Operacja Anger
Operacja Anger (inne nazwy: operacja Quick Anger, druga bitwa o Arnhem, wyzwolenie Arnhem) – aliancka operacja wojskowa mającą na celu zdobycie holenderskiego miasta Arnhem w kwietniu 1945 r. pod koniec II wojny światowej. Operacja była częścią wyzwolenia Holandii przez 1 Armię Kanadyjską i została przeprowadzona siłami brytyjskiej 49 Dywizji Piechoty West Riding, wspieranej przez pojazdy pancerne kanadyjskiej 5 Dywizji Pancernej, samoloty Royal Air Force oraz okręty Royal Navy.
II wojna światowa, front zachodni | |||
Załoga czołgu M4 Sherman z trałem przeciwminowym obserwuje płonący dom w Arnhem, 14 kwietnia 1945 | |||
Czas |
12–16 kwietnia 1945 | ||
---|---|---|---|
Miejsce | |||
Terytorium | |||
Przyczyna |
wyzwalanie Holandii spod niemieckiej okupacji | ||
Wynik |
zwycięstwo aliantów | ||
Strony konfliktu | |||
| |||
Dowódcy | |||
| |||
Siły | |||
| |||
Straty | |||
| |||
Położenie na mapie Holandii | |||
51°58′59,9″N 5°55′00,1″E/51,983300 5,916700 |
Alianci po raz pierwszy próbowali wyzwolić Arnhem we wrześniu 1944 r. podczas operacji Market Garden. Złe planowanie, nieoczekiwana obecność niemieckich jednostek pancernych i opóźniony atak sił lądowych spowodowały jednak, że brytyjska 1 Dywizja Powietrznodesantowa została pokonana, a front ustabilizował się na południe od miasta. Kolejne plany przejęcia Arnhem pojawiły się w nowym roku, kiedy 1 Armia Kanadyjska szukała sposobów połączenia swoich jednostek napływających do Holandii. Jednak dopiero w kwietniu wyzwolenie miasta stało się możliwe. Po tym jak II Korpus Kanadyjski zabezpieczył wschodni brzeg rzeki IJssel i ruszył na północ, I Korpus Kanadyjski przygotował się do bezpośredniego ataku na Arnhem.
Operacja rozpoczęła się 12 kwietnia 1945 r., gdy trzy brygady piechoty 49 Dywizji ruszyły przez miasto stosując taktykę ognia i ruchu. Po czterech dniach Arnhem było całkowicie pod kontrolą aliantów, umożliwiając Kanadyjczykom dalsze natarcie w Holandii. Niecałe dwa tygodnie po bitwie rozejm doprowadził do zakończenia poważnych operacji bojowych w kraju, a 5 maja niemiecki naczelny dowódca w Holandii poddał się armii kanadyjskiej. Trzy dni później Niemcy skapitulowały, kończąc II wojnę światową w Europie.
Tło sytuacyjne
edytujPierwsza bitwa o Arnhem
edytujWe wrześniu 1944 r. alianci rozpoczęli operację Market Garden, próbując obejść linię Zygfryda i otworzyć drogę do Zagłębia Ruhry poprzez przejęcie kontroli nad strategicznymi mostami na rzekach Ren, Moza i Waal. Brytyjska 1 Dywizja Powietrznodesantowa wylądowała na spadochronach i w szybowcach pod Arnhem i walczyła przez dziewięć dni o most w Arnhem oraz w rejonie Oosterbeek i Driel, wspierana przez polską 1 Samodzielną Brygadę Spadochronową. Jednak natarcie sił naziemnych 2 Armii nie dotarło do Arnhem, w wyniku czego brytyjska 1 Dywizja oraz polska brygada zostały unicestwione[1]. Po wycofaniu się resztek sił alianckich na południe od Dolnego Renu, linia frontu ustabilizowała się na „wyspie” (polder pomiędzy Nijmegen i Arnhem) na całą jesień i zimę[2].
