Nocna mara (obraz Johanna Füssliego)

Nocna mara lub Koszmar nocny (niem. Nachtmahr) – obraz olejny szwajcarskiego malarza Johanna Heinricha Füssliego. Dzieło od 1955 roku jest własnością Detroit Institute of Arts i jest wystawiane pod nazwą The Nightmare.

Nocna mara

Nachtmahr

Autor	Johann Heinrich Füssli
Data powstania	1781
Medium	olej na płótnie
Wymiary	126,7 × 101,6 cm
Miejsce przechowywania
Lokalizacja	Detroit Institute of Arts

Opis obrazu

Artysta przedstawił postać śpiącej kobiety o wyidealizowanych kształtach, spoczywającej na łożu w ciemnej sypialni. Jej ręce i głowa bezwładnie opadają z posłania, a ciało okrywa biała, półprzezroczysta, muślinowa koszula. Na piersi dziewczyny siedzi humanoidalny potworek wpatrujący się w oczy widza. Zza purpurowej zasłony wyłania się koszmarny łeb konia z wyłupiastymi oczami, nastrój grozy dopełnia ciemna kolorystyka, rozświetlona jedynie błękitnobiałym ciałem śpiącej. Nie można jednoznacznie określić, czy przedstawiona scena to wytwór wyobraźni artysty, czy też zapis doznań przedstawionej kobiety. Świat fantastyczny i świat realny współistnieją i przenikają się nawzajem.

Angielskie słowo mare oznacza zarówno koszmar, jak i konia (konkretnie klacz), tak więc obecność konia na obrazie ma swoje uzasadnienie w angielskim tytule. Niemiecki tytuł obrazu Nachtmahr, to również imię konia Mefistofelesa.

Odbiór i interpretacje

Koszmar z Muzeum Goethego, Frankfurt nad Menem

Obraz wystawiono po raz pierwszy w Royal Academy w 1783 roku. Ponieważ nie można było go przyporządkować żadnemu znanemu gatunkowi malarskiemu, został zawieszony obok tradycyjnych portretów przewodniczącego Królewskiej Akademii Sztuki J. Reynoldsa. Płótno wywołało szok u widzów, kobiety mdlały na jego widok, ale dzięki temu obraz stał się popularny. Dzieło było często reprodukowane, powstały m.in. akwaforty Thomasa Burke’a i liczne ryciny, a nawet polityczne karykatury, w których rolę demona przyjmowali politycy i władcy. Poeta i przyrodnik Erasmus Darwin poświęcił mu wiersz Night-Mare. Johann Füssli, zachęcony sukcesem dzieła, powracał do tematu Nocnej mary i namalował jeszcze kilka wersji.

Zjawisko nocnych duszności było znane już w starożytności, wówczas odpowiedzialność za nie przypisywano demonom przywołującym koszmary. Dosiadające koni inkuby są znane również z legend saksońskich. Füssli miał dobre wykształcenie, znał zarówno literaturę powszechną, jak i mitologię germańską, od młodości obracał się w środowisku intelektualistów, którym nieobce były rozważania filozoficzne, przesycone zainteresowaniami zapowiadającymi romantyzm. Źródłem inspiracji malarza mogły być również dzieła Szekspira, do których często nawiązywał w innych pracach, oraz bliżej nieznane motywy zaczerpnięte ze sztuki antyku, renesansu i baroku. Podejrzewano, że powstanie obrazu miało związek z nieszczęśliwą miłością malarza do Anny Landholdt w Zurichu. Później, pod koniec XIX i na początku XX wieku, zwracano uwagę głównie na erotyczno-sadystyczną wymowę dzieła, tym bardziej że jego reprodukcję widziano w gabinecie Zygmunta Freuda.

Nawiązania

Rycina Thomasa Burke’a z 1783

Według współczesnych krytyków obraz Nocna mara miał wpływ m.in. na Mary Shelley, autorkę gotyckiej noweli Frankenstein; or, The Modern Prometheus. Również Edgar Allan Poe w noweli Zagłada domu Usherów jednoznacznie nawiązywał do obrazu Füssliego.

W filmie Kena Russella z 1986 roku Gothic, bohaterka grana przez Natashę Richardson, obserwuje przed zaśnięciem obraz Füssliego, a później scena z obrazu wraca do niej we śnie.

W 2006 roku w Tate Britain miała miejsce wystawa zatytułowana Gothic Nightmares: Fuseli, Blake and the Romantic Imagination, poświęcona sztuce angielskiego gotyku. Tytułową ikoną i symbolem wystawy był obraz Johanna Heinricha Füssliego Nocna mara.

Bibliografia

• María Bolaños Atienza: Jak czytać sztukę?. BUCHMANN Sp. z o.o., 2008, s. 98–99. ISBN 978-83-61048-33-6.Sprawdź autora:1.
• Ian. Chilvers: Oksfordzki leksykon sztuki. Warszawa: Arkady, 2002, s. 254–255. ISBN 83-213-4157-8.
• Beata Jankowiak-Konik: Jak czytać obrazy. Leksykon malarstwa. Poznań: Wydawnictwo IBIS, 2009, s. 233. ISBN 978-83-61482-83-3.

Linki zewnętrzne

• Reason Asleep: Henry Fuseli, The Nightmare. [dostęp 2011-10-11].
• Opis obrazu – Web Gallery of Art. [dostęp 2011-10-11].