Pianchi

Pianchi lub Pije (imię kuszyckie) – władca kuszycki rezydujący w Napacie, a następnie faraon - władca starożytnego Egiptu z czasów końca Trzeciego Okresu Przejściowego. Był synem króla Kaszty i królewskiej małżonki Pabatmy. Założyciel XXV dynastii kuszyckiej, w obrębie której, oprócz niego, władzę sprawowali: jego młodszy brat - Szabaka oraz synowie: Szabataka i Taharka oraz jego wnuk (lub według innych ocen bratanek) - Tanutamon. Władzę sprawował od 746 roku p.n.e., rządząc około dwudziestu lat w Napacie, później jako król Górnego i Dolnego Egiptu, przejściowo na całym obszarze Obu Krajów, następnie jedynie w Tebaidzie i Nubii, w końcu z powrotem w Napacie.

Pianchi

król Kusz
faraon
Dane biograficzne
Dynastia	XXV dynastia
Ojciec	Kaszta
Matka	Pabatma
Żona	Peksater
Dzieci	Szabataka, Taharka, Szepenupet II, Qalhata, Arty, Tabekenamun, Naparaye, Takahatenamun, Har, Khaliut

Tło i początkowe lata ekspansji

Przez wiele wieków Nubia związana była ściśle z Egiptem - stanowiła jego część. Oficjalnym językiem był egipski, a kolejni faraonowie wznosili świątynie poświęcone bogom Egiptu. Władzę sprawowali wicekrólowie mianowani przez faraonów. W Napacie wzniesiono świątynię Amona-Re według klasycznych, egipskich zasad, a jej wystrój stanowiły sceny, przedstawiające wielowiekową tradycję faraońską, zgodną z ikonografią i rytuałami. W czasach libijskiego rozbicia dzielnicowego, gdy Egipt rozpadł się na liczne księstwa, których władcy świeccy i duchowni, rościli sobie prawa do dziedziczenia władzy i starożytnej tradycji faraonów, Nubia, oddzielona od Egiptu, pozostała wierna starożytnej religii i tradycji. W latach anarchii stała się ostoją najlepszych osiągnięć z dumnych czasów Imperium Nowego Państwa. Prawdopodobnie w tych czasach gdy Egiptem targały walki wewnętrzne, a każdy z władców na tyle zainteresowany był władzą, na ile przynosiła mu ona korzyści, król, kapłan i wódz w jednej osobie - Pianchi, dumny spadkobierca królów Nubii, postanowił przywrócić ład i porządek w Obu Krajach. Przez pierwsze dziesięć lat swych rządów systematycznie przesuwał granicę opanowanych terenów na północ. Około 12. roku panowania spowodował, iż Szepenupet I, boska małżonka Amona, władająca w Karnaku adoptowała jego siostrę Amenardis, rozpoczynając tam tym samym okres rządów kuszyckich. Prawdopodobnie w tych latach Pianchi zdołał opanować już cały obszar Górnego Egiptu do Teb, a być może jeszcze dalej na północ do Hermopolis i Herakleopolis. Ekspansja Pianchiego zaczęła realnie zagrażać królestwom libijskim w Delcie. W odpowiedzi na posunięcia Pianchiego, władca Sais Tefnacht zjednoczył pod swoim berłem cztery królestwa wodzów Ma: Królestwo Zachodnie, znajdujące się na zachód od damiettańskiej odnogi Nilu, królestwo z ośrodkiem władzy w Sebennytos i Busiris, królestwo ze stolicą w Mendes i królestwo znajdujące się na południe od peluzyjskiej odnogi Nilu, z ośrodkiem w Pi-Soped. Do koalicji Tefnachta przyłączyły się także królestwo z Athribis i Tanis, podległe Osorkonowi IV i państwo Iuputa II z Leontopolis. Zjednoczone siły Tefnachta ruszyły na południe, zajmując Memfis, Herakleopolis i Hermopolis.

