Wikipedia

Nowe Guty

wieś w województwie warmińsko-mazurskim

Nowe Guty[4] (niem. Gutten, Seegutten[5]) – wieś w Polsce w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Orzysz.

Nowe Guty
wieś
Ilustracja
Wiatrak holender (obecnie pensjonat)
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

piski

Gmina

Orzysz

Liczba ludności (2022)

161[2]

Strefa numeracyjna

87

Kod pocztowy

12-250[3]

Tablice rejestracyjne

NPI

SIMC

0763904

Położenie na mapie gminy Orzysz
Mapa konturowa gminy Orzysz, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Nowe Guty”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Nowe Guty”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Nowe Guty”
Położenie na mapie powiatu piskiego
Mapa konturowa powiatu piskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Nowe Guty”
Ziemia53°46′30″N 21°51′29″E/53,775000 21,858056[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Położenie w okolicach Mazurskiego Parku Krajobrazowego wpływa korzystnie na rozwój turystyki. Wieś jest usytuowana na wysokim brzegu Śniardw na przestrzeni ok. 2 km.[potrzebny przypis]

Historia

edytuj
 
Śniardwy z Nowych Gut

Nowe Guty są jedną z najstarszych miejscowości w okolicy – archeologowie odkryli ślady osady wczesnopruskiej, lecz nie zostały one do dziś zbadane. Etymologia słowa Gutten sprowadza się do nieznanego założyciela osady – tajemniczego Gutta (Gussa), którego duch bezsprzecznie obecny jest po dziś dzień na tych terenach. Data powstania staropruskiej osady jest trudna do ustalenia – wiadomo, że istniała przed rokiem 1450.

Wieś lokowana 11 listopada 1450 roku przez Wolfganga Sauera – prokuratora kętrzyńskiego. Nadał on Bartkowi Szmidtowi – pierwszemu sołtysowi – 6 łanów na prawie chełmińskim. Pozostałe 60 łanów sołtys rozdysponował między osadników.

W 1450 roku Nowe Guty wymienione były jako wieś zwana Gussepilcke. Potem spotykamy kolejne formy zapisu – Guttloffker (1483), Gutten (1493) oraz Guthen, i w zasadzie ta druga forma w źródłach historycznych występuje prawie wyłącznie. Pierwotna nazwa – Gussepilcke sugeruje pochodzenie pruskie. Jest to nazwa dwuczłonowa, w której Gusse może być zniekształconą w dokumencie późniejszą nazwą osobową Gutte, zaś drugi jej człon pilcke prawdopodobnie pochodzi od pilis, pilkalnis, co w językach bałtyjskich oznacza gród. Można wnioskować, iż pierwotnie Nowe Guty były grodem jakiegoś Prusa Gutta, względnie Gussa. Po wojnach krzyżackich nazwa Gutten pozostaje, by już w czasach współczesnych przed 1945 rokiem figurować jako Seegutten. W wersji niemieckiej wioska została nazwana Gutten; po polsku nazwę tę wymawiano Guty. Bezpośrednio po II wojnie światowej funkcjonowała nazwa Guty Nadjeziorne.

Bartek Schmidt jako sołtys sprawował niższe sądownictwo, czyli osądzanie wykroczeń do 4 solidów (Schiling) oraz pobieranie co trzeci denar (Pfennig) z wyższego sądownictwa z wyłączeniem przestępstw na publicznych gościńcach. W zamian za to on i jego następcy zobowiązani zostali do zwyczajowej służby wojskowej, wobec której sołtys miał obowiązek stawić się konno i w lekkim uzbrojeniu na każde wezwanie, w miejsce, które mu wskazano. Była to służba na tak zwany „sposób pruski”. Prokurator kętrzyński Wolfgang Sauer zezwolił nadto sołtysowi wsi na wolne rybołówstwo w okresie letnim małą siecią na jeziorach Śniardwy i Małe Szwejkowo, ale tylko na potrzeby „własnego stołu”.

Właściciele pozostałych 60 łanów musieli co roku na Św. Marcina (11 listopada) oddawać na zamek kętrzyński czynsz w wysokości 0,5 grzywny w zwykłej pruskiej monecie oraz 2 kury. Chłopi musieli odrabiać dodatkowo szarwark, oddawać daninę zwaną płużnym w wysokości jednego korca (około 55 litrów) pszenicy i tyleż żyta od pługa, czyli całego gospodarstwa. Mieszkańcom wsi zezwolono na wolne rybołówstwo na potrzeby stołowe przy użyciu małych sieci. Wieś otrzymała 10 lat wolnizny od czynszów i innych obowiązków.

