Nujcja
Nujcja (Nuytsia) – rodzaj roślin z rodziny gązewnikowatych (Loranthaceae). Takson monotypowy z jednym gatunkiem – Nuytsia floribunda. Jest on endemitem Australii Zachodniej, w której rośnie w rejonie wybrzeży i do kilkuset kilometrów w głąb lądu w południowo-zachodniej części stanu (na południe od okolic Geraldton)[5]. Jest to największy pasożyt w świecie roślin, którego pędy i korzenie podziemne osiągają do 150 m długości[6], a nadziemne do 15 m wysokości. Jest przy tym największą rośliną z rodziny gązewnikowatych i jednym tylko z trzech jej przedstawicieli pasożytujących na podziemnych kłączach i korzeniach różnych gatunków roślin[4]. Roślina ta wyróżnia się także specyficznym przyrostem na grubość[7], obecnością we wszystkich organach kanałów śluzowych[4] i efektownym kwitnieniem w grudniu (zwane jest po angielsku West Australian Christmas Tree)[6]. Jej ssawki mają specyficzną budowę – zawierają sklerenchymatyczny organ działający jak ostre nożyce, służący do przecinania korzeni żywicieli, przy czym udokumentowano także przecinanie przez nie kabli telefonicznych[6].
| |||
| Systematyka[1][2] | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Nadklasa | |||
| Klasa | |||
| Nadrząd | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj |
nujcja | ||
| Nazwa systematyczna | |||
| Nuytsia R. Brown ex G. Don Gen. Hist. 3: 432. 8-15 Nov 1834[3] | |||
| Synonimy | |||
| |||
Drzewa te odgrywały istotną rolę w kulturze aborygeńskiej – członkowie grupy plemion Noongar wierzyli, że zasiedlane są one przez duchy zmarłych tuż po śmierci, a przed ich podróżą do Karannup. Nigdy nie zrywali kwiatów i nie szukali schronienia w cieniu tych roślin, nie dotykali ich i nie niepokoili zwierząt, które się przy nich schroniły. Przy czym ich relacja z tymi drzewami nie wiązała się ze strachem, lecz miłością. Jednak Noongarowie z północy nie podzielali tych wierzeń – ozdabiali się kwiatami i zajadali korzeniami, uznawanymi za słodki przysmak. Mięsiste pędy roślin chętnie zjadane są przez świnie i konie[4].
Nazwa rodzajowa upamiętnia Pietera Nuytsa – holenderskiego żeglarza i odkrywcę zachodniej Australii[6].
Biologia i ekologia
edytujNujcia zasiedla suche obszary[7] z glebami piaszczystymi i kamienistymi utworzonymi ze skał granitowych oraz ustabilizowane wydmy z glebami zasobnymi w węglan wapnia[6]. Pasożytuje na korzeniach i kłączach różnych gatunków roślin[4], w tym zwłaszcza na trawach[8][6], ale też np. na akacjach[6]. Przypuszcza się, że starsze, drzewiaste okazy mogą żyć niezależnie od swych dawnych żywicieli[6].
Roślina ma specyficznie zbudowane haustoria, którymi podłącza się do korzeni i kłączy żywicieli. Po przyczepieniu się do nich haustoria rozrastają się tworząc wokół nich pierścień. Następnie przez tkanki żywiciela rośnie organ, który na szczycie składa się z rozchylonych jak w nożycach dwóch ostrzy utworzonych ze sklerenchymy. Organ ten przerasta korzeń żywiciela niczym gilotyna i kończy wzrost we własnej tkance pierścienia, po jego drugiej stronie. Do wnętrza naczyń żywiciela wrastają komórki miękiszowe haustorium, które pośredniczą w transporcie ich zawartości do naczyń ssawki (nie powstaje połączenie systemu naczyniowego żywiciela i pasożyta)[6].
Rośliny te są zaadaptowane do pożarów buszu – intensywniej kwitną po pożarach i łatwo po nich odrastają z organów podziemnych, stanowiąc wówczas zresztą atrakcyjne pożywienie dla bydła[6].
Efektowne i obfitujące w nektar kwiaty nujcji odwiedzane i zapylane są zarówno przez ptaki, jak i owady, a prawdopodobnie także przez ostronoga nektarowego. Zaopatrzone w skrzydełka suche owoce rozsiewane są nie przez ptaki, jak u innych gązewnikowatych, a przez wiatr[6]. Nasiona kiełkują epigeicznie, a siewki wyróżniają się liczbą liścieni, których jest od 3 do 6. Roślina rośnie wolno, zakwita po raz pierwszy ok. 6 roku życia[4].
