Oleśnik górski

Oleśnik górski
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	selerowce
Rodzina	selerowate
Rodzaj	oleśnik
Gatunek	oleśnik górski
	Nazwa systematyczna
	Libanotis pyrenaica (L.) Bourg.; Fl. Pyr. Hisp.: 562 (1879)
Synonimy
	Balinotella libanotis subsp. pyrenaica (L.) Soják; Bubon pyrenaicum (L.) Dumort.; Crithmum pyrenaicum L.; Seseli libanotis var. pyrenaicum (L.) Briq.; Seseli libanotis subsp. pyrenaicum (L.) M.Laínz;
	Balinotella libanotis subsp. pyrenaica (L.) Soják; Bubon pyrenaicum (L.) Dumort.; Crithmum pyrenaicum L.; Seseli libanotis var. pyrenaicum (L.) Briq.; Seseli libanotis subsp. pyrenaicum (L.) M.Laínz;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Oleśnik górski^[4], żebrzyca oleśnik^[5] (Libanotis pyrenaica (L.) Bourg.) – gatunek roślin z rodziny selerowatych (baldaszkowatych).

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w strefie umiarkowanej Eurazji – w dużej części Europy (z wyjątkiem zachodnich i południowych krańców: Islandii, Irlandii, Portugalii i wysp na Morzu Śródziemnym), w północno-zachodniej Afryce (Maroko) oraz w zachodniej Azji (Kaukaz, Kazachstan, zachodnia i środkowa Syberia)^[3].

W Polsce rozproszony jest w całym kraju^[6], częściej spotykany jest na Przedgórzu Sudeckim, w pasie wyżyn, w dolinie Bugu, środkowej i dolnej Wisły i Pojezierzu Wschodniopomorskim. Dane o dokładnym rozmieszczeniu są niejasne ze względu na nieprecyzyjne rozróżnianie tego gatunku i oleśnika syberyjskiego L. sibirica^[7]. Lokalnie gatunek jest bardzo pospolity i ekspansywny np. na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej, co łączone jest z przemianami użytkowania gruntów rolniczych, zwłaszcza zanikiem wypasu^[8].

Należy w Europie Środkowej do tzw. przeżytków kserotermicznych tj. reliktów postglacjalnych, które rozprzestrzeniły się w okresie ocieplenia tuż po ustąpieniu ostatniego lądolodu^[9].

Morfologia

Kwiatostan z licznymi pokrywami i owłosioną łodygą

Owłosione owoce

Silnie podzielone dolne liście

Pokrój: Roślina zielna z wrzecionowatym kłączem, w dolnej części rozgałęziającym się, w szyi korzeniowej okrytym resztkami obumarłych liści. Łodyga jest gruba^[5], osiąga zazwyczaj do 1,2 m wysokości, w górze jest rozgałęziona, jest pełna, głęboko bruzdowana, owłosiona lub rzadziej naga^[6].
Liście: Dolne ogonkowe, górne siedzące na pochwiastych nasadach. Blaszka liścia w ogólnym zarysie trójkątnie jajowata, 2–3-krotnie podzielona pierzasto, odcinki (listki) ostatniego rzędu jajowate z nasadą klinowatą, pierzasto wcinane, z łatkami podłużnie jajowatymi, zaostrzonymi^[6].
Kwiaty: Zebrane w baldaszki, które w dużej liczbie (do 40) tworzą baldachy złożone o owłosionych szypułach. Pokrywy składają się z wielu, równowąsko lancetowatych i owłosionych listków. Pokrywki także są liczne, mają kształt równowąsko szydlasty i także są owłosione. Płatki korony są kolisto jajowate, białe, rzadziej czerwonawe, osiągają do 1 mm długości. Kielich z wyraźnymi, szydłowatymi działkami, które jednak z czasem odpadają. Słupek pokryty sztywnymi włoskami^[6].
Owoce: Jajowate, owłosione rozłupnie o długości 3–4 mm i szerokości 1,5–2,5 mm, pokryte tępymi żebrami^[6].
Gatunek podobny: Oleśnik syberyjski Libanotis sibirica różni się pokrywami, których u niego brak lub co najwyżej składają się z kilku listków, łodygą płytko żebrowaną i zwykle nagą, liśćmi (także dolnymi) pojedynczo pierzasto złożonymi^[6].

Biologia i ekologia

Roślina dwuletnia i bylina kwitnąca od lipca do września^[6]. Kwiaty są owadopylne^[10]. Rośnie na siedliskach świeżych i suchych, preferuje gleby zasobne w węglan wapnia^[8]. Jest gatunkiem wskaźnikowym dla kserotermicznych muraw naskalnych (siedlisko przyrodnicze o kodzie 6210), często rośnie także w ziołoroślach kserotermicznych^[9], na odłogach, przydrożach i przytorzach^[8], w zaroślach i na skrajach lasów^[6]. W fitosocjologii gatunek charakterystyczny muraw z zespołu roślinności Seslerio-Festucion duriusculae i związku Geranion sanguinei^[11].

