Pismo tajskie
Pismo tajskie, alfabet tajski (taj. อักษรไทย àksŏn thai) – alfabet sylabiczny używany do zapisu głównie języka tajskiego. Posiada 44 znaki spółgłoskowe, 14 podstawowych znaków samogłoskowych oraz 4 znaki do oznaczania tonów.
Historia
edytujAlfabet tajski wywodzi się pośrednio od starożytnego indyjskiego pisma brahmi, poprzez jego późniejszą południowoindyjską odmianę, zwaną vatteluttu.
Charakterystyka
edytujW swojej strukturze pismo tajskie stanowi odmianę indyjskiego alfabetu sylabicznego, w którym podstawowym elementem jest sylaba, rozumiana jako spółgłoska wraz z niezapisywaną samogłoską „a” lub „o”. Inne samogłoski zapisywane są za pomocą pomocniczych znaków umieszczanych nad, pod, z lewej strony, z prawej strony lub z obu stron tej spółgłoski. Jak we wszystkich współczesnych alfabetach pochodzenia indyjskiego, kierunek pisania od strony lewej do prawej. Nie ma dużych i małych liter. Poszczególne wyrazy nie są oddzielane spacją.
Spółgłoski
edytujSpółgłoski podzielone są na trzy klasy: – niskie (เสียงต่ำ siang tam), średnie (เสียงกลาง siang klang) i wysokie (เสียงสูง siang sung), określające ton na którym mają być wymawiane. Nazwy liter nawiązują do wyrazów, które się na daną literę zaczynają.
| Symbol | Nazwa | Transliteracja Royal Thai | IPA | Klasa | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tajski | Znaczenie | Nagłos | Wygłos | Nagłos | Wygłos | ||
| ก | ก ไก่ | ko kai (kurczak) | k | k | k | k | średnia |
| ข | ข ไข่ | kho khai (jajko) | kh | k | kʰ | k | wysoka |
| ฃ | ฃ ขวด | kho khuat (butelka) | kh | k | kʰ | k | wysoka |
| ค | ค ควาย | kho khwai (bawół) | kh | k | kʰ | k | niska |
| ฅ | ฅ คน | kho khon (osoba) | kh | k | kʰ | k | niska |
| ฆ | ฆ ระฆัง | kho ra-khang (dzwon) | kh | k | kʰ | k | niska |
| ง | ง งู | ngo ngu (wąż) | ng | ng | ŋ | ŋ | niska |
| จ | จ จาน | cho chan (talerz) | ch | t | tɕ | t | średnia |
| ฉ | ฉ ฉิ่ง | cho ching (cymbały) | ch | – | tɕʰ | - | wysoka |
| ช | ช ช้าง | cho chang (słoń) | ch | t | tɕʰ | t | niska |
| ซ | ซ โซ่ | so so (łańcuch) | s | t | s | t | niska |
| ฌ | ฌ เฌอ | cho choe (krzak) | ch | – | tɕʰ | - | niska |
| ญ | ญ หญิง | yo ying (kobieta) | y | n | j | n | niska |
| ฎ | ฎ ชฎา | do cha-da (czapka) | d | t | d | t | średnia |
| ฏ | ฏ ปฏัก | to pa-tak (ropucha, cattleprod spear) | t | t | t | t | średnia |
| ฐ | ฐ ฐาน | tho san-than (podstawa) | th | t | tʰ | t | wysoka |
| ฑ | ฑ มณโฑ | tho nangmon-tho (postać z Ramajany) | th | t | tʰ | t | niska |
| ฒ | ฒ ผู้เฒ่า | tho phu-thao (starszy) | th | t | tʰ | t | niska |
| ณ | ณ เณร | no nen (młody mnich) | n | n | n | n | niska |
| ด | ด เด็ก | do dek (dziecko) | d | t | d | t | średnia |
| ต | ต เต่า | to tao (żółw) | t | t | t | t | średnia |
| ถ | ถ ถุง | tho thung (torba) | th | t | tʰ | t | wysoka |
| ท | ท ทหาร | tho thahan (żołnierz) | th | t | tʰ | t | niska |
| ธ | ธ ธง | tho thong (flaga) | th | t | tʰ | t | niska |
| น | น หนู | no nu (mysz) | n | n | n | n | niska |
| บ | บ ใบไม้ | bo baimai (liść) | b | p | b | p | średnia |
| ป | ป ปลา | po plaa (ryba) | p | p | p | p | średnia |
| ผ | ผ ผึ้ง | pho phueng (pszczoła) | ph | – | pʰ | - | wysoka |
| ฝ | ฝ ฝา | fo fa (wieko) | f | – | f | - | wysoka |
| พ | พ พาน | pho phan (taca) | ph | p | pʰ | p | niska |
| ฟ | ฟ ฟัน | fo fan (zęby) | f | p | f | p | niska |
| ภ | ภ สำเภา | pho sam-phao (łódź żaglowa) | ph | p | pʰ | p | niska |
