Niuta Tajtelbaum
Niuta Tajtelbaum właśc. Rywa Tajtelbaum, ps. „Wanda”, „Wanda Witwicka”[1] (hebr. ניוטה טייטלבוים; ur. 31 października 1917 w Łodzi, zm. w lipcu 1943 w Warszawie[2]) – żydowska działaczka podziemia w getcie warszawskim, członkini PPR w getcie warszawskim[3], zastępca dowódcy wydziału bojowego Gwardii Ludowej, uczestniczka powstania w getcie warszawskim. Zamordowana przez Gestapo w lipcu 1943[4].
 Niuta Tajtelbaum | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Siły zbrojne | |
| Jednostki |
specgrupa |
| Stanowiska |
zastępczyni dowódcy wydziału bojowego Gwardii Ludowej |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
| |
Życiorys
edytujNiuta Tajtelbaum urodziła się w rodzinie chasydzkiej 31 października 1917 w Łodzi. Uczęszczała tam do liceum, w którym to dołączyła do nielegalnej grupy komunistycznej. Pomimo że, po ujawnieniu przez policję członkostwa w tej grupie, Tajtelbaum została wydalona ze szkoły, to jednak została później przyjęta na Uniwersytet Warszawski, na którym odbywała studia filozoficzne i historyczne[5].
W warszawskim getcie była jedną z pierwszych, które przystąpiły do Polskiej Partii Robotniczej. Była naturalną blondynką i właśnie ze względu na ten niezdradzający pochodzenia wygląd powierzano jej ważne zadania poza gettem. Pod pseudonimem "Wanda" działała jako kurierka dla żydowskiego ruchu oporu. Zdobywała i transportowała broń.
Krótko przed likwidacją getta – latem 1942 r. – wstąpiła do Gwardii Ludowej, na której prośbę opuściła getto, została zastępczynią dowódcy wydziału bojowego kontynuowała pracę jako łączniczka między Polską Partią Robotniczą a Blokiem Antyfaszystowskim (pierwsze stowarzyszenie oporu każdej grupy w getcie warszawskim). W Gwardii Ludowej dostała przydział do grupy do zadań specjalnych (tzw. specgrupa).
Reuben Ainsztein opisuje ją jako nieustraszoną bojowniczkę:
Ledwie starsza niż szesnaście lat, z blond warkoczami wystarczająco długimi, by na nich usiąść, weszła do dobrze strzeżonego niemieckiego budynku, zastrzeliła nazistowskiego oficera w jego własnym biurze i pozostawiła go z niewinnym wyrazem twarzy, który mógł przynieść tylko morderca »Cechy rasy nordyckiej«.
W getcie opowiadano, że weszła do niemieckiego urzędu ubrana w wiejską chustę, z kobiałką w ręku. Nie wzbudzając niczyich podejrzeń, pod pretekstem „sprawy osobistej” zbliżyła się do funkcjonariusza SS, strzeliła do niego z rewolweru, po czym prędko się oddaliła. Według innej historii, po nieudanym zamachu na agenta Gestapo, przebrana za lekarkę odnalazła go w sali szpitalnej i zastrzeliła na miejscu[6].
Niuta Tajtelbaum była zaangażowana w kampanię w kawiarni Café Club. W odwecie Niemcy wzięli 50 zakładników i nałożyli na miasto Warszawa karę miliona złotych. 30 listopada 1942 oddział Tajtelbaum dokonał napadu na bank PKO – w środku dnia i bez oddania jednego strzału zdobył kwotę 1 052 443 zł.
17 stycznia 1943 r. Niuta Tajtelbaum podłożyła bombę pod kino oraz teatr „Kammerlicht Spiel” przy ul. Marszałkowskiej 8.
19 kwietnia 1943 r. wybuchło powstanie w getcie warszawskim. 19 lipca 1943 Gestapo zaskoczyło ją w jej mieszkaniu.
