Pałac Jabłonowskich w Jabłonowie (Szczeczycach)

Pałac Jabłonowskich w Jabłonowie (Szczeczycach) – założenie pałacowo-ogrodowe położone w rejonie mostowskim obwodu grodzieńskiego Republiki Białorusi, około 4 km na wschód od Łunnej, w pobliżu wsi Szczeczyce i starorzecza Niemna. Dawna rezydencja na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego wojewody nowogródzkiego Józefa Aleksandra Jabłonowskiego h. Prus III, następnie należąca kolejno do JabłonowskichWoronieckich (?), Eyssmontów i Łubieńskich. Istnieje w stanie szczątkowym, zachowały się ruiny kaplicy dworskiej z 2. połowy XVIII wieku, fragmenty zabudowań gospodarczych oraz ślady kompozycji dziedzińca i parku z XIX w.

Pałac Jabłonowskich w Jabłonowie (Szczeczycach)

Pałac w Jabłonowie widok od strony ogrodu (rzeki) na obrazie N. Ordy
Państwo	Białoruś
Miejscowość	Szczeczyce
Styl architektoniczny	Barok
Rozpoczęcie budowy	Ok. 1748 r.
Zniszczono	I wojna światowa
Położenie na mapie Białorusi Pałac Jabłonowskich w Jabłonowie (Szczeczycach)
53°26′35″N 24°19′30″E

Historia majątku i rezydencji jabłonowskiej

Nazwa Jabłonów (Jabłonów Litewski, Jabłonowo) została nadana majątkowi w województwie trockim około połowy XVIII stulecia, gdy okoliczne dobra znalazły się w rękach księcia Józefa Aleksandra Jabłonowskiego h. Prus III (1711–1777). Wcześniej z częścią majątku należy identyfikować sioło nad Niemnem Radziwanowicze (Radziwinowicze) oraz folwark Słowikowszczyzna. Należały one do Sapiehów i były związane ze znacznej wielkości starostwem wołpieńskim, pozostającym w ręku rodziny co najmniej od połowy XVII w. Ostatnim posesorem starostwa z rodu Sapiehów był Kazimierz Leon, generał artylerii litewskiej i wojewoda brzeskolitewski (zm. 1738), który pozostawił je wdowie Karolinie Teresie z Radziwiłłów. W 1740 r. dzięki małżeństwu z Radziwiłłówną w jego posiadanie wszedł Józef Aleksander Jabłonowski, przedstawiciel możnej rodziny koronnej, który w tym czasie wiązał swą karierę z Wielkim Księstwem Litewskim. Ok. 1748 r. książę podjął we włości nadniemeńskiej budowę wystawnej rezydencji na surowym korzeniu, którą projektował na swą nową stolicę rodową. Stało się to niewątpliwie manifestacją powiązań z Wielkim Księstwem, które potwierdziło otrzymanie dygnitarii stolnika litewskiego (1744), a następnie urzędu wojewody nowogródzkiego (1755). W drugiej połowie lat pięćdziesiątych XVIII w. Jabłonowski zaniechał jednak zainteresowania swą litewską rezydencją, przenosząc się na stałe do Lachowiec na Wołyniu. Zapewne nigdy nie zostały zrealizowane plany budowy towarzyszącego siedzibie prywatnego miasteczka.

Po emigracji księcia w r. 1768 na stałe za granicę zarząd jego dóbr przeszedł na bratanka, wojewodę poznańskiego Antoniego Barnabę Jabłonowskiego. Ostatecznie, po śmierci Józefa Aleksandra, w r. 1777 jego majątki oficjalnie przejął małoletni syn z drugiego małżeństwa z Franciszką Wiktorią Woroniecką, August Dobrogost Jabłonowski (1767–1799). Być może wskutek sprzedaży dokonanej przez Augusta Dobrogosta Jabłonów dostał się krewnemu po kądzieli, Maksymilianowi Woronieckiemu.

Losy Jabłonowa w ciągu następnego półwiecza nie są znane. W połowie XIX w. był średniej rangi siedzibą szlachecką i należał do Oktawiusza Eyssmonta h. Korab, żonatego z Heleną z Sołtanów, starościanką słonimską. Następnie, w 1870 r., z ręką ich jedynej córki Zofii wszedł w posiadanie Henryka Łubieńskiego. W 1884 r. Łubieńscy wyzbyli się majątku, który następnie, być może aż do II wojny światowej, należał kolejno do trzech prawosławnych mieszkańców Łunnej. Od Łubieńskich nabył go niejaki Petrulowicz, który dokonał parcelacji majątku. Część z pałacem, parkiem, zabudowaniami gospodarczymi i kaplicą, ogółem o powierzchni ok. 15 ha, sprzedał Rosjaninowi Oznobiszynowi, którego własnością pozostawała ona co najmniej do 1914 r. Pozostałości majątku stanowiły też własność kolejnego Rosjanina, adwokata Cwietowa z Łunnej, co najmniej do 1928 r.

Pałac w Jabłonowie

Pomyślane z rozmachem założenie pałacowe powstało w zasadniczej mierze ok. 1748 - 1753. Projektant nie jest znany. W kolejnych latach kontynuowano prace przy ogrodzie i urządzaniu wnętrz, a także planowano budowę z funduszy księcia miasteczka, z ratuszem i dwoma kościołami (rzymskokatolicką „farą” i świątynią greckokatolicką dla ojców bazylianów). Najwcześniejsza informacja pochodzi z r. 1749, kiedy to Jabłonowski przybył do swej nowo wznoszonej rezydencji „kędy pałac stawiano wspaniały i wygodny, w ślicznym położeniu”. W 1752 r. książę kupował w Gdańsku i Królewcu obrazy, meble, zegary i obicia do wystroju.