Walki z koalicją Tefnachta

Zarys genealogii XXV dynastii

Prawdopodobnie pochód sił Tefnachta był od samego początku kontrolowny przez Pianchiego. Jednakże po dotarciu tych sił w okolice Herakleopolis, król, upatrujący w Tefnachcie groźnego przeciwnika i konkurenta do władzy nad całym obszarem Obu Krajów, wysłał naprzeciw nim korpus swych wojsk. Wojska te zmusiły siły Tefnachta do ukrycia się w Herakleopolis, a następnie wyjścia z miasta i podjęcia walki. W wyniku walnej bitwy i klęski siły Tefnachta wycofały się. Jednocześnie wojska Pianchiego rozpoczęły oblężenie Hermopolis. Na tym etapie wojny, w 21. roku panowania, Pianchi, być może niezadowolny z postępu kampanii, postanowił osobiście objąć dowództwo. Zmierzając na północ dokonał w Karnaku celebracji wielkiego Święta Opet, być może aby uprawomocnić swą władzę i ukazać wpływ samego Amona na swe działania. Wkrótce połączył się ze swymi siłami i stanął pod murami Hermopolis, którego król - Nimlot poddał miasto. Po nim również Herakleopolis poddało się, a jego władca złożył hołd zwycięzcy. Następnie siły Pianchiego zdobyły Meidum i Liszt i dotarły pod Memfis. Pianchi zdawał sobie sprawę, że zdobycie tej pradawnej stolicy konieczne było aby jego zwycięstwo dopełniło się, aby jego władza nad Egiptem była całkowita. W wyniku energicznych działań oblężniczych oraz doskonałej strategii, miasto wkrótce upadło. Wykorzystano wysoki poziom wód Nilu i zaatakowano miasto od strony rzeki i bagnistych rozlewisk. Fortyfikacje od tej strony były najsłabiej obsadzone, gdyż obrońcy nie spodziewali się ataku właśnie z tego kierunku. Po klęsce w Memfis niedobitki armii Tefnachta i on sam zdołali ujść i ukryć się w bagnistych rozlewiskach Delty. Książęta koalicji poddali się władzy Pianchiego, składając mu hołd w jego kwaterze głównej w Athribis. Przybyli: Pefczauauibastet z Herakleopolis, Nimlot z Hermopolis, Osorkon IV z Tanis, Iuput II z Leontopolis, Padiiset z Athribis, Jukanes z Sebennytos i pozostali książęta - członkowie koalicji. Nie było jedynie wśród nich Tefnachta, który próbował jeszcze raz zebrać siły. Dążenia te nie przyniosły jednak rezultatu i po zręcznych negocjacjach, Tefnacht doprowadził do rozejmu i wkrótce sam złożył hołd Pianchiemu. Po przyjęciu hołdu władca udał się do Heliopolis, gdzie odbyły się wielkie uroczystości ku czci Re i odnowienie koronacji. Umocniony hołdem książąt Delty, Pianchi zatwierdził czterech królów: Iuputa II w Leontopolis, Pefczauauibasteta w Herakleopolis, Osorkona IV w Tanis i Nimlota w Hermopolis. Zdarzenia te dały początek zjednoczeniu Górnego i Dolnego Egiptu jako jednego królestwa pod berłem jednego faraona, zapoczątkowując tym samym władzę Kuszytów w Egipcie. Władza ta w Delcie była jednak jedynie nominalna, gdyż wydarzenia polityczne nie pociągnęły za sobą żadnych posunięć administracyjnych.

Stela Zwycięstwa

Granitowa stela wystawiona w świątyni Amona w Napacie (dzisiejszym Dżebel Barkal), odnaleziona w 1862 roku. Tekst na niej nie jest dokładnie relacją z działań wojennych lecz przedstawia relację panowania Pianchiego po zakończeniu działań wojennych, przedstawionych jako kampania przeciw rebeliantom, dokonana z rozkazu samego Amona. Tekst nie jest jednoznacznym świadectwem historycznym lecz utworem zgodnym z klasyczną tradycją "relacji królewskiej".