| ม | ม ม้า | mo ma (koń) | m | m | m | m | niska |
| ย | ย ยักษ์ | yo yak (olbrzym) | y | y | j | j | niska |
| ร | ร เรือ | ro ruea (łódka) | r | n | r | n | niska |
| ล | ล ลิง | lo ling (małpa) | l | n | l | n | niska |
| ว | ว แหวน | wo waen (pierścień) | w | w | w | w | niska |
| ศ | ศ ศาลา | so sala (pawilon) | s | t | s | t | wysoka |
| ษ | ษ ฤๅษี | so rue-si (pustelnik) | s | t | s | t | wysoka |
| ส | ส เสือ | so suea (tygrys) | s | t | s | t | wysoka |
| ห | ห หีบ | ho hip (skrzynia) | h | – | h | - | wysoka |
| ฬ | ฬ จุฬา | lo chu-la (latawiec) | l | n | l | n | niska |
| อ | อ อ่าง | o ang (basen) | * | – | ʔ | - | średnia |
| ฮ | ฮ นกฮูก | ho nok-huk (sowa) | h | – | h | - | niska |
* „อ” – litera oznaczająca „niemą spółgłoskę” w wyrazach zaczynających się od samogłoski.
Samogłoski
edytujZnaki oznaczające samogłoski nie są samodzielne, zaznaczane są zawsze w odniesieniu do spółgłoski.
| Symbol | Nazwa | IPA | Royal | Warianty transkrypcji angielskiej | Wymowa |
|---|---|---|---|---|---|
| – | inherentne a | aʔ | a | u | a |
| – – | inherentne o | o | o | ou | |
| –รร | ro han * | ɑn | an | un | un in tun; tak samo jak -ัน |
| –รร– | ro han * | ɑ | a | u | a; tak samo jak -ั- |
| –รรม | ro han * | ɑm | am | um | um in „hum”; tak samo jak -ำ |
| –ว– | sara ua * | ua | ua | uar | ju |
| –วย | sara ua | uɛj | uai | uay | uoj |
| –อ | sara o | ɔː | o | or, aw | o |
| –อย | sara o | ɔːj | oi | oy | oj |
| –ะ | sara a | aʔ | a | u | a |
| –ั – | sara a | a | a | u | a |
| –ัย | sara a | ɑj | ai | aj | |
| –ัว | sara ua | ua | ua | ju | |
| –ัวะ | sara ua | uaʔ | ua | ua | |
| –า | sara a | aː | a | ah, ar, aa | długie a |
| –าย | sara a | aːj | ai | aai, aay, ay | aj |
| –าว | sara a | aːw | ao | au | au |
| –ำ | sara am | ɑm | am | um | am |
| –ิ | sara i | i | i | i | |
| –ิว | sara i | iw | io | ew | iu |
| –ี | sara i | iː | i | ee, ii, y | długie i |
| –ึ | sara ue | ɯ | ue | eu, u, uh | krótkie ü |
| –ื | sara ue | ɯː | ue | eu, u | długie ü |
| –ุ | sara u | u | u | oo | u |
| –ู | sara u | uː | u | oo, uu | długie u |
| เ– | sara e | eː | e | ay, a, ae, ai, ei | ej |
| เ–็ – | sara e | e | e | e | |
| เ–ะ | sara e | eʔ | e | eh | e |
| เ–ย | sara oe | ɤːj | oei | oey | yj |
| เ–อ | sara oe | ɤː | oe | er, eu, ur | y |
| เ–อะ | sara oe | ɤʔ | oe | eu | ø |
| เ–ิ – | sara oe | ɤ | oe | eu, u | ø |
| เ–ว | sara e | eːw | eo | eu, ew | ou |
| เ–า | sara ao | aw | ao | aw, au, ow | au |
| เ–าะ | sara o | ɔʔ | o | orh, oh, or | o in „not” |
| เ–ีย | sara ia | iːa | ia | ear, ere, ie | ij |
| เ–ียะ | sara ia | iaʔ | ia | iah, ear, ie | ija |
| เ–ียว | sara ia | io | iao | eaw, iew, iow | io |
| เ–ือ | sara uea | ɯːa | uea | eua, ua, ue | ua |
| เ–ือะ | sara uea | ɯaʔ | uea | eua, ua | ua |
| แ– | sara ae | ɛː | ae | a | otwarte e |
| แ–ะ | sara ae | ɛʔ | ae | aeh, a | a |
| แ–็ – | sara ae | ɛ | ae | aeh, a | a |
| แ–ว | sara ae | ɛːw | aeo | aew, eo | æł |
| โ– | sara o | oː | o | or, oh, ô | oł |
| โ–ะ | sara o | oʔ | o | oh | oł |
| ใ– | sara ai mai muan ** | ɑj | ai | ay, y | aj |
| ไ– | sara ai mai malai | ɑj | ai | ay, y | aj |
| ฤ | ro rue (short) * | rɯ | rue | ru, ri | ri |
| ฤๅ | ro rue (long) * | rɯː | rue | ruu | ry |
| ฦ | lo lue (short) * | lɯ | lue | lu, li | li |
| ฦๅ | lo lue (long) * | lɯː | lue | lu |
* Półsamogłoski lub dyftongi zapisywane za pomocą znaków spólgłoskowych.