Mieszkańcy Arnhem i Oosterbeek (z których ponad 450 zginęło podczas bitwy) zostali eksmitowani ze swoich domów, które następnie systematycznie rabowano ze wszystkiego, co wartościowe, aby pomóc uchodźcom z Prus Wschodnich[2]. Opróżnione siedziby ludzkie zostały następnie przekształcone w silne pozycje obronne, aby przeciwstawić się przyszłym atakom nieprzyjaciela[3]. Most drogowy w Arnhem, o który Brytyjczycy tak ciężko walczyli, został zbombardowany przez aliantów w październiku 1944 r., aby uniemożliwić jego użycie przez Niemców[2]. Samo Arnhem ostrzelała aliancka artyleria zimą[2], miasto zostało też trafione przez spadające przedwcześnie rakiety V-2 wystrzeliwane przez Niemców[4]. W odwecie za strajk holenderskich kolejarzy, który miał pomóc aliantom we wrześniu, Niemcy zakazali wszelkiego transportu lądowego[5]. Spowodowało to paraliż dostaw żywności na północ, południe i zachód kraju, przez co tysiące Holendrów zmarło z głodu w czasie tzw. głodowej zimy (nider. Hongerwinter)[5].
Forsowanie Dolnego Renu
edytujW lutym 1945 r. alianci uruchomili operacje Veritable i Grenade, uderzając na wschód z terenów zdobytych podczas operacji Market Garden bezpośrednio w stronę Niemiec. Utorowały one drogę operacjom Plunder i Varsity, umożliwiając przekroczenie rzeki Ren na północ od Arnhem. 21 Grupa Armii szybko nacierała w kierunku północno-zachodnich Niemiec. Podczas gdy brytyjska 2 Armia wkroczyła do zachodnich Niemiec, kanadyjska 1 Armia gen. Harry'ego Crerara otrzymała zadanie wyzwolenia Holandii[6].
Armii Kanadyjskiej polecono rozpocząć przygotowania do ataku w całym rejonie Dolnego Renu już w momencie, kiedy przejęła ona odpowiedzialność za wybrzuszenie Nijmegen w listopadzie, ale wszelkie plany ofensywne zostały opóźnione przez zimę i późniejszy przydział zasobów, który faworyzował operację Veritable w Reichswaldzie kosztem Kanadyjczyków na holenderskim odcinku frontu[7]. Jednak po tej operacji gen. Crerar dostrzegł zalety kontrolowania Arnhem i otwarcia trasy do Emmerich podczas zbliżającej się przeprawy przez Ren[8]. Pierwszy projekt planu zdobycia miasta, znany jako operacja Anger, został opracowany w lutym jako operacja pomocnicza dla operacji Plunder, ale gen. Charles Foulkes, dowódca niedawno przybyłego I Korpusu Kanadyjskiego, uznał, że bezpieczniej jest poczekać na linii Renu do momentu jego sforsowania przed rozpoczęciem ataku na Arnhem, a operacja Anger została odłożona na później[9].
Po operacji Plunder, II Korpus Kanadyjski pod dowództwem gen. Guya Simondsa uderzył na zachód i zajął Emmerich, zbliżając się do IJssel od wschodu[10]. Crerar dostrzegł okazję, aby zdobyć Arnhem i otworzyć drogę między tym miastem a Zutphen na północy i nakazał swoim dwóm dowódcom korpusów odpowiednio skoordynować ich ataki[11]. Obawiał się jednak zaatakować Arnhem, zanim na rzece IJssel nie zostaną położone mosty pontonowe dalej na północ[12].
W marcu 49 Dywizja Piechoty West Riding, która od listopada stacjonowała na wyspie Nijmegen, atakowała na szpicy I Korpusu Kanadyjskiego[12]. 2 kwietnia dywizja, wspierana przez jednostki kanadyjskie, przeprowadziła operację Destroyer mającą na celu oczyszczenie tego rejonu, starannie koordynując początkowy atak, tak aby zbiegł się w czasie z działaniami II Korpusu na wschodnim brzegu IJssel[13]. 3 kwietnia elementy I Korpusu przekroczyły Dolny Ren na wschód od IJssel i spotkały jednostki II Korpusu w mieście Westervoort naprzeciw Arnhem[14]. Reszta wyspy została oczyszczona w ciągu następnego dnia, a alianci zajęli południowy brzeg Dolnego Renu, przygotowując się do ataku na Arnhem[14].