Z oleśnikiem górskim związanych jest szereg monofagów i oligofagów ze świata owadów. Należą do nich: Dysaphis libanotidis (mszycowate), Depressaria nemolella, Depressaria hofmanni, Agonopterix curvipunctosa, Agonopterix silerella, Agonopterix parilella (motyle), Megalodontes cephalotes (błonkoskrzydłe). Spośród grzybów tylko na tym gatunku stwierdzono: Ascochyta libanotidis. Gatunek ten jest też jednym z kilku, na których rozwijają się takie grzyby jak: Phyllosticta selini, Ramularia libanotidis^[12]. Oleśnik górski jest też wyłączną rośliną żywicielską zarazy Bartlinga Orobanche bartlingii^[8].

Liczba chromosomów 2n = 22^[5]. Na różnych obszarach występują populacje będące diploidami lub tetraploidami, w Europie Środkowej tylko na jednym stanowisku w Polsce stwierdzono współwystępowanie roślin diploidalnych i tetraploidalnych^[13].

Zmienność

Wyróżniane są trzy podgatunki^[3]:

Libanotis pyrenaica subsp. atlanticum (Maire) Dobignard – Maroko^[3].
Libanotis pyrenaica subsp. intermedia (Rupr.) O.Schwarz – wschodnia Europa od Uralu po Finlandię, kraje bałtyckie, Białoruś, Ukrainę, Bułgarię i Grecję, poza tym na Węgrzech^[3].
Libanotis pyrenaica subsp. pyrenaica – podgatunek nominatywny, występuje w całym zasięgu z wyjątkiem obszarów, gdzie zastępowany jest przez ww. podgatunki^[3].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2024-07-14] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2024-07-14] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Libanotis pyrenaica (L.) Bourg., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-07-14] .
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 108, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ ^a ^b ^c Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 338. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 73-75 .
↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając (red.), MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 331, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
↑ ^a ^b ^c ^d BeataB. Babczyńska-Sendek BeataB., AgnieszkaA. Błońska AgnieszkaA., IzabelaI. Skowronek IzabelaI., New localities of Orobanche bartlingii Griseb. in the Silesian-Cracow Upland as a result of the spread of Libanotis pyrenaica (L.) Bourg. due to the changes in land use, „Biodiversity Research and Conservation”, 39 (1), 2015, s. 45-60 [dostęp 2024-07-13] .
↑ ^a ^b KatarzynaK. Barańska KatarzynaK., AndrzejA. Jermaczek AndrzejA., Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne, Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2009, s. 63-65, 91, ISBN 978-83-87846-70-1 .
↑ AnnaA. Cwener AnnaA., BarbaraB. Sudnik-Wójcikowska BarbaraB., Rośliny kserotermiczne, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2012, s. 87, ISBN 978-83-7073-982-9 .
↑ WładysławW. Matuszkiewicz WładysławW., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 130, 138, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .
↑ Seseli libanotis, [w:] Plant Parasites of Europe [online], bladmineerders.nl [dostęp 2024-07-15] .
↑ HanaH. Němečková HanaH., KarolK. Krak KarolK., JindřichJ. Chrtek JindřichJ., Complex Pattern of Ploidal and Genetic Variation in Seseli libanotis (Apiaceae), „Annales Botanici Fennici”, 56 (1-3), 2019, s. 57-77, DOI: 10.5735/085.056.0111 [dostęp 2024-07-13] .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2024-07-14] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2024-07-14] (ang.).

[powo-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Libanotis pyrenaica (L.) Bourg., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-07-14] .

[checklist-4] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 108, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[klucz-5] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 338. ISBN 83-01-14342-8.

[koczwara-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 73-75 .

[7] Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając (red.), MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 331, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .

[sendek-8] BeataB. Babczyńska-Sendek BeataB., AgnieszkaA. Błońska AgnieszkaA., IzabelaI. Skowronek IzabelaI., New localities of Orobanche bartlingii Griseb. in the Silesian-Cracow Upland as a result of the spread of Libanotis pyrenaica (L.) Bourg. due to the changes in land use, „Biodiversity Research and Conservation”, 39 (1), 2015, s. 45-60 [dostęp 2024-07-13] .

[baranska-9] KatarzynaK. Barańska KatarzynaK., AndrzejA. Jermaczek AndrzejA., Poradnik utrzymania i ochrony siedliska przyrodniczego 6210 – murawy kserotermiczne, Świebodzin: Wydawnictwo Klubu Przyrodników, 2009, s. 63-65, 91, ISBN 978-83-87846-70-1 .

[10] AnnaA. Cwener AnnaA., BarbaraB. Sudnik-Wójcikowska BarbaraB., Rośliny kserotermiczne, Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2012, s. 87, ISBN 978-83-7073-982-9 .

[11] WładysławW. Matuszkiewicz WładysławW., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 130, 138, ISBN 83-01-13520-4, OCLC 749271059 .

[12] Seseli libanotis, [w:] Plant Parasites of Europe [online], bladmineerders.nl [dostęp 2024-07-15] .

[13] HanaH. Němečková HanaH., KarolK. Krak KarolK., JindřichJ. Chrtek JindřichJ., Complex Pattern of Ploidal and Genetic Variation in Seseli libanotis (Apiaceae), „Annales Botanici Fennici”, 56 (1-3), 2019, s. 57-77, DOI: 10.5735/085.056.0111 [dostęp 2024-07-13] .

[4]

[5]

[1]

[2]

[3]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]