Wikipedia

Pisarz grodzki

urzędnik wchodzący w skład personelu sądu grodzkiego

Pisarz grodzki (łac. scriba)[1] – urzędnik wchodzący w skład personelu urzędu starościńskiego w Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim.

Pisarz, zaliczany do urzędników grodzkich[2], był jednym z kancelistów urzędu starościńskiego, wyżej od niego w ich hierarchii stali rejent grodzki, notariusz grodzki i (jeśli występował) vicenotariusz[1]. Mimo to uznawany bywa za najważniejszego urzędnika kancelarii. Powoływał go starosta, przed którym składał przysięgę, jedynie na obszarze Wielkopolski prawo wyznaczania miał także burgrabia[3]. Od pisarza nie wymagano pochodzenia szlacheckiego, mógł być mieszczaninem. Zapewne była to pozostałość realiów XV stulecia, kiedy to mniejszość spośród szlachty biegle władała łaciną w piśmie[1].

Jego głównym obowiązkiem było dokonywanie wpisów do ksiąg grodzkich[1], był także jednym z pomocniczych urzędników sądu grodzkiego, umożliwiających jego funkcjonowanie[4]. W gestii pisarza leżało przygotowanie rozmaitych regestrów, redagowanie i wydawanie pozwów oraz wyroków, zapisywanie świadków w procesie oraz wydawanie im kopii rot przysiąg. Ponadto sporządzał wykazy kar, które zostały zasądzone, redagował i wysyłał pisma do innych sądów, jak również wszelkie poświadczenia sądu grodzkiego. Podczas procesu odczytywał dokumenty, wydawał wszelkie wypisy stronom, wyznaczał także terminy stawienia się przed sądem i czuwał nad porządkiem wnoszonych spraw. Musiał wykonywać kwerendy w księgach, jeśli któraś ze stron w trakcie procesu odwołała się do zapisów w nich, spisywał także akty stron w sądzie (lub poza nim), jak również przyjmował od nich pieniądze wynoszone jako gwarancja wykonania zobowiązania[5]. Podaje się, że w niektórych regionach miał głos doradczy w obradach sądu grodzkiego, zaś gdzieniegdzie współuczestniczył w wydawaniu wyroków z tak zwanym głosem stanowczym[5]. Na tych obszarach, gdzie nie istniały sądy bartne pisarz grodzki wchodził w skład sądu starosty, orzekającego w sprawach w obrębie jurysdykcji bartnej[6].

Chronologicznie był to pierwszy urząd w kancelarii, w ciągu XV wieku jedyny, który zapewniał jej funkcjonowanie. Nie miał wówczas charakteru stałego, lecz jedynie okresowy. Wzrost kompetencji sądów grodzkich w XVI stuleciu doprowadził do zwiększania ilości urzędników w kancelarii urzędu starościńskiego[7]. Pomocą pisarzowi służyli podpiskowie[1], prawdopodobnie na początku XVII wieku zaczęto powoływać regentów (regestrów) grodzkich. Mianowani przez pisarzy, przejęli zarządzanie kancelarią, z czasem pojawiły się i inne stanowiska do pomocy w pracach kancelaryjnych. W ten sposób stopniowo pisarz grodzki stał się urzędem honorowym, reprezentującym kancelarię na zewnątrz[8]. Zdaniem Oswalda Balzera w XVIII stuleciu pisarz stał się bardziej urzędem sądowym, ze względu na to, że zyskał uprawnienia rozstrzygania spraw w ramach roków skargowych[9], jednej z odmian roków sądowych grodzkich, przeznaczonej na pomniejsze sprawy karne i cywilne[10]. Postanowienie Rady Nieustającej z 1786 roku dotyczące kancelarii grodzkich w ogólnie nie wymieniało już pisarzy[9].

Pisarz grodzki, zgodnie z postanowieniami króla Zygmunta Augusta i sejmu z 1550 roku, nie mógł procesować się w sądzie grodzkim, w którym pracował. Ponadto w tym samym roku zabroniono łączenia tego stanowiska z urzędem pisarza ziemskiego. Zakaz ten nie obowiązywał jednak na Mazowszu, gdzie na ogół urzędy te łączono[11]. W 1600 roku zastrzeżono, że pisarzem grodzkim nie mógł być duchowny[1]. Na Litwie urząd wszedł do hierarchii urzędów ziemskich, wedle tej ustalonej na sejmie w 1768 roku zajmował 13 spośród 23 miejsc[12].

Wynagrodzenie pisarza określały taksy kancelaryjne[13], na Mazowszu unormowano je w Eksceptach mazowieckich[14]. Otrzymywał pieniądze za konkretne czynności. W Koronie za wpis do ksiąg od każdej sprawy były to 4 grosze, osobne opłaty pobierał za zredagowanie i wydawanie aktów rozmaitej treści oraz ich opieczętowanie. Z czasem pojawiło się stałe wynagrodzenie, przykładowo w XVI wieku pisarz nowokorczyński dostawał 12 florenów rocznie, jednak po 1533 roku obniżono tę sumę do 8 florenów. Jednocześnie wydawano mu sukno, owies dla 2 koni, utrzymanie dla 3 osób i zapewniano mieszkanie na zamku. Na Litwie pisarz za wpis do ksiąg otrzymywał szóstaka, 5 groszy za sporządzoną kopię, 15 groszy za kwerendę w księgach i tyle samo za opieczętowanie dokumentu[15].

Uwagi

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c d e f Góralski 1998 ↓, s. 214.
  2. ↑ Góralski 1998 ↓, s. 208; Markiewicz 2009 ↓, s. 82.
  3. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 44.
  4. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 22, 43.
  5. ↑ a b Pawlikowski 2012 ↓, s. 45.
  6. ↑ Góralski 1998 ↓, s. 251.
  7. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 44, 45.
  8. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 46; Moniuszko 2017 ↓, s. 29.
  9. ↑ a b Pawlikowski 2012 ↓, s. 46.
  10. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 70–71.
  11. ↑ Góralski 1998 ↓, s. 193, 214; Pawlikowski 2012 ↓, s. 47; Moniuszko 2017 ↓, s. 28.
  12. ↑ Góralski 1998 ↓, s. 187.
  13. ↑ Moniuszko 2017 ↓, s. 28.
  14. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 123.
  15. ↑ Pawlikowski 2012 ↓, s. 122.

Bibliografia

edytuj
  • Zbigniew Góralski: Urzędy i godności w dawnej Polsce. Wyd. II. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1998. ISBN 83-205-4533-1.
  • Mariusz Markiewicz: Historia Polski 1492–1795. Wyd. wyd. II pop. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2009. ISBN 978-83-08-04128-4.
  • Adam Moniuszko: Prawo sądowe Rzeczypospolitej szlacheckiej (XVI–XVIII w.). Zarys wykładu z wyborem źródeł. Warszawa: Campidoglio, 2017. ISBN 978-83-65900-05-0.
  • Michał Pawlikowski: Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Strzałków: Michał Pawlikowski, 2012, seria: Biblioteka Pawlikowskich ze Strzałkowa. ISBN 978-83-933262-1-1.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Pisarz_grodzki&oldid=72966958”