Pierwotny (lutowy) plan operacji Anger zakładał natychmiastowe przekroczenie Dolnego Renu w pobliżu Oosterbeek, gdy tylko sytuacja na to pozwoli (operacja Quick Anger). Ewentualnie, gdyby niemiecka obrona została uznana za zbyt silną, skoncentrowano by się na przeprawie poniżej miasta Renkum (operacja Anger)[13]. Jednak gen. Crerar orzekł, że nie można przeprowadzić operacji przeciwko Arnhem, dopóki II Korpus nie przekroczy IJssel i nie zbliży się do Apeldoorn, więc operacja Anger nie mogła jeszcze zostać wdrożona[15]. Dodatkowo patrole 3 i 4 kwietnia ustaliły, że niemieckie stanowiska obserwacyjne i pozycje na Wzgórzach Westerbouwing z widokiem na rzekę powodowałyby, że przekroczenie Dolnego Renu byłoby bardzo niebezpieczne[16]. Podjęto próby stworzenia zasłon dymnych osłaniających południowy brzeg Dolnego Renu przed wzorkiem niemieckich obserwatorów; technika ta okazała się skuteczna w przygotowaniach do operacji Plunder[17][18]. Zasłona dymna rozciągała się od miasta Randwijk, 16 kilometrów na zachód od Arnhem, wzdłuż południowego brzegu rzeki do Huissen, na południe od Arnhem, ale silne wiatry i brak odpowiednich generatorów zmniejszały jej skuteczność[15][17]. Ponadto ziemia na wyspie stawała się coraz bardziej grząska i 7 kwietnia, po rozważeniu różnych alternatyw, gen. Foulkes zdecydował, że Arnhem musi zostać zaatakowane ze wschodu, przez IJssel[15][19].
Przygotowania
edytujSiły alianckie
edytujAtak na Arnhem opóźniono, gdy 49 Dywizja została przeniesiona do Westervoort, a II Korpus Kanadyjski przygotował się do przepłynięcia IJssel dalej na północ[16]. Relokacje spowodowały poważne problemy logistyczne, ponieważ drogi wokół wyspy i Westervoort stały się zatłoczone[16]. Opóźnienie to wywołało obawy, że wróg będzie miał czas na przygotowanie się do obrony, ale nawet w takim przypadku Niemcy nie mieli już ani żołnierzy, ani sprzętu, aby poprawić swoją sytuację[20].
Atak miał przebiegać w trzech fazach. Początkowe natarcie przeprowadzała brytyjska 56 Brygada Piechoty, która nocą miała sforsować IJssel w amfibiach Buffalo należących do kanadyjskiego Pułku Ontario, aby oczyścić wschodnie i południowe dzielnice miasta[6]. W fazie drugiej 146 Brygada Piechoty miała posunąć się naprzód i zaatakować wzniesienie na północ od Arnhem[6]. W trzeciej fazie 147 Brygada Piechoty dostała zadanie przejścia przez pozycje 56 Brygady i zabezpieczenia północnego brzegu Dolnego Renu na zachód od miasta[6]. Oczyszczenie wzgórz wokół Arnhem miało umożliwić kanadyjskiej 5 Dywizji Pancernej uderzenie przez miasto, a I Korpusowi wznowienie swojego ataku na zachód[21]. Na potrzeby operacji Brytyjczycy przejęli dowództwo nad kilkoma jednostkami kanadyjskimi, a także przydzielono im czołgi Churchill Crocodile wyposażone w miotacze płomieni z 79 Dywizji Pancernej[22]. Większość kanadyjskiej 1 Dywizji Piechoty i 5 Dywizji Pancernej zostało rozmieszczonych w odwodzie[23], a sformowana ad hoc grupa bojowa nazwana od nazwiska dowódcy Murphyforce miała prowadzić działania dywersyjne na południe od Dolnego Renu[24].
Przeprawie przez rzekę miała pomagać 552 Flotylla Desantowa Royal Navy, która dostarczyła kilka okrętów desantowych użytych wcześniej w operacji Plunder[25], a Royal Army Service Corps, jednostka przeznaczona do zapewniania transportu rzecznego, przeprawiłyby piechotę w pojazdach DUKW[6]. Kanadyjscy Inżynierowie Królewscy z I Korpusu dostali za zadanie przerzucić przez rzekę cztery mosty pontonowe (dwa na IJssel i dwa na Dolnym Renie), kiedy tylko szpica atakującej piechoty zdobędzie przyczółki na drugim brzegu[25]. Mieli również zbudować most Baileya, gdy tylko pozwoli na to sytuacja[25]. Jeden most został zbudowany już wcześniej w górę rzeki na wysokości Doornenburg i tuż przed atakiem został przeniesiony bliżej IJssel[6]. Gdy tylko sytuacja miała to umożliwić, most ten miał zostać ponownie przeniesiony na pozycję pomiędzy Westervoort i Arnhem, co pozwolić miało pojazdom pancernym pokonać rzekę znacznie szybciej, niż mógł się tego spodziewać wróg[6]. Kanadyjscy pionierzy położyli zasłonę dymną nad Arnhem podczas ataku, a w trakcie przygotowań do bitwy nieustannie utrzymywali ścianę dymu wzdłuż Dolnego Renu, mając nadzieję, że wprowadzą Niemców w błąd co do rzeczywistego miejsca przeprawy[17].
