Parazonium

Parazonium (z gr. παραζώνιον od παραζώνη – pas^[1]) – rodzaj ozdobnego sztyletu rzymskiego służącego głównie celom reprezentacyjnym i ceremonialnym.

Opis

W przeciwieństwie do wojskowego sztyletu bojowego (pugio), charakteryzował się znaczną długością (37-57 cm), szerszą bądź zwężoną klingą mierzącą przynajmniej ok. 25 cm długości oraz uchwytem w postaci wykonanej często artystycznie rękojeści – z zakończeniem (głowicą) w kształcie głowy zwierzęcej (lwa lub częściej orła). Niekiedy wyglądem przypominał późnośredniowieczny sztylet szwajcarski (tzw. Schweizerdegen, Schweizerdolch), zazwyczaj jednak, mając płaski brzeszczot, był typową bronią sieczno-kłującą.

Zastosowanie

Parazonium w ręku rzymskiego wodza (fragment obrazu A. Verneta Triumf Emiliusza Paulusa, 1789)

Dowódca z parazonium (pośrodku) podczas walki wręcz (fragment sceny sarkofagu z Portonaccio)

Stanowił oznakę godności (statusu) dowódców (np. trybunów) bądź panujących, będąc jako taki również atrybutem bóstw. W tym charakterze znany już Grekom i Macedończykom, od których przejęli go Rzymianie^[2]. Na polu bitwy zasadniczo nie służył dowódcom do walki, lecz (jako rodzaj buławy) do skupiania wokół siebie żołnierzy; podczas bezpośredniego starcia zamieniano go w razie konieczności na gladius. Częstokroć występuje w scenach rewersowych monet jako atrybut cesarzy oraz bóstw opiekuńczych wojsk rzymskich: Marsa, Romy i uosobienia męstwa (Virtus). Marcjalis poświęcił mu jeden z epigramów w Apophoreta (XIV, 32), gdzie wyraźnie uważa go za oznakę nominacji na trybuna.

Tę funkcję broni potwierdzają wprost lub pośrednio inne źródła pisane, głównie inskrypcje (np. CGIL II 164,33 ; 394,38). Z jednej z nich (CGIL V 384,33) czytelnie wynika, że Rzymianie mieli zapożyczyć tę broń od „Macedończyków” (tj. Greków) z hellenistycznego Wschodu, którzy wcześniej przejęli ją z kolei od Persów (miecz akinakes)^[3]. Wiadomo, iż w armii rzymskiej początkowo używano parazonium nawet w celach bojowych; stopniowo jednak, od II w. p.n.e. zastępowany był krótszym i użyteczniejszym pugio^{[potrzebny przypis]}.

Źródła ikonograficzne (np. płaskorzeźby z Kolumny Trajana) świadczą, że w przeciwieństwie do miecza noszono go po lewej stronie, najczęściej zatknięty za pas napierśny oficera lub na zaczepie przy pasie biodrowym (cingulum), co potwierdza wspomniany Marcjalis^[4]. Podobnie umiejscowiony jest u cesarza Augusta na przedstawieniu z pancerza jego posągu z Prima Porta. Użycie parazonium przez dowódcę w bitewnym zamęcie wymownie przedstawiono w scenie z tzw. sarkofagu z Portonaccio^[5] – widoczny we fragmencie jego środkowej części Aulus Juliusz Pompiliusz trzyma je w uniesionej ręce jako broń, lecz także jako oznakę swej godności legata legionu (legatus legionis).

Świadectwa materialne

Egzemplarz takiego półmetrowego sztyletu znalezionego we francuskim Faou (Finistère), znajduje się w zbiorach muzeum w St. Germain (nr 11698)^[6]. Przykład szczególnego egzemplarza stanowi należące do wyższego oficera pamiątkowe parazonium z czasów panowania Wespazjana, z głowicą w kształcie wilczej głowy, z inskrypcjami w grece i łacinie, kunsztownie i bogato zdobione na uchwycie scenami figuralnymi łączonymi z oblężeniem przez Rzymian palestyńskiej Gamali^[7].

Broń tę ponadto dokumentują świadectwa ikonograficzne: m.in. brązowa statutetka Marsa z St. Germain^[8], przede wszystkim jednak płaskorzeźby o tematyce wojskowej oraz nagrobki legionistów z II wieku n.e. – zwłaszcza oficerów (np. z Puli), ukazujące tę broń w bogato zdobionej, okładanej metalowymi płytkami pochwie.

Zobacz też

gladius

Przypisy

↑ Słownik łacińsko-polski pod red. M. Plezi. T. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 28.
↑ Der Kleine Pauly, dz. cyt., kol. 509, 25-27.
↑ Tak u Daremberga i Saglio (Charles Daremberg, Edmond Saglio: Dictionnaire des antiquités grecques et romaines d'après les textes et les monuments. T. 4. cz. 1. Paris: Librairie Hachette, b.d., s. 333).
↑ Der Kleine Pauly, dz. cyt., kol. 509, 22-24.
↑ Pochodzący z ok. 180 r. n.e. sarkofag rzymskiego wodza uczestniczącego w wojnach z Germanami i Sarmatami za panowania Marka Aureliusza; obecnie w Museo Nazionale Romano (Marie Pardyová: La représentation de bataille sur le sarcophage de Portonaccio et sa composition. W „Eirene” t. XLII (2006), s. 135-151).
↑ W ofercie londyńskiego domu aukcyjnego Christie (2002 r.) znalazło się dobrze zachowane parazonium z epoki cesarstwa (I-III w.), pochodzące z Jafy – por. „Roman Bronze Ceremonial Dagger with Head of Eagle” [1] (ang.) [dostęp 2015-03-09].
↑ David Xavier Kenney – Parazonium spod Gamali (ang.) [dostęp 2014-12-10].
↑ Salomon Reinach, katalog Bronzes figurés du Musée de St. Germain, nr 348.

Bibliografia

Siemer Opperman: Parazonium. W Der Kleine Pauly. T. 4. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, kol. 509
Realencyclopädie der classischen Alterthumswissenschaft. Stuttgart: J.B. Metzler, 1949, t. XVIII/4, kol. 1416-1417

[1] Słownik łacińsko-polski pod red. M. Plezi. T. 4. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974, s. 28.

[2] Der Kleine Pauly, dz. cyt., kol. 509, 25-27.

[3] Tak u Daremberga i Saglio (Charles Daremberg, Edmond Saglio: Dictionnaire des antiquités grecques et romaines d'après les textes et les monuments. T. 4. cz. 1. Paris: Librairie Hachette, b.d., s. 333).

[4] Der Kleine Pauly, dz. cyt., kol. 509, 22-24.

[5] Pochodzący z ok. 180 r. n.e. sarkofag rzymskiego wodza uczestniczącego w wojnach z Germanami i Sarmatami za panowania Marka Aureliusza; obecnie w Museo Nazionale Romano (Marie Pardyová: La représentation de bataille sur le sarcophage de Portonaccio et sa composition. W „Eirene” t. XLII (2006), s. 135-151).

[6] W ofercie londyńskiego domu aukcyjnego Christie (2002 r.) znalazło się dobrze zachowane parazonium z epoki cesarstwa (I-III w.), pochodzące z Jafy – por. „Roman Bronze Ceremonial Dagger with Head of Eagle” [1] (ang.) [dostęp 2015-03-09].

[7] David Xavier Kenney – Parazonium spod Gamali (ang.) [dostęp 2014-12-10].

[8] Salomon Reinach, katalog Bronzes figurés du Musée de St. Germain, nr 348.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]