Początek walk z wojskami koalicji

"Wtedy Jego Królewska Mość rozkazał namiastnikom i wodzom, którzy byli w Egipcie, komendantowi Puarma, komendantowi Lamerskeny i wszystkim dowódcom Jego Królewskiej Mości, znajdującym się w Egipcie: <<Posuwajcie się naprzód w szyku bojowym, uderzajcie, otoczcie wroga, oblegajcie go! Weźcie do niewoli jego ludzi, zabierzcie mu bydło i statki na rzece! Nie pozwólcie rolnikom wychodzić na pola, nie dajacie oraczom orać! Oblegajcie nom Zająca i walczcie z nieprzyjacielem każdego dnia!>> Tak uczynili. Wtedy Jego Królewska Mość wyslał wojsko do Egiptu i tak mu przykazał: <<Nie zagłębiajcie się pochopnie w ciemności nocne, ale walczcie wtedy, kiedy coś widzicie i zwalczajcie ich na odległość!>> Jeśli nieprzyjaciel mówi: <<Poczekajcie na piechotę i wozy bojowe z innego miasta>>, to czekajcie na przyjście jego wojska i walczcie wtedy, kiedy wam powie. Także jeśli jego sprzymierzeńcy są w innym mieście, należy na ich czekać. Przede wszystkim należy walczyć przeciw wodzom, których może przyprowadzić jako sprzymierzeńców, i przeciw gwardii libijskiej. Należy powiedzieć: <<Ty - nie wiemy, do kogo się zwrócić pośród wojska - zaprzęgaj najlepszego rumaka ze swej stajni i stawaj do boju! Wtedy przekonasz się, że to bóg Amon nas przysyła!>> Kiedy dotrzecie do Teb, przed Ipet-sut, wejdźcie do wody, oczyście się w rzece, odziejcie się w czysty len; odłóżcie łuk i strzały. Nie chwalcie się waszą dzielnością i siłą przed tym, bez którego przyzwolenia dzielny jest bezsilny. On czyni słabego silnym, tak że mrowie ludzi rzuca się do ucieczki przed garstką, że jeden zwycięża tysiąc! Skropcie się wodą z jego ołtarzy. Ucałujcie przed nim ziemię i powiedzcie mu: <<Wskaż nam drogę, abyśmy walczyli w cieniu twej mocy! Oby żołnierzom, których wysłałeś, dany był zwycięski bój, oby rzesze zadrżały przed nimi z przerażenia!>>"

(Stela Zwycięstwa 8-14).

Hołd Nimlota, władcy Hermopolis

"Bądź pozdrowiony, Horusie królu zwycięski, byku, który powalasz byki. Ogarnęła mnie Dat i błądzę w ciemnościach. Oby mi był dany blask twego oblicza! Nie znalazłem stronnika w dniu próby, w dniu walki; ty jeden, o królu, rozproszyłeś ciemności nade mną. Będę twym sługą wraz z mymi dobrami. Nennesut zapłaci podatek twemu rządowi. Tyś jest bez wątpienia Horachty, który stoi na czele Niezniszczalnych: tak jak on będziesz królem: jak on nie ulega zniszczeniu, tak i ty nie zginiesz, królu Górnego i Dolnego Egiptu Pi(anch)y - obyś żył wiecznie!"

(Stela Zwycięstwa 71-76).

Hołd złożony Re w Heliopolis

"Jego Królewska Mość skierował się do pawilonu na zachód od Ity: dokonano jego oczyszczenia. Oczyszczono go w jeziorze Kebeh, twarz jego umyto w rzece Nun, gdzie Re kiedyś umył swą twarz. Jego Królewska Mość skierował się ku Piaszczystemu Wzgórzu w Heliopolis, by złożyć na nim naprzeciwko wschodzącego Re wielką ofiarę z białych wołów, mleka, mirry, kadzidła i wszystkich wonności o słodkim zapachu. Jego Królewska Mość skierował się w uroczystym pochodzie ku Przybytkowi Re, by wkroczyć do świątyni wśród wielkich okrzyków radości, gdy kapłan oddaje cześć bogu - by odeprzeć wrogów króla, by dopełnić rytów per-duat, by zawiązać diadem królewski. Oczyszczają go kadzidłem i wodą, dają mu wieńce Zamku Benben, przynoszą mu maści Anchu. Wchodzi po schodach na wielki balkon, by ujrzeć Re w Zamku Benben. Król sam, we własnej osobie, łamie pieczęć zasuwy, otwiera oba skrzydła drzwi i widzi ojca Re w świętym Zamku Benben, łódź poranną Re i łódź zachodnią Atuma. Zamyka oba skrzydła drzwi, nakłada glinę i zapieczętowuje własną pieczęcią króla, a kapłanom zleca co następuje: <<Ja sam nałożyłem pieczęć: niech nikt inny nie ma tu wstępu spośród wszystkich, którzy by się mienili królami!>> Upadli na brzuchy przed Jego Królewską Mością i rzekli: <<Niewzruszony i trwały, niechaj nie zginie Horus ukochany przez Haliopolis!>> Wchodzi do siedziby Atuma i skada mirrę jego ojcu Atumowi-Chepri, władcy Heliopolis."

(Stela Zwycięstwa 101-106).

