Poetyzm

Poetyzm (cz. poetismus) – czeski literacki kierunek awangardowy z trzeciej dekady XX wieku.

Geneza

Poprzedzała go w kręgach lewicowych nowatorów artystycznych Czech, skupionych zwłaszcza w ugrupowaniu Devětsil (Dziewięćsił), literatura proletariacka. Poetyzm odrzucił jej nastawienie propagandowe i silną ideologizację, argumentując m.in., że tego rodzaju sztuka w istocie nie interesuje proletariatu. Nazwa „poetyzm” pojawiła się po raz pierwszy w roku 1924, ale uważa się, że jego początki są nieco wcześniejsze (1923, a może nawet 1922). Jego pierwszymi manifestami były Poetismus (Poetyzm) Karla Teigego i Kapka inkoustu (Kropla atramentu) oraz Papoušek na motocyklu. O řemesle básnickém (Papuga na motocyklu. O rzemiośle poetyckim) Vitězslava Nezvala (wszystkie trzy 1924).

Cechy stylu

Teige i Nezval to główni teoretycy kierunku, a Nezval – bodaj najważniejszy jego poeta. Poetyzm nie chciał być jedynie prądem literackim czy artystycznym, chciał być modus vivendi, „sztuką życia i użycia”, jak ujmował to Teige. Sam otaczający człowieka świat miał się zmienić w poemat. Nezval definiuje poetyzm jak kierunek wydobywający wzruszenie poetyckie ze spontaniczności fantazji. Głównym celem wiersza jest „być wierszem, grą wyobraźni, kwiatem korony życia”. Z kierunków światowych najbliższy był poetyzmowi dadaizm (zarazem jednak czeski kierunek miał cechy wspólne z futuryzmem, kubizmem i surrealizmem). Poetyści propagowali i praktykowali literaturę pełną beztroski, optymizmu, swawoli, radosnych fajerwerków słownych, efektownych sztuczek metaforycznych, gry i zabawy, epikurejskiego upojenia „wszystkimi urokami świata” (tytuł poetystycznego wiersza Jaroslava Seiferta, a później jego wspomnień), zmysłowości, poezję „niewymuszoną, pełną fantazji, antyheroiczną” (Teige), bezpośrednią, spontaniczną, swawolną, wielbiąca egzotykę i erotykę, upraszczającą świat ludzki, sprowadzającą go do wymiarów nieustannego hedonistycznego karnawału, do kabaretu i cyrku, klownady, ignorującą zaś zjawiska mroczne, niemiłe, smutne i tragiczne, a jednocześnie odcinającą sztukę od koneksji metafizycznych, a nawet od filozoficznej refleksji. Dla kierunku charakterystyczna jest przede wszystkim jego ludyczność. Poetyści odżegnywali się od sztuki napuszonej, pełnej powagi, celebrującej samą siebie. Bliskie były im życie metropolii i rozrywki nowoczesnego społeczeństwa, np. festyny ludowe, sport, music-hall, variétés czy kino. Zadaniem poezji miało być według poetystów budzenie emocji, a główną zasadą kompozycyjną – asocjacja. Poetyści kładli też nacisk na literackie rzemiosło, na zawodowe umiejętności pisarza i rygor formalny. Politycznie poetyzm opowiadał się za marksizmem, ale rezygnował z literatury walczącej i z motywów społecznych, chciał być zapowiedzią radosnego, bezkonfliktowego, szczęśliwego świata po rewolucji proletariackiej, świata, w którym panuje komunizm.

Główne utwory

Sztandarowe dzieła początkowego okresu istnienia kierunku to tomy Pantomima (1924) Nezvala i Na vlnách TSF (1925, Na falach radiotelegrafu) Seiferta. W drugim etapie w dziełach jego przedstawicieli – Akrobat (1927, Akrobata) i Edison (1928) Nezvala, Nový Ikaros (1929, Nowy Ikar) Konstantina Biebla - pojawiają się inne tony, zapowiadające odejście od niego. Niemniej przez pewien czas poetyzm sprawował „rząd dusz” wśród młodych czeskich nowatorów artystycznych. Również poeci, którzy wkrótce mieli się w swej twórczości ostro przeciwstawić poetyzmowi i rozwijać swoje dzieło w opozycji do poetystycznych zasad programowych i praktyki twórczej kierunku, František Halas i Vladimír Holan, debiutowali pod jego znakiem.

Oddziaływanie

Poetyzm oddziałał na wczesną prozę Vladislava Vančury, Karla Konráda i Karla Schulza, nie mówiąc o prozie Nezvala, a w teatrze na Jindřicha Honzla, Jiříego Frejkę, Jiříego Voskovca i Jana Wericha (Teatr Wyzwolony). W plastyce odpowiednikiem poetyzmu był artyficielizm Jindřicha Štyrskiego i Toyen. Zmierzch kierunku nastąpił na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. Część jego teoretyków i twórców (Biebl, Nezval, Teige) weszła w skład pierwszej czechosłowackiej grupy surrealistycznej, powstałej w 1934 r. Tradycje poetyzmu oddziaływały na literaturę czeską (a w pewnej mierze również na słowacką) także i później, ale jego wpływy nigdy nie przekroczyły granic Czechosłowacji.

Bibliografia

Magická zrcadla. Antologie poetismu, oprac. M. Kubínová, V. Kubín, wstęp M. Kubínová, Praga 1982
Poetismus, oprac. Květoslav Chvatík, Zdeněk Pešat, Praga 1967
Jacek Baluch, Poetyzm. Propozycja czeskiej awangardy lat dwudziestych, Wrocław 1969
P. Drews, Devětsil und Poetismus, Monachium 1975
Grzegorz Gazda, [hasło] Poetyzm, (w:) Słownik europejskich kierunków i grup literackich XX wieku, Warszawa 2000
Leszek Engelking, [hasło] Poetyzm. (w:) Słownik historyczny Europy Środkowo-Wschodniej, red. Jan Tyszkiewicz, cz. I: Państwa Grupy Wyszehradzkiej, Warszawa 2006