Wikipedia

Ntare I

władca Burundi

Ntare I – jeden z władców (mwami) Burundi, założyciel państwa, uznawany za pierwszego króla Burundi. Opisywany w zróżnicowanych tradycjach ustnych, często przy wykorzystaniu motywów ponadnaturalnych. Zjednoczył pod swoim panowaniem rozproszone domeny feudalne. Przypisuje mu się stworzenie zrębów burundyjskiego systemu prawnego i sądowniczego, jak również wprowadzenie do kraju sztuki kowalskiej. Utrwalony w burundyjskiej kulturze, jego imię nosi też oficjalna siedziba prezydenta kraju.

Życiorys

edytuj

Pochodzenie

edytuj

Należał do ludu Tutsi[1][2]. W niektórych źródłach uznawany za postać na poły legendarną[3]. W literaturze pojawiło się zresztą przypuszczenie, że pod postacią Ntare I burundyjska pamięć zbiorowa może przechowywać eklektyczny obraz procesów historycznych jako takich, nie zaś konkretną, wybitną jednostkę. Procesy te miałyby się w tej hipotezie rozgrywać na przestrzeni wielu dekad, daleko wykraczając poza sam tylko koniec XVII i początek XVIII wieku[4]. Badacze burundyjscy, przyznając, że wiele przekazów mówiących o Ntare I ma charakter legendarny uznają go niemniej za postać historyczną[5].

Podawano w wątpliwość także przynależność Ntare do Tutsich, czyniąc go w takowych spekulacjach Hutu[6]. Warto przy tym zauważyć, że burundyjscy królowie, ich bezpośredni doradcy, wodzowie czy książęta mogący potencjalnie dziedziczyć tron wchodzili w skład grupy określanej mianem ganwa[7]. Zwyczajowo traktowano tę grupę odrębnie, nie uznając jej ani za Hutu, ani za Tutsi[8].

Istniejące tradycje ustne pozwalające naświetlić początki Burundi, a zatem również pochodzenie Ntare I, są stosunkowo zróżnicowane. Mają też znacznie mniej sformalizowany charakter w zestawieniu z tradycją ustną sąsiedniej Rwandy. Wyróżnia się dwa główne zbiory tychże tradycji, jeden związany z Nkomą, drugi zaś z Kanyaru[9].

Zgodnie z przekazami związanymi z tradycją Kanyaru Ntare wywodził się z Rwandy[10] jako potomek władcy tego kraju, Gihangi[11]. Zgodnie ze źródłami uznawanymi za część tradycji Nkoma przybył na terytorium współczesnego Burundi z południowego wschodu, z regionu Kigoma we współczesnej Tanzanii[12]. Miał być pasterzem, według mitologizowanych fragmentów tradycji ustnej obdarzonym ponadnaturalnymi zdolnościami. Towarzyszące jego aktywności cudowne znaki miały zresztą świadczyć o jego prawie do sprawowania władzy królewskiej[3]. Urodził się jako Rushatsi[13], znany jest w historiografii pod swym imieniem dynastycznym. Gdy król burundyjski wstępował na tron, przyjmował jako swe imię tronowe jedno z czterech szczególnych imion królewskich. Były to kolejno Ntare, Mwezi, Mutaga i Mwambutsa[7][14][15]. Imię Ntare można przetłumaczyć w przybliżeniu jako skóra lwa[16].

Dokonania

edytuj

Tradycja ustna sytuuje jego panowanie między 1675 a 1705[17][18]. Pojawiają się również inne daty jego rządów, chociażby 1680–1709[19][20], 1700-1725[21] czy nawet 1530–1550[3]. Historyk Alexis Kagame, opierając się na analogiach wywiedzionych z własnej analizy źródeł rwandyjskich, umiejscawiał panowanie Ntare już w pierwszej połowie XV wieku[22]. Część źródeł wskazuje, iż ojcem przyszłego króla był Rufuko. Nie jest to wszakże informacja pewna[17]. Inne przekazy utrzymują, jakoby tożsamość ojca Ntare była nieznana. Wiadomo natomiast, że matką pierwszego burundyjskiego monarchy była Inanjonaki[23].