Siły niemieckie
edytujSiły niemieckie w Holandii pod dowództwem gen. Johannesa Blaskowitza[26] otrzymały zbiorcze miano Fortecy Holandia (niem. Festung Holland), chociaż zmiana nazwy miała niewielki wpływ na żołnierzy[20]. Rozmieszczenie sił w poprzednim roku, tworzone ad hoc Kampfgruppe (Grupy bojowe) i kanibalizowanie jednostek utrudniały alianckiemu wywiadowi określenie rzeczywistej siły niemieckiej na północ od Renu i trudno było ustalić ich liczebność nawet przez kilka lata po wojnie[27]. Uważa się, że około 10 tys. żołnierzy niemieckiego XXX Korpusu przebywało w rejonie Arnhem – Apeldoorn pod dowództwem gen. Philippa Kleffela[20]. Obszar Arnhem okupował ok. 1 tys. żołnierzy z 346 Dywizji Piechoty, 858 Pułku Grenadierów i innych jednostek[25], w tym słuchaczy dywizyjnej szkoły bojowej[6], spadochroniarzy i holenderskich esesmanów[28][29]. Oprócz naturalnej linii obrony zapewnianej przez rzeki i wzniesienia na północ i zachód od miasta, samo Arnhem zostało przekształcone w silną pozycję obronną po bitwie stoczonej w poprzednim roku[25]. Już w dniu pierwszego ataku na Arnhem, szef niemieckiego aparatu represji Heinrich Himmler wydał dekret mówiący o tym, że wszystkie miasta w Holandii mają być bronione za wszelką cenę, a odwrót będzie karany śmiercią[30].
Bitwa
edytuj11 kwietnia II Korpus rozpoczął operację Cannonshot, forsowanie rzeki IJssel na północ w Deventer, przed uderzeniem na zachód w kierunku Apeldoorn[31]. Rankiem 12 kwietnia gen. Foulkes został poinformowany, że operacja jest już w toku, po czym nakazał 49 Dywizji rozpocząć atak tego wieczora[32]. Przez cały dzień alianci ostrzeliwali pozycje wroga w Arnhem przy użyciu artylerii i lotnictwa. RAF oddelegował do tego zadania 36 myśliwców Supermarine Spitfire uzbrojonych w rakiety niekierowane oraz 83 myśliwce bombardujące Hawker Typhoon w celu zmiękczenia niemieckich pozycji[24], a ich atak poprzedził jeden z najcięższych ostrzałów artyleryjskich w wykonaniu I Korpusu Kanadyjskiego[32]. Jedna tylko bateria ośmiu dział wystrzeliła 640 pocisków w ciągu dziesięciu minut (średnio osiem pocisków na armatę przez minutę)[33], a Korpus Pionierów wystrzelił 30 tys. pocisków dymnych w trakcie bitwy[17]. Działania dywersyjne na południe od Dolnego Renu wywołały silną reakcję Niemców, która sugeruje, że prawdopodobnie przygotowywali się oni na atak z południa, a nie ze wschodu[24].