19 lipca 1943 r., w bramie domu, w którym mieszkała (ul. Poznańska 21), aresztowało ją Gestapo. Bojowniczka nie zdążyła nawet zażyć przygotowanej zawczasu trucizny. W areszcie torturami próbowano wymusić na niej wyjawienie informacji umożliwiających ustalenie tożsamości jej towarzyszy. Niuta nie wydała jednak nikogo. Została zamordowana niedługo potem i pochowana w nieznanym miejscu[7].
Krytyka postaci i kontrowersje
edytujW marcu 2021 r. w USA pojawiła się zapowiedź książki Judy Batalion pt. The Light of Days: The Untold Story of Women Resistance Fighters in Hitler’s Ghettos (New York: William Morrow/HarperCollins, 2021) oraz promujący ją esej[8] pt. The Nazi-Fighting Women of the Jewish Resistance[9] opublikowany na pierwszej stronie „The New York Times – Sunday Review” (21 marca 2021)[8]. W nawiązaniu do artykułu w „New York Timesie” ukazały się również artykuły w polskiej prasie w tym artykuł Wojciecha Karpieszuka pt. Żydowska bojowniczka zabijała w Warszawie gestapowców. Nieznaną historię opisał „New York Times” w Gazecie Wyborczej[10].
W odpowiedzi na te publikacje, na początku kwietnia 2021 r., ukazał się krytyczny artykuł Patrycji Rowińskiej pt. Przygody Niuty Tajtelbaum. Historia czy hagiografia? opublikowany na łamach „Do Rzeczy”[8] oraz artykuł publicysty historycznego Leszka Żebrowskiego pt. Komunistyczna mitologia. Jak powraca skompromitowana propaganda na łamach „Naszego Dziennika” z 13 kwietnia 2021 r.[11] Rowińska w swoim artykule zarzuciła między innymi, że współczesne eksponowanie Niuty Tajtelbaum wynika z zapoczątkowanej już w PRL-u narracji. Zwróciła również uwagę na nieścisłości związane z przywoływanym w „New York Timesie” i „Gazecie Wyborczej” zamachem na Chmielnej, w trakcie którego Niuta miała zastrzelić dwóch gestapowców, a trzeciego ranić (rannego miała zastrzelić potem w szpitalu wraz z pilnującym go policjantem). Odwołując się do książki „Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944” Tomasza Strzembosza, Rowińska zwróciła uwagę, że była to akcja przeciwko agentom (współpracownikom) gestapo, a nie jego funkcjonariuszom, a także, że była to akcja specgrupy Sztabu GL, a nie samej Niuty. Przywołując natomiast relację członka specgrupy Sztabu Głównego GL Jerzego Duracza zachowaną w Archiwum Żydowskiego Instytut Historycznego wskazała, że akcja ta wymierzona była przeciwko żydowskim współpracownikom gestapo. Rowińska w swoim artykule postawiła tezę, że zamach mógł mieć miejsce nie na Chmielnej, ale przy Alejach Jerozolimskich (zamach na żydowskich agentów gestapo – Tadeusza i Marię Rembowskich) i że przywołana w amerykańskim dzienniku historia o rzekomym zastrzeleniu potem nazisty, jak i pilnującego go policjanta – nie znajduje pokrycia w znanych kronikach policyjnych[8].