Uznawany najczęściej za pierwszego króla Burundi oraz założyciela państwa[24][25][26]. Udało mu się zjednoczyć pod swym panowaniem rozproszone domeny feudalne podlegające poszczególnym wodzom. Utworzył tym samym znacznych rozmiarów organizm polityczny z centrum wokół dzisiejszego miasta Muramvya[27]. Swą władzę oparł na sieci zależnych od siebie, posiadających bydło wodzów. Przypisuje mu się stworzenie zrębów burundyjskiego systemu prawnego oraz sądowniczego (ubushingantahe)[28], jak również zaczątków miejscowej kultury rytualnej[29]. Miał też wprowadzić do uprawy nowe gatunki roślin oraz chronić młody kraj przed klęskami żywiołowymi[3].

Toczyć miał też wojnę z sąsiednią Rwandą. Podczas tego właśnie konfliktu jego życie uratować miał Hutu nazywany w źródłach Gikohwa. Mężczyzna ten otrzymał od Ntare dziedziczny przywilej strzeżenia królewskich grobów[30]. Z tego samego co Gikohwa klanu wywodzili się później wojownicy strzegący karyendy[31], świętego bębna, symbolu założonej przez Ntare burundyjskiej monarchii[32].

Podania i mity opisują także jego kluczową rolę w rozwoju burundyjskiej sztuki kowalskiej[33]. Przekazać miał swym poddanym tajniki kowalstwa po części dlatego, że pragnął otrzymywać wykonywane przez nich przedmioty w darze. Przedmioty te miały stanowić symbol jego królewskiej władzy i bogactwa. Po śmierci Ntare zostały one zresztą włączone do tradycyjnych burundyjskich praktyk religijnych. Przekaz ten może wyjaśniać uprzywilejowaną pozycję kowala, zwłaszcza kowala pracującego z miedzią, w Burundi sprzed okresu kolonizacji europejskiej[34]. Wykonany z miedzi młot Ntare znajdował się wśród przechowywanych na burundyjskim dworze regaliów[35].

Pochowany miał zostać na wzgórzu Budandari w Kabarore[36].

Ntare a burundyjska lista królów

edytuj

Właściwy skład osobowy burundyjskiej listy królów jest tematem szeroko dyskutowanym i do pewnego stopnia kontrowersyjnym. Jan Vansina, belgijski historyk i antropolog, zauważył, że lista takowa występuje w dwóch wariantach[37]. Wariant krótszy liczy osiem imion, zgrupowanych w dwa cykle wspomnianych wyżej szczególnych imion królewskich. Opiera się on na przekazach chronologicznie wcześniejszych, pojawia się też często we wczesnych relacjach Europejczyków docierających do Burundi[38]. Wariant dłuższy liczy szesnaście imion, zgrupowanych w cztery cykle tych samych szczególnych imion królewskich. Opiera się na analogiach wywiedzionych ze źródeł rwandyjskich, popartych bogatą, ezoteryczną literaturą dworską. Wpisane w argumenty zwolenników drugiego wariantu jest też przekonanie o nienaruszalności tradycyjnego cyklu imion królewskich[39]. Wariant drugi zdobył znaczną popularność w ostatnich dekadach belgijskich rządów, stając się w zasadzie oficjalną interpretacją popieraną przez władze kolonialne[40].

Kwestia kompozycji listy królów burundyjskich niesie ze sobą ważne implikacje dla umiejscowienia Ntare I w czasie. Źródła rwandyjskie wspominają go pośrednio, w kontekście założenia nie tyle państwa burundyjskiego, co raczej nowej rządzącej nim dynastii[38]. Uznają go przy tym za postać współczesną rwandyjskiemu królowi Mibambwe Mutabaziemu. Alexis Kagame, najistotniejszy zwolennik dłuższej listy królów, umieszczał panowanie Ntare wyjątkowo wcześnie w burundyjskiej historii, o czym też wspomniano powyżej[22].