Zespół pałacowo–ogrodowy z towarzyszącą mu we frontowej części kaplicą dworską i w planach sprzężony z miasteczkiem został założony na osi północ–południe, w barokowym układzie „miedzy dziedzińcem a ogrodem”. Dostęp do rezydencji zapewniały dwie bramy, od zachodu tzw. „Grodzieńska” i od południa – główna, na osi pałacu, zwana „Wołpińską” (od strony miasteczka Wołpa). Parterowy, zapewne murowany pałac został malowniczo usytuowany na szczycie skarpy zakola Niemna (ob. starorzecza). Otrzymał wydłużony prostokątny plan na linii wschód–zachód i musiał być prawdziwie obszerną budowlą. W 1752 r. właściciel pisał, że ma „30 pokojów, a od rogu do rogu łokci 230 [ok. 137 m]”. Od frontu towarzyszył mu dziedziniec, na którym zabudowania gospodarcze układały się w podkowę. Na obrzeżu dziedzińca znajdowała się kaplica, która stanowiła ważny akcent oprawy wjazdu. Założona na centralnym planie, została przeznaczona na świątynię dworską i zarazem grobową. Usytuowano ją frontem w kierunku pałacu, z którym łączyła ją oś wyznaczona szczątkowo zachowaną aleją z lip. Silnie zrujnowana budowla jest obecnie jedynym znaczącym reliktem założenia. Główna część założenia ogrodowego, założona zapewne jako barokowy parter być może wzbogacony o boskiety, została najpewniej usytuowana od północy, za pałacem i powiązana kompozycyjnie z długim na 700 łokci [ponad 400 m] kanałem, wyprowadzonym od strony Niemna. Druga część ogrodu (o charakterze parku, zwierzyńca?), nazywana „ogrodem wołpińskim”, została dołączona do założenia po stronie południowo–wschodniej. U stóp skarpy, na krańcu zakola rzeki, książę zbudował przystań („port”) dla flisu. W XIX w. regularna kompozycja uległa przekształceniu w park angielski, z którego do dziś pozostał częściowo czytelny układ i cześć nasadzeń.

Pałac wzniesiony przez Jabłonowskiego przetrwał w zredukowanej formie co najmniej do 1914 r., zaadaptowanej do potrzeb mieszkalnego dworu. Jedyny znany widok jabłonowskiego pałacu pochodzi z 2. połowy XIX w. (rysunek Napoleona Ordy z lat 1861–1877), który ukazuje elewację tylną sporej, piętrowej budowli o tradycyjnej dla dworu bryle, zaopatrzonej w narożne alkierze oraz o dwa wysokie boczne aneksy, w tym jeden w formie galerii. Z tego czasu pochodzi też opis „niesłychanie oryginalnego, olbrzymiego domu z dziwacznie pozałamywanymi skrzydłami. Ogromne, cegłą wykładane, ciemnawe i pełne cel korytarze, grube mury, suteryny pod całym domem, kilka dużych, pustych sal, nadawałyby mu raczej pozór dawnego klasztoru”. Pałac został zniszczony podczas działań wojennych 1914-1918 r. Przed 1939 r. stały tu jeszcze resztki murów.

Bibliografia

Anna Oleńska, Osiemnastowieczne rezydencje w Wołczynie i Jabłonowie jako manifestacja statusu ich właścicieli w Wielkim Księstwie Litewskim. W: Socialinių tapatumų reprezentazijos. Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės kultūroje („Dailės istorijos studijos”, 4), Vilnius 2010, s. 468-492 (tamże spis wcześniejszej literatury i źródeł archiwalnych).

Andrzej Betlej, Sibi, Deo. Posteritati. Jabłonowscy a sztuka w XVIII wieku, Kraków 2010, s. 190-195, ISBN978-83-61033-38-7

Anna Oleńska, Prawdziwe cacko architektury. Kaplica p.w. Św. Jana Chrzciciela w Jabłonowie nad Niemnem, „Menotyra / Studies in Art”, 2015 (R. 22), z. 1, s. 1-23. (https://www.researchgate.net/publication/346954868_Prawdziwe_cacko_architektury_Kaplica_pw_Sw_Jana_Chrzciciela_w_Jablonowie_nad_Niemnem [dostęp grudzień 2022].

Leon Karpowicz, Nadniemeński Jabłonów. http://kresy24.pl/46385/nadniemenski–jablonow/ [dostęp grudzień 2022]

Jabłonów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 348.

Jabłonów, [w:] Roman Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, wyd. drugie przejrzane i uzupełnione, t. 3: Województwo trockie, Księstwo Żmudzkie, Inflanty Polskie, Księstwo Kurlandzkie, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1992, s. 48, ISBN 83-04-03947-8, ISBN 83-04-03701-7 (całość).

Napoleon Orda, Widok pałacu w Jabłonowie od strony Niemna, rys. ołówkiem podmalowany akwarelą, napis na podkładzie: Jabłonów nad Niemnem G. Grodzieńska. Własność Hrabiny Zofij Łubieńskiej, 1861-1877. Muzeum Narodowe, Kraków. III-r.a. 4369. (Teka Grodzieńska)