W czasie wojny trzynastoletniej mieszkańcy Nowych Gut wsparli początkowo związkowców, jednak po krwawej przegranej bitwie pod Rynem (1456) poddali się pod opiekę Zakonu. Walki oraz pobyt wojsk zaciężnych spowodowały zniszczenia i zubożenie regionu.

Wieś rozwijała się, będąc jedną z największych w okolicy (znaczniejszy był tylko Orzysz). Od 1477 roku Nowe Guty przeniesiono do komturstwa ryńskiego. Gdy po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego w Prusach zmienił się podział administracyjny, Nowe Guty zaczęły podlegać starostwu w Rynie. Stan taki utrzymał się do 1752 roku. Guty miały w 1539 r. tylko polską ludność.[6]

Na początku XX w. we wsi mieszkało 750 osób[potrzebny przypis]. Do 1945 roku Mazury zamieszkiwane były przez Polaków, Niemców, Mazurów oraz inne nacje, jednak dominowała ludność niemieckojęzyczna. Wielu uważało się po prostu za Mazurów, wpisując w rubryce „język ojczysty” – mazurski. W roku 1910 takich ludzi było w powiecie piskim ponad 60%. Nowe Guty (Seegutten) leżały w powiecie piskim (Johanissburg). Na mocy art. 96 traktatu wersalskiego mieszkańcy terytorium objętego plebiscytem dokonali wyboru między Polską a Prusami Wschodnimi. W obwodzie Nowe Guty 500 osób opowiedziało się za przynależnością do Prus Wschodnich[potrzebny przypis]. Szeroko zakrojona akcja propagandowa oraz przywiezienie specjalnie na głosowanie reemigrantów z Rzeszy przesądziło o ustaleniu nowych granic.[potrzebny przypis]

Po II wojnie światowej Mazury zostały przyznane Polsce (konferencja w Jałcie 1945), a nazwa została spolszczona. W Nowych Gutach wychował się poeta Zbigniew Chojnowski, który w wierszach zawarł nowoguckie krajobrazy i losy powojennych mieszkańców[7].

We wsi był przystanek kolejowy Nowe Guty.

W latach 1954–1957 wieś należała i była siedzibą gromady Nowe Guty, po jej zniesieniu w gromadzie Orzysz. W latach 1975–1998 w województwie suwalskim.

Zabytki

edytuj

Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków:

Najstarszy zachowany nagrobek z datą 1884. Na cmentarzu znajduje się kwatera wojenna z okresu I wojny światowej. Według zachowanych inskrypcji, w zbiorowej mogile pochowani są: Utffz. Franz Naudßus z 8. Komp. Inf. Regt. 41 †7.9.1914, Wehrm. August Bernsee z 7. Komp. Inf. Regt. 41 †7.9.1914, a także dwóch nieznanych żołnierzy armii niemieckiej z Inf. Regt. 24 †1914/15 oraz jeden nieznany żołnierz armii niemieckiej z Inf. Regt. 48 †1914/15[10].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 88800
  2. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 834 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262).
  5. ↑ Orłowicz 1991 ↓.
  6. ↑ Wojciech Kętrzyński, O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich..., Lwów: Ossolineum, 1882, s. 473.
  7. ↑ zob. Kamienna kładka. Wiersze wybrane z lat 1980–2011, Dąbrówno 2012.
  8. ↑ Karta zabytku
  9. ↑ Karta zabytku
  10. ↑ [OSR] I wojna światowa (1914-18r.): Nowe Guty

Bibliografia

edytuj
  • T. Darmochwał, M.J. Rumiński, Warmia Mazury, przewodnik, Białystok: TD, 1996.
  • R. Pawlicki, Przewodnik po ścieżkach rowerowych, 2004.
  • Mieczysław Orłowicz: Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii. Na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba. Olsztyn: Remix, 1991. ISBN 83-900155-0-1.
  • GStA PK XX HA Berlin Ostpr. Fol. 125 f352

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Nowe_Guty&oldid=74441719”