Faza pierwsza
edytujPoczątkowy atak nie przebiegał całkowicie zgodnie z planem[34]. Przeprawa miała się rozpocząć o godzinie 22:40, ale opóźniło ją spóźnione przybycie kilku pojazdów desantowych[24]. Dodatkowo kilka ładunków wybuchowych umieszczonych na wschodnim brzegu rzeki, mających na celu oczyszczenie ścieżki przez pola minowe, nie wybuchło[33]. 2. batalion Pułku Gloucestershire odkrył następnie, że kilka amfibii Buffalo ma problemy z silnikiem, więc kompanie musiały sforsować rzekę osobno, a nie zgodnie z planem w jednym rzucie[33][34]. Mimo to, cztery kompanie 2. batalionu zaczęły przepływać rzekę, a ich drogę oświetlał księżyc Monty' ego (światło reflektorów odbijające się od chmur) oraz działa przeciwlotnicze Bofors strzelające pociskami smugowymi w kierunku ataku[33]. Pod osłoną ciężkich karabinów maszynowych i moździerzy pierwsza kompania dotarła do zachodniego brzegu IJssel o 23:15[24]. Brytyjczycy zaczęli szturmować swoje cele wzdłuż brzegu rzeki w obliczu lekkiego oporu wroga, tracąc 32 ludzi[34]. Po niewielkim opóźnieniu zabezpieczyli przyczółek dla mostu Baileya[22], a o godz. 12:50 następnego dnia Kanadyjscy Inżynierowie Królewscy zaczęli rozstawiać elementy mostu na miejscu[24]. Druga fala; 2. batalion Pułku The South Wales Borderers przekroczył rzekę pod ciężkim ostrzałem nieprzyjacielskiej artylerii. Ich okręt desantowy dryfował w dół rzeki podczas przeprawy, ale gdy tylko dobił do brzegu, żołnierze szybko wkroczyli do miasta[35]. Jednak ich postęp utknął w martwym punkcie i 1. kompania 7. batalionu Pułku Duke of Wellington's, pierwotnie przeznaczona do przekroczenia rzeki dopiero w fazie trzeciej, została wysłana, aby ich wesprzeć[22]. O 7:00 2. batalion Pułku Essex był już po drugiej stronie rzeki, a do 8:45 Kanadyjscy Inżynierowie Królewscy zorganizowali most pontonowy, co umożliwiło przeprawianie czołgów Pułku Ontario na drugi brzeg[24].
Faza druga
edytujKanadyjscy Inżynierowie Królewscy kontynuowali budowę mostu Baileya przez całą noc, a 12 godzin po rozpoczęciu ataku przez IJssel przebiegał już normalny ruch piechoty i pojazdów[24]. Pozwoliło to na kontynuację fazy drugiej operacji, a wkrótce oddziały 146 Brygady i czołgi Pułku Ontario przemieściły się na pozycje 56 Brygady[24]. Rano napotykali stosunkowo niewielki opór, chociaż żołnierze Pułku The South Wales Borderers musieli odeprzeć lokalny kontratak w pobliżu węzła kolejowego[36]. Późnym rankiem Brytyjczycy ruszyli w kierunku dużego kompleksu fabrycznego Enka BV we wschodniej części miasta, w którym batalion niemieckiej 346 Dywizji Piechoty i żołnierze 46. fortecznego batalionu karabinów maszynowych ustanowili mocne pozycje obronne[37]. Niemcy przenieśli się rano z Oosterbeek i tym samym uniknęli wcześniejszych bombardowań[37][38]. 4. batalion Pułku Lincolnshire otrzymał zadanie oczyszczenia kompleksu[39], chociaż Niemcy, będąc stosunkowo wypoczęci, byli w stanie stawić na jakiś czas opór[38]. Przy wsparciu czołgów Pułku Ontario i pojazdów specjalistycznych 79 Dywizji Pancernej udało się ostatecznie pokonać Niemców po bitwie, która trwała przez większość dnia[37]. Do wieczora 13 kwietnia większość oporu w mieście została stłumiona, a 147 Brygada przygotowywała się do przejścia do Arnhem[39].