** Rzadko używane (około 20 wyrazów)
Tony
edytujPismo tajskie posiada również możliwość zapisu jednego z pięciu tonów języka tajskiego (niski, średni, wysoki, rosnący i opadający), z jakimi sylaba powinna być wymawiana. Sposób odczytu tonu sylaby zależy od klasy spółgłoski rozpoczynającej sylabę (klasa wysoka, średnia i niska), rodzaju sylaby (otwarta luba zamknięta), znaku tonu oraz obecności dodatkowych liter modyfikujących.
Jeśli sylaba zakończona jest na samogłoskę długą, dyftong, spółgłoskę -m, -n, -ŋ, -w lub -y, sylaba jest sylabą otwartą. W tradycyjnej gramatyce tajskiej jest nazywana również sylabą „żywą” (คำเป็น, kham pen). W przeciwnym wypadku (samogłoska krótka, -p, -t, lub -k) mówimy o sylabie zamkniętej, „martwej” (คำตาย, kham taay).
W piśmie tajskim występują cztery znaki modyfikujące sposób wymowy tonu:
| Symbol | Nazwa | |
|---|---|---|
| –่ | ไม้เอก | mái èek |
| –้ | ไม้โท | mái thoo |
| –๊ | ไม้ตรี | mái trii |
| –๋ | ไม้จัตวา | mái chàttawaa |
Dwa ostatnie znaki, występujące wyłącznie ze spółgłoskami średniej klasy, oznaczają zawsze ten sam ton: mái trii – ton wysoki, mái chàttawaa – ton rosnący. Przykłady: โต๊ะ [tó] drzwi, เดี๋ยว [dĭao] chwila, moment. W przypadku pozostałych dwu znaków, ton sylaby jest zależny od klasy spółgłoski oraz rodzaju sylaby:
| Klasa | Brak znaku | –่ | –้ | –๊ | –๋ | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Sylaba otwarta | Sylaba zamknięta | ||||||
| Wysoka | rosnący: ขาม khǎam | niski: ขับ khàp, ขาบ khàap | niski: ข่าม khàam | opadający: ข้าม khâam | – | – | |
| Średnia | średni: กาม kaam | niski: กับ kàp, กาบ kàap | niski: ก่าม kàam | opadający: ก้าม kâam | wysoki: ก๊าม káam | rosnący: ก๋าม kǎam | |
| Niska | średni: คาม khaam | wysoki: คับ kháp | opadający: คาบ khâap | opadający: ค่าม khâam | wysoki: ค้าม kháam | – | – |
Dwa znaki pisma tajskiego mogą występować jako litery modyfikujące – są to ห oraz อ. Nie są one wymawiane, a ich rolą jest zmiana klasy następującej po nich spółgłoski:
ห (ห นำ hǒo nam) – zmienia następną spółgłoskę na klasę wysoką. Przykłady – ไม่ [mâi] nie > ไหม่ [mài] nowy, ลวง [luang] oszukiwać, zwodzić > หลวง [lǔang] państwowy, królewski. Znak ten występuje wyłącznie przed spółgłoskami klasy niskiej, niemających swoich odpowiedników w klasie wysokiej (ง, ญ, น, ม, ย, ร, ล, ว).
อ (อ นำ ʼɔɔ nam) – zmienia następną spółgłoskę na klasę średnią. Występuje wyłącznie w czterech słowach: อย่า yàa „nie...! (zakaz)”, อยู่ yùu „znajdować się”, อย่าง yàaŋ „rodzaj; tak jak” oraz อย่าก yàak „chcieć”.
Bibliografia
edytuj- David Smyth, Thai, wyd. [New ed.], London: Teach Yourself, 2003, ISBN 0-340-86857-0, OCLC 56441950.
- Benjawan Poomsan Becker, Thai for Beginners, Berkeley, Calif.: Paiboon Pub, 1995, ISBN 1-887521-00-3, OCLC 34580567.