Operacja Pandższir-82

Pandższir-82 – kryptonim radzieckiej operacji przeciwpartyzanckiej przeprowadzonej w Dolinie Pandższiru przeciwko mudżahedinom Szaha Masuda w 1982 roku. Jedna z dwóch większych (obok „Pandższir-84”) operacji radzieckich przeprowadzonych w tym regionie w czasie wojny w Afganistanie (w sumie było ich trzynaście). W rosyjskiej nomenklaturze nosi nazwę V operacja pandższirska.

Pandższir-82

Radziecka interwencja w Afganistanie
Czas	10–29 maja 1982
Miejsce	prowincja Pandższir
Terytorium	Afganistan
Przyczyna	zagrożenie dla drogi zaopatrzeniowej ze strony mudżahedinów
Wynik	nierozstrzygnięty kontynuacja konfliktu
Strony konfliktu
ZSRR Afganistan Mudżahedini afgańscy
Dowódcy
Norat Ter-Grigorjanc Ahmad Szah Masud
Siły
12 000 4000+
Straty
700 zabitych 1 000 rannych 38 czołgów i transporterów 8 samolotów 13 śmigłowców 100 – 6000 zabitych
brak współrzędnych

Wejście do Doliny Pandższiru

Cele

Celem operacji było zniszczenie baz oddziałów mudżahedinów w dolinie rzeki Pandższir. Zagrażali oni jedynej drodze zaopatrzeniowej łączącej przez tunel Salang północną część kraju (graniczącą z ZSRR) z jego głównymi miastami na południu i wschodzie. Dokonywały również ataków na główną bazę lotniczą strony radziecko-rządowej w Bagramie.

Pierwsze starcia

Do pierwszych starć w Dolinie doszło już w połowie 1978 roku, kiedy to na czele 20 uzbrojonych członków partii Dżamiat-i Islami pojawił się w niej Ahmed Szah-Masud. W ciągu kolejnych czterech lat jego oddział rozrastał się (w lecie 1981 liczył już 5000 ludzi) i atakował konwoje z zaopatrzeniem z ZSRR oraz ostrzeliwał lotnisko w Bagram. Pomimo kilku ofensyw przeprowadzonych w latach 1980–1981 przeciwko jego oddziałom stawał się coraz większym problemem dla strony radziecko-rządowej. W 1982 roku Rosjanie postanowili rozprawić się z nim ostatecznie.

Plan

Operacja jaką zamierzali przeprowadzić Rosjanie była klasycznym przykładem często stosowanych w Afganistanie działań typu „młot i kowadło”. Opracowany przez sztabowców 40. Armii plan przewidywał wykonanie głównego uderzenia z rubieży wyjściowej z rejonu Czarikaru w głąb Doliny, przy jednoczesnym uderzeniu pomocniczym od północnego wschodu. Oba ugrupowania miały spotkać się w górnej części Doliny, poniżej przełęczy Andżuman. Działaniom wojsk lądowych miały towarzyszyć ataki lotnicze oraz desanty taktyczne. Od wcześniejszych operacji radzieckich w Dolinie Pandższiru, ta miała różnić się skalą i swoim zasięgiem – uderzające siły dzieliło w linii prostej 300 km.

Siły stron

ZSRR

• 108 i 201 dyw. piech. zmech.
• 103 gw. dyw. powietrznodesantowa

DRA

• 8 dyw. piech. zmech.
• 38 bryg. komandosów

W operacji wzięło udział 12 000 żołnierzy radzieckich i afgańskich, 320 pojazdów bojowych 155 dział i moździerzy 104 helikopterów i 26 samolotów.

Siły Masuda zgromadzone wiosną 1982 w Dolinie Pandższiru liczyły 3000 – 4000 ludzi podzielonych na 6 mobilnych grup uderzeniowych „motorak” po 90-100 ludzi każda. Praktycznie nie posiadał broni ciężkiej.