Faza trzecia
edytuj147 Brygada przekroczyła Dolny Ren z wyspy Nijmegen w nocy[37], a rano 14 kwietnia była gotowa do przejścia przez pozycje 56 Brygady[25]. Do tej pory niemiecka obrona praktycznie rozpadła się, ale w miarę postępów bataliony 147 Brygady napotkały znaczną liczbę min-pułapek i przeszkód mających spowalniać ich marsz[25]. Kompania D Pułku Duke of Wellington's wzięła w zasadzkę trzy jadące w ich stronę francuskie czołgi Char B1 (zdobyte przez Niemców podczas kampanii francuskiej w 1940 r.), które uważali za szpicę niemieckiego kontrataku, chociaż potem okazało się, że Niemcy nie mieli pojęcia, iż Brytyjczycy w ogóle tam są[37][40]. Później tego samego dnia holenderscy żołnierze 34 Dywizji Grenadierów SS Landstorm Nederland wspierani pojazdami pancernymi kontratakowali w kierunku pozycji Pułku Duke of Wellington's[41]. Holendrzy zostali ostatecznie pobici po ciężkich walkach, w których obezwładniono wszystkie ich czołgi, ale udało im się stępić późniejszy atak Brytyjczyków na ich sektor obrony[41]. Pod koniec dnia jednostki alianckie osiągnęły wszystkie swoje cele, a większość Arnhem została wyzwolona[39]. 5 Dywizja Pancerna zaczęła przenosić się na wzniesienie na północ od miasta, gdzie spotkała elementy jednostek SAS, które działały za liniami wroga od początku miesiąca[42][43]. 15 kwietnia Pułk Duke of Wellington's zajął miejskie zoo i po odkryciu żywego niedźwiedzia polarnego ofiarował go swojemu dowódcy brygady, który jednak odmówił przyjęcia podarunku[29][44]. 15 i 16 kwietnia Niemcy zostali wyparci z rejonu Velp i okolic, co zakończyło operację Anger[29].
Następstwa
edytujAlianci wyzwolili kompletnie zrujnowane miasto. Po grabieży dokonanej w poprzednim roku domy nie były niczym więcej niż pustymi ruinami, pozbawionymi mebli, artykułów gospodarstwa domowego, a nawet drzwi[45]. Korespondent Canadian Broadcasting Corporation, Matthew Halton opisał miasto jako „opuszczoną, płonącą skorupę”[46], a w dzienniku wojennym 49 Dywizji zanotowano, że „żadne miasto nigdy nie zostało bardziej bezmyślnie zniszczone”[39]. Pozostałości pierwszej bitwy o Arnhem leżały wszędzie, a wyzwolenie w 1945 r. porównywano do „wejścia do starożytnego grobowca”[44].
Natarcie alianckie było kontynuowane. Kanadyjska 5 Dywizja Pancerna ruszyła przez Arnhem w kierunku wzniesienia na północ od miasta w nocy z 14 na 15 kwietnia. Zamiast realizować pierwotny plan skierowania się na zachód, dywizja otrzymała nową misję znaną jako operacja Cleanser i przeniosła się na północ, aby zabezpieczyć miasta pomiędzy Arnhem a IJssel[47]. Duże niemieckie siły kontratakowały w stronę 5 Dywizji w nocy z 16 na 17 kwietnia w Otterlo, mając nadzieję na przebicie się na zachód, ale zostały odparte przy ciężkich stratach[48]. 17 kwietnia 49 Dywizja zaatakowała Ede, okupowane przez holenderskie SS i wyzwoliła miasto w ciągu 24 godzin[49]. 27 kwietnia wszedł w życie tymczasowy rozejm, umożliwiający dystrybucję pomocy żywnościowej głodującym holenderskim cywilom na obszarach kontrolowanych przez Niemców (operacja Manna)[26], a 5 maja gen. Blaskowitz zgodził się na bezwarunkową kapitulację wszystkich sił niemieckich w Holandii[50].
Brytyjczycy odnotowali straty w wysokości 62 zabitych i 134 rannych w akcji[29], chociaż nie jest jasne, czy obejmuje to również straty kanadyjskie. Dane niemieckie są nieprecyzyjne, a liczba wziętych jeńców waha się od 601 w niektórych źródłach[25][39] do 1600 w innych[29]. Straty niemieckie w zabitych i rannych są nieznane, chociaż mogły wynosić nawet 3 tys. żołnierzy[29]. Większość żołnierzy alianckich zabitych podczas bitwy została pochowana na Cmentarzu Wojennym w Arnhem-Oosterbeek już po zakończeniu działań wojennych, podczas gdy Niemcy pogrzebani na lokalnych cmentarzach lub w grobach polowych zostali ostatecznie ponownie pochowani na cmentarzu w Ysselsteyn, podobnie jak większość Niemców zabitych w czasie kampanii holenderskiej[51]. Jednostki biorące udział w bitwie otrzymały później tytuł honorowy Arnhem 1945[39]. W 1999 r. Pułk Princess Louise Fusiliers został również uhonorowany w ten sposób, po przeprowadzeniu badań historycznych przez kapitana Sancheza Kinga w celu wykazania uprawnień pułku do noszenia tego tytułu[1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b King 2001 ↓
- ↑ a b c d Middlebrook 1994 ↓, s. 449
- ↑ Steer 2003 ↓, s. 135.