Osobliwy dla tego gatunku jest przyrost na grubość pędów (podobny występuje tylko u komosowatych). Kambium (miazga twórcza) szybko zaprzestaje swojej funkcji, a po jakimś czasie powstają kolejne pierścienie merystemów bocznych w korze wtórnej[7].
Morfologia
edytuj
.jpg)
- Pokrój
- Rośliny naziemne o zróżnicowanym pokroju – rosną zarówno jako niskie, jak i okazałe krzewy, a także drzewa osiągające do 12 m wysokości[4], a wyjątkowo nawet 15 m[9]. Pnie okryte są szorstką, szarobrązową korą[5]. Tworzą liczne odrośla korzeniowe. Pędy są charakterystycznie łukowate i z powodu specyficznego przyrostu na grubość – kruche[4]. Roślina tworzy rzepowate kłącze okryte łuskami, sięgające na głębokość 0,8 do 2 m oraz głębokie i mięsiste korzenie palowe i liczne korzenie wtórne rozpościerające się na znaczne odległości, z których wyrastają klonalnie kolejne pędy nadziemne[4].
- Liście
- Wyrastają skrętolegle[1], rzadko w okółkach. Są skórzaste[6], wąskolancetowate i zwykle sinawe, na szczycie zaokrąglone lub zaostrzone, u nasady zwężające się i siedzące[9]. Osiągają do 10 cm długości i 1,5 cm szerokości[6]. Użyłkowanie jest pierzaste[9].
- Kwiaty
- Zebrane w szczytowe lub wyrastające w kątach liści grona, zwykle nierozgałęzione[9]. Składają się one z maksymalnie 25 par triad, w których środkowy kwiat jest obupłciowy a boczne męskie. Kwiaty są siedzące i wsparte przysadkami. Jaskrawy, żółtozłoty okwiat składa się z 6 listków długości ok. 3 cm. Pręciki wyrastają w dwóch okółkach na tęgich nitkach. Szyjka słupka trwała i cienka[9].
- Owoce
- Suche orzeszki z trzema skrzydełkami[9] osiągające 2–3 cm szerokości[4]. W nasieniu zarodek jest okazały (osiąga ok. połowy długości nasiona[1]) i w całości otoczony bielmem[4].
Systematyka
edytujRodzaj z jednym gatunkiem – Nuytsia floribunda (Labill.) R.Br. ex G.Don, Gen.Hist. 3:432 (1834). Osobliwa budowa i biologia gatunku była powodem wyodrębniania tego taksonu na przełomie XIX i XX wieku w randze rodziny Nuytsiaceae[4]. Późnej jednak gatunek i rodzaj były zwykle włączane do gązewnikowatych Loranthaceae, a w ich obrębie zazwyczaj w plemię Elytrantheae Barlow & Wiens (1971). Badania molekularne wykazały, że zaliczane do niego rodzaje tworzą takson parafiletyczny, a Nuytsia w pojedynkę jest siostrzana wobec wszystkich pozostałych rodzajów gązewnikowatych i jako taka wyodrębniana jest w randze plemienia Nuytsieae Tiegh.[4][9]
Linia rozwojowa prowadząca do współczesnego Nuytsia floribunda oddzieliła się od pnia Loranthaceae już ok. 59 milionów lat temu, jak wynika z badań molekularnych. Potwierdzać to może znalezisko pyłku przypisywanego Nuytsia w skałach datowanych na 41–48 milionów lat temu w Ameryce Północnej w Tennessee[1].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-08] (ang.).
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-08] (ang.).
- ↑ Nuytsia. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-02-07].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Stephen D. Hopper. 660. Nuytsia floribunda. „Curtis's Botanical Magazine”. 26, 4, s. 333-368, 2010. DOI: 10.1111/j.1467-8748.2009.01671.x.
- ↑ a b Nuytsia floribunda (Labill.) G.Don Christmas Tree. [w:] FloraBase [on-line]. Western Australian Herbarium. [dostęp 2020-02-07].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Henning S. Heide-Jorgensen: Parasitic flowering plants. Leiden, Boston: BRILL, 2008, s. 54-57. ISBN 978-90-04-16750-6.
- ↑ a b c Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 384. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 636, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
- ↑ a b c d e f g K.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XII. Flowering Plants. Eudicots. Santalales, Balanophorales. Heidelberg, New York, Dordrecht, London: Springer, 2015, s. 107. ISBN 978-3-319-09296-6.