Osiemnaście elementów istnienia

Osiemnaście elementów istnienia – jedna z teorii wczesnej buddyjskiej psychologii. Termin sanskrycki to aṣṭādaśadhātavah – czyli dosłownie osiemnaście krain.

Określenie to wiąże w jedną całość zmysły, przedmioty zmysłów i świadomości zmysłów. Sześć zmysłów to indrija (skt. indriya) czyli sześć korzeni. Sześć świadomości zmysłów to widźniana (skt. vijñāna). Sześć przedmiotów zmysłów to guna lub wiśaja (skt. viśaya) czyli sześć kurzy.

Z tych sześciu organów zmysłów, pięć jest zewnętrznych (oczy, uszy, nos, język i ciało) i jeden, czyli umysł (skt manas), jest wewnętrzny. Są one konfrontowane z danymi zmysłowymi (barwo-kształt, dźwięk itd.). Zejście się razem dwóch odpowiednich elementów wywołuje rezultat widzenia i inne rodzaje poznania. Oko widzi kolor i kształt, ucho słyszy dźwięk itd.

Funkcję organów zmysłowych można uważać za czynnik aktywny, przez który rzeczy, zjawiska itd. są postrzegane.

Poniższa tabelka przedstawia 12 ajatan, czyli grupę 6 organów zmysłów (indriya) i 6 ich przedmiotów (guna) oraz 6 świadomości zmysłów (vijñāna).

organ zmysłów	przedmiot zmysłów	świadomość zmysłów
oczy	widzenie	świadomość widzenia
uszy	dźwięki	świadomość słyszenia
nos	zapachy	świadomość węchu
język	smaki	świadomość smaku
ciało	dotyk	świadomość dotyku
umysł	koordynacja danych itd.	świadomość umysłu

skt aṣṭādaśadhātavah;

Pięć narządów zmysłów (bez umysłu) - skt pañcāindriya; chiń. wugen (五根), wuzhigen; kor. ogŭn, ojigŭn (오근); jap. gokon, gojikon; wiet. ngu căn, ngu tri căn

Szósty zmysł zw. z umysłem - skt. manoindriya; yigen; kor. ŭigŭn; jap. ikon; wiet. i căn

Świadomość umysłu - skt manovijñāna; chiń. yishi; kor. ŭisik; jap. ishiki; wiet. i thu'c

Przedmioty zmysłów - skt guna; chiń. chen (塵); kor. chin (진); jap. jin; wiet. trân

Przedmioty zmysłów - skt guna; chiń. yuchen; yokjin; jap. yokujin; wiet. duc trân

Przedmioty zmysłów - skt guna; chiń. qiuna; kor. kuna; jap. guna; wiet. câu na

Wewnętrzne guna (zw. z umysłem) - chiń. neichen; kor. naejin; jap. neijin; wiet. ne trân