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 161.
- ↑ a b Evans 1998 ↓, s. 21
- ↑ a b c d e f g h King 2001 ↓, s. 50
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 564.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 530.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 565.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 541.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 566.
- ↑ a b Terry Copp: The Cruelest Month, part 49. Legion. Canada's Military History Magazine, 1.11.2003. [dostęp 2019-11-20].
- ↑ a b Stacey 1960 ↓, s. 567
- ↑ a b Stacey 1960 ↓, s. 568
- ↑ a b c Stacey 1960 ↓, s. 569
- ↑ a b c Delaforce 2003 ↓, s. 228
- ↑ a b c d Bond 1999 ↓, s. 57
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 73.
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 156.
- ↑ a b c Stacey 1960 ↓, s. 570
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 572.
- ↑ a b c Whiting 1985 ↓, s. 160
- ↑ Corry 1950 ↓, s. 27.
- ↑ a b c d e f g h i King 2001 ↓, s. 51
- ↑ a b c d e f g h Stacey 1960 ↓, s. 571
- ↑ a b Stacey 1960 ↓, s. 607
- ↑ Corry 1950 ↓, s. 15.
- ↑ Corry 1950 ↓, s. 16.
- ↑ a b c d e f Delaforce 2003 ↓, s. 232
- ↑ Corry 1950 ↓, s. 17.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 551.
- ↑ a b Corry 1950 ↓, s. 28
- ↑ a b c d Whiting 1985 ↓, s. 158
- ↑ a b c Delaforce 2003 ↓, s. 229
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 159.
- ↑ Corry 1950 ↓, s. 29.
- ↑ a b c d e Delaforce 2003 ↓, s. 231
- ↑ a b Corry 1950 ↓, s. 30
- ↑ a b c d e f King 2001 ↓, s. 52
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 163.
- ↑ a b Whiting 1985 ↓, s. 165
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 57.
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 164.
- ↑ a b Whiting 1985 ↓, s. 162
- ↑ Waddy 2001 ↓, s. 192.
- ↑ Whiting 1985 ↓, s. 166.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 576.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 578.
- ↑ Delaforce 2003 ↓, s. 234.
- ↑ Stacey 1960 ↓, s. 614.
- ↑ Middlebrook 1994 ↓, s. 450.
Bibliografia
edytuj- James C. Bond. The Fog of War: Large-Scale Smoke Screening Operations of the First Canadian army in Northwest Europe 1944–1945. „Canadian Military History”. 8 (1), 1999. [dostęp 2019-11-20]. (ang.).
- Terry Copp: The Cruelest Month, part 49. Legion. Canada's Military History Magazine, 1.11.2003. [dostęp 2019-11-20].
- G.D Corry: Report No 39: Operations of 1 Canadian Corps in North-West Europe, 15 marca – 5 maja 1945. National Defence and the Canadian Forces, Army Headquarters Reports 1948–1959, 1950. [dostęp 2019-11-20]. (ang.).
- Patrick Delaforce: The Polar Bears, Monty's Left Flank: From Normandy to the Relief of Holland with the 49th Division. Sutton Publishing, 2003. (ang.).
- Martin Evans: The Battle for Arnhem. London: Pitkin, 1998. (ang.).
- Sanchez King. Operation Anger: The Little Known Canadian Victory at Arnhem in 1945. „The Army Doctrine and Training Bulletin”. 4 (4), 2001. [dostęp 2019-11-20]. (ang.).
- Martin Middlebrook: Arnhem 1944: The Airborne Battle. Viking, 1994. (ang.).
- Charles Perry Stacey: Official History of the Canadian Army in the Second World War: Volume III. The Victory Campaign: The operations in North-West Europe 1944–1945. The Queen's Printer and Controller of Stationery Ottawa, 1960. [dostęp 2019-11-20]. (ang.).
- Frank Steer: Battleground Europe – Market Garden. Arnhem – The Bridge. Leo Cooper, 2003. (ang.).
- John Waddy: A Tour of the Arnhem Battlefields. Barnsley: Pen & Sword Books, 2001. (ang.).
- Charles Whiting: Bounce the Rhine: The Greatest Airborne Operation in History. Leo Cooper/Secker & Warburg Ltd., 1985. (ang.).