Odwrót

Po zwycięstwach, hołdach i trwających wiele dni świętach i uroczystościach, nastąpiły wydarzenia nieoczekiwane i zdumiewające wszystkich dotychczasowych przeciwników Pianchiego. Armia zdobywców po opanowaniu całego obszaru Egiptu, załadowawszy swe okręty wszelkiego rodzaju łupami dokonała odwrotu i tak szybko jak się pojawiła w Egipcie, tak szybko udała się z powrotem do Nubii. Nieznana jest przyczyna tej decyzji. Być może było nią wyczerpanie się zaopatrzenia, zbyt skąpego na planowaną niedługą kampanię lub być może przytłaczający Nubijczyków, przepych, potęga i splendor Egiptu. Jakkolwiek nie było, Nubijczycy szybko zniknęli, pozostawiając lokalnych władców, którzy szybko odnowili i przywrócili swą władzę na terenach, którymi władali przed inwazją Pianchiego. Mimo wycofania się wojsk nubijskich, Egipt jednak pozostał pod władzą Kuszytów, następców Pianchiego, tworzących XXV dynastię.

Konkluzja

Pianchi był władcą prostolinijnym, doskonałym strategiem i bystrym dowódcą. Z egipskiego punktu widzenia był najeźdźcą i obcym władcą. Jako pierwszy w dziejach Egiptu dokonał inwazji i opanował cały obszar Obu Krajów. W przeszłości różni najeźdźcy próbowali opanować Egipt, ale żadnemu z nich nie udało się osiągnąć takich zdobyczy terytorialnych. Hyksosi rządzili tylko Dolnym i częścią Środkowego Egiptu, podobnie Libijczycy. Inwazja nubijska nie miała jednak takiego samego wymiaru jak niegdyś inwazja Hyksosów. Władca z Napaty, dokonując inwazji i podboju Egiptu, dokonał jednocześnie jego zjednoczenia pod jednym, własnym berłem w imię przywrócenia ładu i praworządności. Odbyło się to, jak sam podkreślał, z rozkazu samego Amona.

"Amon z Napaty dał mi władzę nad wszystkimi krajami. Ten, któremu powiem: "Bądź królem!", staje się nim, a ten któremu powiem: "Nie będziesz królem!", nie jest nim. Amon z Teb dał mi władzę nad Egiptem, tak że ten, komu powiem: "Będziesz koronowany!", koronuje się, a ten komu powiem:"Nie będziesz koronowany!", nie jest koronowany. Każdy, nad kim roztaczam opiekę, nie boi się, że jego miasto będzie zdobyte, w każdym razie przeze mnie. Bogowie czynią królów i ludzie czynię królów; mnie zaś uczynił Amon".

(Grimal: 1986, s 217-218)

Piramida Pinachiego w Al-Kuru

Do swej śmierci, która nastąpiła około 715 roku p.n.e. rezydował w Napacie. Był faraonem, który położył kres okresowi rozbicia dzielnicowego. Został pochowany w Kurru, około 8. kilometrów na południe od Napaty, pomiędzy grobami swych przodków. Był pierwszym władcą nubijskim, który kazał wybudować nad swym grobem piramidę. Długość boku podstawy wynosiła 12 metrów, a kąt nachylenia boków 68°. Obecnie piramida ta, całkowicie zniszczona, przypomina jedynie stertę bloków skalnych i kamieni. Wraz z władcą pochowano jego ulubione wierzchowce.

Tytulatura

Królewski Protokół
serech lub Horusowe:
trl.: (kꜢ-nḫt ḫꜤi-m-npt)
trl.: (kꜢ-tꜢwi.fi)
trl.: (sḥtp-tꜢwi.fi)
nebti lub Należący do Obu Pań:
trl.: (ḥḳꜢ-kmt)
Złotego Horusa:
trl.: (ḏsr-ḫꜤw sḫm-pḥty Ꜥnḫ ḥr-nb n mꜢ.f mi Ꜣḫty)
prenomen lub imię tronowe:
trl.: (wsr-mꜢꜤt-rꜤ)
nomen lub imię rodowe:
trl.: (piy)
trl.: (piy mri-imn)

Bibliografia

• NicolasN. Grimal NicolasN., Dzieje starożytnego Egiptu, AdamA. Łukaszewicz (tłum.), Warszawa: PIW, 2004, ISBN 83-06-02917-8, OCLC 749417518 . Brak numerów stron w książce
• BogusławB. Kwiatkowski BogusławB., Poczet faraonów, Warszawa: Iskry, 2002, ISBN 83-207-1677-2, OCLC 830308044 . Brak numerów stron w książce
• Edwards I.E.S., Piramidy Egiptu, PIW, Warszawa 1995, ISBN 83-06-02426-5.
• Černý J., Religia starożytnych Egipcjan, PIW, Warszawa 1974.