Upamiętnienie i obecność w kulturze

edytuj

Imieniem monarchy nazwano siedzibę burundyjskiej głowy państwa, pałac prezydencki[41], wzniesiony prawdopodobnie dzięki wsparciu finansowemu Chińskiej Republiki Ludowej[42][43][44]. Pierre Nkurunziza, prezydent kraju między 2005 a 2020, wykorzystywał postać Ntare I do umocnienia własnej pozycji politycznej. Twierdził przy tym, że jest jego potomkiem[45]. Władcę uwieczniono w krótkometrażowym filmie animowanym Ntare Rushatsi: The Lion and The Sheep w reżyserii Floriana Nifashy[46][47].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Eggers 2006 ↓, s. xxi.
  2. ↑ Lea i Rowe 2005 ↓, s. 51.
  3. ↑ a b c d Ntare I Rushatsi Cambarantama, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2022-06-30].
  4. ↑ Newbury 2001 ↓, s. 280.
  5. ↑ Shillington 2005 ↓, s. 186.
  6. ↑ McClintock 2015 ↓, s. 84.
  7. ↑ a b Eggers 2006 ↓, s. 47.
  8. ↑ Burundi, [w:] David P. Forsythe (red.), Encyclopedia of Human Rights [e-book], Oxford: Oxford University Press, 2009, ISBN 978-0-19-533688-7.
  9. ↑ Newbury 2001 ↓, s. 278.
  10. ↑ History. [w:] Consulat Burundi Kluj Napoca [on-line]. burundi.ro. [dostęp 2022-07-01]. (ang.).
  11. ↑ McDonald i in. 1969 ↓, s. 7.
  12. ↑ Burundi - History, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-06-30] (ang.).
  13. ↑ Eggers 2006 ↓, s. 167.
  14. ↑ Eggers 2006 ↓, s. 103.
  15. ↑ Newbury 2001 ↓, s. 284.
  16. ↑ Ntare II, [w:] Henry Louis Gates, Jr., Kwame Anthony Appiah (red.), Encyclopedia of Africa [e-book], Oxford: Oxford University Press, 2010, ISBN 978-0-19-973390-3.
  17. ↑ a b Eggers 2006 ↓, s. 116.
  18. ↑ Kingdom of Burundi, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-06-30] (ang.).
  19. ↑ Niyonzima 2013 ↓, s. 77.
  20. ↑ Christopher Buyers: Burundi Genealogy (Modern). [w:] The Royal Ark Royal and Ruling Houses of Africa, Asia, Oceania and the Americas [on-line]. royalark.net. [dostęp 2022-06-30]. (ang.).
  21. ↑ Botte 1985 ↓, s. 59.
  22. ↑ a b Newbury 1994 ↓, s. 197–198.
  23. ↑ Eggers 2006 ↓, s. 65.
  24. ↑ Filipi i Wittig 2020 ↓, s. 300.
  25. ↑ Historia. [w:] Karmelitański Serwis Misyjny [on-line]. misjekarmel.pl. [dostęp 2022-07-01]. (pol.).
  26. ↑ Burundi, [w:] Joel Krieger (red.), The Oxford Companion to Politics of the World (2 ed.) [e-book], Oxford: Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-989116-0.
  27. ↑ McDonald i in. 1969 ↓, s. 6.
  28. ↑ Saint-David 2021 ↓, s. 23.
  29. ↑ De Juan 2017 ↓, s. 1844.
  30. ↑ Kadende-Kaiser i Kaiser 1997 ↓, s. 50.
  31. ↑ Kadende-Kaiser i Kaiser 1997 ↓, s. 33.
  32. ↑ Albert 1960 ↓, s. 60.
  33. ↑ Isichei 1997 ↓, s. 90.
  34. ↑ Herbert 1984 ↓, s. 41.
  35. ↑ Herbert 1984 ↓, s. 248.
  36. ↑ Chrétien i Mworoha 1970 ↓, s. 46.
  37. ↑ Newbury 1994 ↓, s. 196.
  38. ↑ a b Newbury 1994 ↓, s. 197.
  39. ↑ Newbury 1994 ↓, s. 199.
  40. ↑ Newbury 1994 ↓, s. 200.
  41. ↑ Burundi : pour le 57e anniversaire de son indépendance, le pays rebaptise ses monuments. [w:] France Info Afrique [on-line]. francetvinfo.fr, 2019-07-04. [dostęp 2022-07-01]. (fr.).
  42. ↑ Mireille Kanyange: BURUNDI-CHINA COOPERATION A beautiful friendship. [w:] Development and Cooperation [on-line]. dandc.eu, 2020-03-23. [dostęp 2022-07-01]. (ang.).
  43. ↑ Some of the strategic places of the state change their name in Burundi, [w:] Ntare [online], ntare.org, 2 lipca 2019 [dostęp 2022-07-01] (ang.).
  44. ↑ Burundi's Pierre Nkurunziza renames historical landmarks, [w:] BBC News [online], bbc.com, 2 lipca 2019 [dostęp 2022-06-30] (ang.).
  45. ↑ Pierre Emmanuel Ngendakumana, Burundi, country of God and the King, [w:] Iwacu English News [online], iwacu-burundi.org, 27 maja 2019 [dostęp 2022-07-01] (ang.).
  46. ↑ Ingabire Arsene, Portrait du réalisateur de l’inédit film d’animation sur le 1er roi du Burundi, [w:] Jimbere Magazine [online], jimbere.org, 28 sierpnia 2019 [dostęp 2022-07-05] (fr.).
  47. ↑ Cédric Bahimpundu, Standing ovation pour «Ntare Rushatsi, the Lion & the Sheep», [w:] Jimbere Magazine [online], jimbere.org, 30 sierpnia 2019 [dostęp 2022-07-05] (fr.).