Operacja

Mudżahedini Ahmad Szah Masuda

W nocy z 7 na 8 stycznia partyzanci ponownie ostrzelali Bagram i to bardzo skutecznie – zniszczyli i uszkodzili 20 samolotów i helikopterów. W odpowiedzi strona rosyjsko-rządowa przeprowadziła serię akcji pacyfikacyjnych w rejonie Czarikaru i Nidżrabu i w samej Dolinie Pandższiru. Ustąpienie śniegów pozwoliło Rosjanom na podjęcie w dniach 2–18 marca kolejnych działań w Dolinie, w trakcie których zabito prawie 1000 mudżahedinów, a 750 osób aresztowano. Wszystkie te operacje były wstępem do szeroko zakrojonej ofensywy. Otrzymała ona kryptonim „Pandższir-82”.

W nocy z 24 na 25 kwietnia, w ostatniej fazie przygotowań radzieckich, Masud ponownie zaatakował Bagram i zniszczył 20 maszyn. Ponieważ przygotowania do operacji były praktycznie zakończone, dowództwo 40 A. postanowiło odpowiedzieć natychmiastowym kontruderzeniem. Jednak względy polityczne – rozpoczęcie w Genewie afgańsko-pakistańskich rokowań pod auspicjami ONZ – sprawiły, że termin wyznaczony pierwotnie na 27 kwietnia przesunięto o trzy tygodnie. W dniach 6–16 maja dowództwo radzieckie przeprowadziło działania pozorujące w Dolinie Ghorbandu, a 10 maja rozpoczęło właściwą operację w Pandższirze. Tego dnia rządowe oddziały 8 dyw. piech. i 38 bryg. komandosów przeprawiły się przez rzekę Pandższir pod Gulbaharem i przy wsparciu radzieckiego lotnictwa rozpoczęło marsz w górę Doliny. Do połowy maja Rosjanie zakończyli koncentrację u wylotu Doliny i byli gotowi do podjęcia działań. Trzon ich sił stanowiły dwa pułki piechoty zmotoryzowanej ze 108 i 201 dywizji oraz pułk ze 103 dywizji powietrznodesantowej.

Do pierwszych działań radzieckich w Dolinie doszło w nocy z 15 na 16 maja, kiedy to jedenaście kompanii rozpoznawczych zajęło wzniesienia po obu stronach wejścia do Doliny. Następnej nocy jeden z batalionów 177 pułku piechoty zmotoryzowanej wkroczył do Doliny na głębokość 10 km., 17 maja trzy bataliony radzieckie rozpoczęły natarcie w górę Pandższiru. Podczas gdy jeden batalion posuwał się na transporterach drogą w stronę Rukhi i Bazaraku, dwa pozostałe ruszyły zboczami Doliny. W ciągu dnia, śmigłowce wysadziły w różnych miejscach Doliny w sumie siedem radzieckich i jeden afgański batalion w charakterze desantów wspierających natarcie. Ich głównym zadaniem było opanowanie przełęczy łączących Pandższir z sąsiednimi dolinami, przez które płynęły posiłki i zaopatrzenie dla mudżahedinów. W ich trakcie Rosjanie ponieśli dotkliwe straty, ponieważ lecące nisko w dolinach śmigłowce były łatwym celem dla partyzantów, posiadających stanowiska ogniowe nawet na wysokości 4000 – 5000 metrów. Wszystkie oddziały radziecko-afgańskie posiadały wsparcie taktycznego lotnictwa radzieckiego – samolotów i śmigłowców szturmowych. Podczas pierwszego dnia operacji, Rosjanie wyparli główne siły Masuda z Doliny na pobliskie wzgórza i zajęli Anowar oraz Rukhę, docierając do Bazaraku. Drugiego dnia operacji – 18 maja, atakujący napotkali pierwszy poważniejszy opór – ich kolumna posuwająca się w stronę Chindżu, została zaatakowana pod Duabu i dostała się w krzyżowy ogień mudżahedinów. Stracili 6 transporterów i kilka czołgów. Dopiero atak 6 wezwanych przez radio szturmowych Mi-24 zmusił partyzantów do wycofania się i pozwolił Rosjanom na połączenie się z desantem wysadzonym poprzedniego dnia w Chindżu. Kolejne dni i wchodzenie Rosjan coraz dalej w głąb Doliny zaowocowały eskalacją walk, w wyniku których Rosjanie stracili ok. 100 żołnierzy. Wykazały one również niskie morale afgańskich żołnierzy strony rządowej, którzy masowo dezerterowali, w wyniku czego jednostki te zostały wycofane na tyły. Trzeci dzień operacji (19 maja) przyniósł desant dwóch nowych batalionów w Dolinie i kolejne walki w rejonie Chindżu. 20 maja w górnej części Pandższiru i w rejonie Szachran zostały wysadzone dwa kolejne bataliony radzieckie, których celem było powstrzymanie odchodzenia mudżahedinów z Doliny i napływu posiłków z Pakistanu. Po zablokowaniu dróg zajęły one Koran-wa-Mudżan i Andżuman, zamykając w ten sposób północne wyjście do Doliny. Następnie zaczęły one schodzić w dół wąwozu, zajmując kontrolowany nieprzerwanie od 1979 roku przez mudżahedinów Daszt-i Riwat. 21 maja operacja weszła w ostatnią fazę. Po dostarczeniu drogą lotniczą posiłków, 29 maja oddziały posuwające się od strony Daszt-i Riwatu połączyły się ze zgrupowaniem idącym od strony Chindżu i w ten sposób cała północna część Doliny Pandższiru znalazła się pod kontrolą Rosjan.

