↓, ¶ „Określenie żony Cezara...”.
  35. ↑ Dicta ↓, s. 653; Fliciński 2010 ↓, s. 35.

Bibliografia

edytuj
  • Tomasz Brodzki: Kości zostały rzucone, czyli starożytne zwroty i powiedzenia. Histmag, 2018-07-02. [dostęp 2024-07-18]. (pol.).
  • The Cambridge Companion to the Age of Nero. Red. Shadi Bartsch, Kirk Freudenburg, Cedric Littlewood. Cambridge: Cambridge University Press, 2017. ISBN 978-1-107-28048-9.
  • Cyceron: Listy do Attyka. Przeł. Katarzyna Różycka-Tomaszuk, wstęp i przyp. Krystyna Stebnicka. Wyd. 1. T. 1 (księgi 1–2). Wrocław: Instytut Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Uniwersytetu Wrocławskiego, 2016, seria: Biblioteka Antyczna. ISBN 978-83-946287-0-3.
  • Dicta. Zbiór łacińskich sentencji, przysłów, zwrotów, powiedzeń z indeksem osobowym i tematycznym. Opr. Czesław Michalunio SJ. Kraków: Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, Wydawnictwo WAM, 2004. ISBN 83-7318-344-2.
  • Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. William Smith (red.). T. 3: Oarses–Zygia. London: John Taylor, Walton & Maberly, John Murray, 1849, s. 473 (hasło Pompeia).
  • Piotr Fliciński: Współczesny słownik frazeologiczny. Adam Mickiewicz University Repository, 2010. [dostęp 2024-07-18]. (pol.).
  • Adrian Goldsworthy: Cezar. Życie giganta. Przeł. Kamil Kuraszkiewicz. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo Amber, 2018. ISBN 978-83-241-6851-4.
  • Pierre Grimal: Miłość w Rzymie. Przeł. Jerzy Roman Kaczyński. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1990. ISBN 83-06-01930-X.
  • Maria Jaczynowska: Dzieje Imperium Romanum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11924-1.
  • Kobiety świata antycznego. Wybór tekstów z koment. Lidia Winniczuk. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.
  • Władysław Kopaliński: Słownik mitów i tradycji kultury. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2003. ISBN 83-7399-022-4.
  • Aleksander Krawczuk: Gajusz Juliusz Cezar. Wyd. 2 popr. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1972.
  • Aleksander Krawczuk: Rzymianki. Warszawa, Kraków: Oficyna Wydawnicza Polczek Polskiego Czerwonego Krzyża, 1992. ISBN 83-85272-06-2.
  • Kazimierz Kumaniecki: Cyceron i jego współcześni. Wyd. 2. Warszawa: „Czytelnik”, 1989. ISBN 83-07-01455-7.
  • Pat Southern: Juliusz Cezar. Przeł. Bożena Mierzejewska. Warszawa: Świat Książki, 2002, seria: Niezwykli, nieprzeciętni, niezapomniani. ISBN 83-7311-335-5.
  • Gérard Walter: Cezar. Przeł. Danuta M. Wilanowska. Wyd. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2006, seria: Biografie Sławnych Ludzi. ISBN 83-06-02994-1.
  • Krystyna Wiśniewska: Kobiety w świecie Cycerona. Wyd. 1. Toruń: Towarzystwo Naukowe w Toruniu, 2014. ISBN 978-83-6148741-8.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Pompeja_(żona_Cezara)&oldid=75033571”