Podejźrzon księżycowy
Podejźrzon księżycowy (Botrychium lunaria (L.) Sw.) – gatunek paprotnika z rodziny nasięźrzałowatych (Ophioglossaceae). Rozmnaża się za pomocą zarodników oraz kłączy[3]. Gatunek kosmopolityczny – jest to najszerzej rozprzestrzeniony przedstawiciel rodzaju.
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Klasa | |
Podklasa | |
Rząd | |
Rodzina |
nasięźrzałowate |
Rodzaj | |
Gatunek |
podejźrzon księżycowy |
Nazwa systematyczna | |
Botrychium lunaria (L.) Sw. |
Zasięg geograficzny
edytujRoślina występuje na terenie prawie całej Europy, Azji, Ameryce Północnej, na południowym krańcu Ameryki Południowej, Australii, w górach rośnie po piętro alpejskie[4].
W Polsce rośnie w rozproszeniu na terenie całego kraju[5]. Największe skupienia stanowisk tego gatunku zlokalizowane są w południowo-zachodniej, południowej i północno-wschodniej części kraju[3]. W południowo-wschodniej Polsce gatunek podawany był z kilku stanowisk, zlokalizowanych głównie w Bieszczadzkim Parku Narodowym – na połoninach w grupie Halicza i Krzemienia, w okolicach Beniowej oraz na Wzgórzach Łuczycko-Jaksmanickich koło Przemyśla[6].
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Roślina wysoka na 5–30 cm z podziemnym kłączem, z którego wyrasta jeden liść. Kłącze charakteryzuje się klonalnym typem wzrostu i odznacza się ortotropowym kierunkiem wzrostu[3]. Łodyga ta jest mięsista, bezzieleniowa i przeważnie krótka, bez rozgałęzień. Budowa anatomiczna tych podziemnych łodyg jest w zasadzie syfonosteliczna[7]. Przyrost wtórny drewna i łyka dzięki działalności kambium[8]. System korzeniowy jest rozwinięty w niewielkim stopniu. Nieliczne, słabo rozgałęzione i mięsiste korzenie przerośnięte są przez grzyby mykoryzowe[7].
- Liście
- Ogonek liściowy długi do 15 cm, gruby na 5 mm, rozgałęzia się nad ziemią dychotomicznie[7] i podzielony jest na część płodną i płonną. Blaszka siedząca, do 10 cm długości, 4 cm szerokości, podługowata, zwykle pierzasta.
- Płonna część liścia (część asymilacyjna liścia) jest żółtozielona, pojedynczo pierzasta, wydłużona, połyskująca, w zarysie podłużnie owalna. Z każdej strony jest 2–9 odcinków pierzastego liścia, częściowo się zakrywających. Dolne odcinki są półksiężycowate, górne klinowane. Listki całobrzegie lub lekko karbowane, z widlastym unerwieniem bez wyraźnego nerwu głównego.
- Zarodnionośna część (płodna) oddziela się w połowie długości liścia, dzieli się dwu-trzykrotnie pierzasto na kształt wiechy. W okresie dojrzewania zarodników rozgałęzienia części płodnej skupiają się i ich „pierzastość” jest mało widoczna. Zarodniowa część liścia powstaje w ten sposób, że na jej szczycie czterodzielna komórka wierzchołkowa odcina segmenty, które, dzieląc się, tworzą tkankę twórczą liścia, W dalszym ciągu rozwoju tkanka ta różnicuje się na dwa równoległe, pionowo stojące pasma tkanki sporogenicznej. Każde pasmo jest szerokości dwóch do trzech i grubości trzech do czterech komórek. Następnie tworzą się regularnie rozmieszczone grupy komórek archesporialnych łączące się tkanką przewodzącą, a oddzielone poprzecznie komórkami płonnymi. Każda z tych grup komórek, dzieląc się, tworzy pewną liczbę komórek sporogenicznych. Tkanka płonna wytwarza ściankę zarodni, a tkanka sporogeniczna wykształca komórki macierzyste zarodników, a na zewnątrz kilkuwarstwowe tapetum, które stopniowo rozpuszcza się, tworząc masę plazmodialną otaczającą zarodniki. W miarę dojrzewania zarodni wysycha tkanka płonna rozdzielająca zarodnie, wskutek czego pękają one poprzeczną szczeliną[9].
- Interesująca jest budowa sporofilowego odcinka blaszki, który ma liczne dodatkowe element przewodzące i być może, powstał przez połączenie się dwóch segmentów blaszki liściowej[10].
- Zarodnie
- Kuliste zarodnie są stosunkowo duże, mogą dochodzić do 3 mm średnicy i u podejźrzonów umieszczone są często na krótkich trzoneczkach, do których wchodzą wiązki przewodzące. Jest to więc w zasadzie szczytowe położenie zarodni[7]. Dojrzewają od maja do września. Ściana zarodni podejźrzona zbudowana jest z wielu warstw komórek i na tej podstawie gatunek ten włączany był do grupy paproci grubozarodniowych (Eusporangiatae)[11].