Leszek Żebrowski na łamach „Naszego Dziennika” zarzucił natomiast, że w przekazie medialnym biografia Niuty Tajtelbaum opierana jest na informacjach niesprawdzonych i niepopartych źródłami historycznymi oraz określił to największą dotychczas akcją propagandową i promocyjną. Żebrowski zwrócił uwagę między innymi na fakt, iż nie ma żadnych źródeł historycznych potwierdzających wydanie za Tajtelbaum listu gończego. Publicysta zakwestionował również jej udział w akcjach wysadzania linii kolejowych jako przypisanie Gwardii Ludowej, dokonanej przez Armię Krajową – Akcji Wieniec. Stwierdził również, że w meldunkach polskiego podziemia nie ma informacji o zamachach na funkcjonariuszy gestapo, których miała rzekomo dokonać Tajtelbaum. Podaje on że jedyne trzy dokumenty GL w których wymieniana jest Rywka Tajtelbaum czyli Niuta Tajtelbaum dotyczą napadu na firmę krawiecką "Michalski Józef" przy ul. Marszałkowskiej 56 w Warszawie, gdzie oprócz biżuterii zrabowano także: halkę damską, dwie pary pończoch, słoik kremu, trzy grzebienie, oprawkę do okularów i parę skarpet. Żebrowski zakwestionował także sukces napadu na bank w którym miała brać udział Niuta. Publicysta wskazał, że chodzi o napad na Bank "Społem" przy Krakowskim Przedmieściu 13/18 podając, że zginęło 4 napastników, a 5 został ranny. Kobieta biorąca udział w napadzie zbiegła unosząc część gotówki. W wyniku strzelaniny po napadzie zostało rannych także 3 policjantów i jeden przechodzień, a jeden przechodzień zginął[11].
Odznaczenia i upamiętnienie
edytujPośmiertnie – w drugą rocznicę powstania w getcie, 19 kwietnia 1945 – została odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy.
W 2021, na 78. rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim, przy metrze Centrum odsłonięto mural poświęcony kobietom walczącym w powstaniu. Została tam upamiętniona jako jedna z dziewięciu Żydówek[12].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Tajtelbaum Niuta. sztetl.org.pl. [dostęp 2021-04-30]. (pol.).
- ↑ Dania – wspomnienia Geni Pocalun [online], REUNION 69, 31 marca 2016 [dostęp 2020-04-19].
- ↑ Niuta Tajtelbaum, [w:] Getto Warszawskie, warszawa.getto.pl [dostęp 2020-04-19].
- ↑ Israel Gutman, The Jews of Warsaw, 1939–1943: Ghetto, Underground, Revolt, Bloomington: Indiana University Press, 1982.
- ↑ Tajtelbaum Niuta | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2021-04-30].
- ↑ Dariusz Libionka, Barbara Engelking, Anki Grupińskiej zapisywanie żydowskich opowieści (12 opowieści żydowskich); Odczytanie listy. Opowieści o warszawskich powstańcach Żydowskiej Organizacji Bojowej, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” (10), 2014, s. 987–990, DOI: 10.32927/zzsim.563, ISSN 2657-3571 [dostęp 2021-04-30].
- ↑ Andrzej Żbikowski, Marcin Urynowicz, Adam Czerniaków 1880–1942. Prezes getta warszawskiego, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2009, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” (6), 2010, s. 326–332, DOI: 10.32927/zzsim.750, ISSN 2657-3571 [dostęp 2021-04-30].
- ↑ a b c d ''Przygody Niuty Tajtelbaum. Historia czy hagiografia?'' [online], dorzeczy.pl [dostęp 2021-04-30] (pol.).
- ↑ ''The Nazi-Fighting Women of the Jewish Resistance. They went undercover, smuggled revolvers in teddy bears and were bearers of the truth. Why hadn’t I heard their stories?'' [online], nytimes.com [dostęp 2021-04-30] (pol.).
- ↑ ''Żydowska bojowniczka zabijała w Warszawie gestapowców. Nieznaną historię opisał "New York Times"'' [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2021-04-30] (pol.).
- ↑ a b Leszek Żebrowski; Komunistyczna mitologia. Jak powraca skompromitowana propaganda w Nasz Dziennik (13.04.2021; str. 12-13)
- ↑ Poznaj bohaterki muralu [online], polin.pl [dostęp 2021-04-19].
Bibliografia
edytuj- Arno Lustiger: Zum Kampf auf Leben und Tod. Vom Widerstand der Juden in Europa. 1933–1945, Kiepenheuer & Witsch, Köln 1994, ISBN 3-89996-269-9.
- Reuben Ainsztein: Revolte gegen die Vernichtung. Der Aufstand im Warschauer Ghetto, Schwarze Risse Verlag, Berlin 1993, ISBN 3-924737-19-3.