Już 30 maja oddziały radzieckie zaczęły opuszczać Dolinę i do 4 czerwca większość sił biorących udział w operacji powróciła do baz w Kabulu i Bagramie. Pozostawiły w niej tylko jeden, wzmocniony artylerią batalion stacjonujący w Anowarze i brygadę komandosów afgańskich (kilka dni później na skutek dezercji została ona wycofana z Doliny).

Ocena operacji

Według strony radzieckiej operacja „Panczszir-82” zakończyła się pełnym sukcesem – zabito ok. 6000 partyzantów, 200 wzięto do niewoli, rozbito 230 stanowisk ogniowych i zlikwidowano 30 składów z amunicją i żywnością. Zdaniem partyzantów afgańskich, w trakcie dwutygodniowych walk przeciwnik stracił 700 zabitych (w tym 300-400 Rosjan) i ok. 1000 rannych. Ponad 300 żołnierzy afgańskich i 18 radzieckich zdezerterowało. Mudżahedini zniszczyli 38 czołgów i transporterów, 8 samolotów i 13 śmigłowców. Straty własne oceniali na 100 zabitych. Nie są znane straty ludności cywilnej, jednak po zakończeniu operacji jej liczebność spadła w Dolinie blisko o połowę (ze 100 tys. do 40–50 tys.).

Druga połowa 1982 roku dowiodła, że oczekiwania dowódców radzieckich związane z majową operacją spełzły na niczym. Do końca lipca mudżahedini wyparli z północnej i środkowej części Doliny 38 brygadę komandosów, a ich naporu nie były w stanie powstrzymać kilkutysięczne rządowe posiłki (ok. 1300 żołnierzy po prostu zdezerterowało). Rosjanie postanowili przeprowadzić nową operację pacyfikacyjną („VI operacja pandższirska”), która trwała od 28 sierpnia do 30 września i podobnie jak „Pandższir-82” zakończyła się bez większych sukcesów. W połowie września, wykorzystując wycofywanie się sił przeciwnika, Masud przeszedł do ofensywy i zaczął atakować posterunki rządowe. Pomimo kontrakcji radzieckiego lotnictwa, w początkach października zaatakowali Rukhę (którą zdobyli 16 listopada) i Bazarak, zajmując do końca listopada praktycznie całą Dolinę Pandższiru. Nie mając możliwości powstrzymania natarcia przeciwnika, a także w obliczu partyzanckiej ofensywy we wschodnim Afganistanie, Rosjanie rozpoczęli pod koniec 1982 roku rozmowy pokojowe z Masudem, które zaowocowały podpisaniem rozejmu na blisko półtora roku (21 marca 1983 – 22 sierpnia 1984).

Bibliografia

• Andrzej Kowalczyk, Afganistan 79-89, Warszawa 1994.