Biologia i ekologia
edytujBylina. Zarodek jest egzoskopowy, rozwój jego jest powolny, początkowe jego stadia aż do wytworzenia pierwszych organów, tzn. liścia i pierwotnego korzenia, mogą trwać kilka lat[11].
Gatunek ten według klasyfikacji Raunkiera należy do hemikryptofitów, czyli bylin, których pąki zimujące umieszczone są na pędach przy powierzchni ziemi, dlatego może on występować zarówno w najzimniejszych, jak i umiarkowanie ciepłych częściach Polski[3].
Liczba chromosomów 2n = 90[12].
Na północnych szerokościach geograficznych i wzniesieniach jest to roślina otwartych, łąk i muraw, jak również słabo zarośniętych roślinnością piargów. Na południowych szerokościach geograficznych można znaleźć ją na terenach leśnych, łąkach i słabo zarośniętych wydmach[13]. W Europie Środkowej rośnie na łąkach, wrzosowiskach, porębach leśnych, piaszczystych przydrożach, miedzach, trawiastych skarpach, na łąkach, w ubogich murawach. Preferuje glebę ubogą w wapń, umiarkowanie kwaśną, próchniczną i gliniastą. Nie toleruje cienia i nawożenia. Gatunek charakterystyczny muraw bliźniczkowych z rzędu Nardetalia[14].
Zanikanie Botrychium lunaria obserwuje się w całej Polsce, a związane jest głównie z przekształcaniem siedlisk w wyniku sukcesji wtórnej roślinności leśnej, rozwoju krzewów i drzew, co prowadzi do zacienienia i stopniowego wypierania tej paproci[6].
Zagrożenia i ochrona
edytujRoślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową od 2004 roku[15][16].
Roślina umieszczona na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) pośród gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia VU)[17]. W wydaniu z 2016 roku umieszczona w tej samej kategorii[18]. Na obszarze Wielkopolski gatunek ten ma status EN – zagrożony[3].
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28] (ang.).
- ↑ The Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.
- ↑ a b c d e Natalia Olejnik Stan populacji podejźrzonu księżycowego Botrychium lunaria (L.) Sw. na Dziewiczej Górze pod Poznaniem. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Koło Naukowe Przyrodników, Sekcja Florystyczno-Geobotaniczna Poznań 2010
- ↑ Grabowska B., Kubala T.: Encyklopedia bylin, tom I. Poznań: ZYSK I S-KA WYDAWNICTWO, 2011.
- ↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, Adam Zając (red.) i inni, Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
- ↑ a b Maria Ziaja , Tomasz Wójcik , Nowe stanowisko Botrychium lunaria (Ophioglossaceae) na Pogórzu Dynowskim (SE Polska) en:New locality of Botrychium lunaria (Ophioglossaceae) in Dynów Upland (SE Poland), wyd. 1, t. 21, 2014, s. 165-168 .
- ↑ a b c d Szweykowska Alicja, Szweykowski Jerzy: Botanika tom 2. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009, s. 269-271. ISBN 978-83-01-13945-2.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Rośliny zarodnikowe. Irena Rejment-Grochowska (autor), Alina Skirgiełło (autor). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 753. ISBN 83-01-04394-6.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Rośliny zarodnikowe. Irena Rejment-Grochowska (autor), Alina Skirgiełło (autor). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 754. ISBN 83-01-04394-6.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Rośliny zarodnikowe. Irena Rejment-Grochowska (autor), Alina Skirgiełło (autor). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 752. ISBN 83-01-04394-6.
- ↑ a b Zbigniew Podbielkowski: Rośliny zarodnikowe. Irena Rejment-Grochowska (autor), Alina Skirgiełło (autor). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 757. ISBN 83-01-04394-6.
- ↑ Botrychium lunaria na Flora of China [dostęp 2014-01-28].
- ↑ Botrychium lunaria. [dostęp 2014-04-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-06)]. (ang.).
- ↑ Władysław Matuszkiewicz , Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin Dz.U. z 2014 r. poz. 1409.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764.
- ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- BioLib: 3084
- EoL: 597544
- EUNIS: 150270
- Flora of China: 200002876
- Flora of North America: 200002876
- FloraWeb: 856
- GBIF: 2650165
- identyfikator iNaturalist: 61427
- IPNI: 17061230-1
- ITIS: 17181
- NCBI: 37231
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): tro-26602178
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30021929-2
- Tela Botanica: 9993
- identyfikator Tropicos: 26602178
- USDA PLANTS: BOLU
- CoL: B97Q5