Bibliografia

edytuj
  • Ellen K. Eggers: Historical Dictionary of Burundi. Wyd. 3. Lanham, Maryland • Toronto • Plymouth, UK: The Scarecrow Press, Inc., 2006. ISBN 978-0-8108-5302-7.
  • David Newbury. Trick Cyclists? Recontextualizing Rwandan Dynastic Chronology. „History in Africa”. 21, s. 191–217, 1994. Cambridge University Press. ISSN 1558-2744. JSTOR: 3171886. 
  • Gordon C. McDonald, Lyle E. Brenneman, Roy V. Hibbs, Charlene A. James, Violeta Vincenti: Area Handbook for Burundi. Washington, DC: U.S. Government Printing Office, 1969, s. 1-203.
  • David Niyonzima: Transcending the cultural and socio-political conditions in Friends decision-making processes: case of Burundi. Portland, Oregon: George Fox University, 2013, s. 1-143.
  • David Newbury. Precolonial Burundi and Rwanda: Local Loyalties, Regional Royalties. „The International Journal of African Historical Studies”. 34 (2), s. 255-314, 2001. Boston University African Studies Center. ISSN 2326-3016. JSTOR: 3097483. 
  • Elizabeth Ann McClintock: SECURING THE SPACE FOR POLITICAL TRANSITION: THE EVOLUTION OF CIVIL-MILITARY RELATIONS IN BURUNDI. Medford i Somerville, Massachusetts: Tufts University, 2015, s. 1-397.
  • Alexander De Juan. “Traditional” Resolution of Land Conflicts: The Survival of Precolonial Dispute Settlement in Burundi. „Comparative Political Studies”. 50 (13), s. 1835–1868, 2017. SAGE Publications. ISSN 1552-3829. 
  • Jean-Pierre Chrétien, Émile Mworoha. Les tombeaux des bami du Burundi: Un aspect de la monarchie sacrée en Afrique orientale. „Cahiers d'Études Africaines”. 10 (37), s. 40-79, 1970. EHESS. ISSN 1777-5353. JSTOR: 4391071. 
  • David Lea, Annamarie Rowe: A Political Chronology of Africa. Europa Publications Taylor & Francis Group, 2005, s. 1-500. ISBN 0-203-40309-6.
  • Eugenia W. Herbert: Red Gold of Africa: Copper in Precolonial History and Culture. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1984, s. 1-438. ISBN 0-299-09600-9.
  • Elizabeth Allo Isichei: A History of African Societies to 1870. Cambridge: Cambridge University Press, 1997, s. 1-592. ISBN 0-521-45599-5.
  • Stewart Addington Saint-David: LORD OF THE MIGHT OF RA The Hidden Origins of the Sacred Names of the Kings of Burundi. Editions Elgiad, 2021, s. 1-94.
  • Andrea Filipi, Katrin Wittig: Africa Yearbook Volume 16 Politics, Economy and Society South of the Sahara in 2019. Brill Publishers, 2020, s. 1-580. ISBN 978-90-04-43001-3.
  • Rose M. Kadende-Kaiser, Paul J. Kaiser. Modern Folklore, Identity, and Political Change in Burundi. „African Studies Review”. 40 (3), s. 29-54, 1997. Cambridge University Press. ISSN 1555-2462. JSTOR: 524965. 
  • Ethel M. Albert. Socio-Political Organization and Receptivity to Change: Some Differences between Ruanda and Urundi. „Southwestern Journal of Anthropology”. 16 (1), s. 46-74, 1960. Cambridge University Press. ISSN 2328-1839. JSTOR: 3629054. 
  • Roger Botte. Rwanda and Burundi, 1889-1930: Chronology of a Slow Assassination, Part 1. „The International Journal of African Historical Studies”. 18 (1), s. 53-91, 1985. Boston University African Studies Center. ISSN 2326-3016. JSTOR: 217974. 
  • Kevin Shillington: Encyclopedia of African History Volume 1 A-G. New York, London: Taylor & Francis Group, 2005. ISBN 1-57958-245-1.
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Ntare_I&oldid=74489290”