Wikipedia

Niecierpek pomarańczowy

gatunek rośliny z rodziny niecierpkowatych

Niecierpek pomarańczowy (Impatiens capensis) – gatunek rośliny należący do rodziny niecierpkowatych. Występuje jako gatunek rodzimy na rozległych obszarach Ameryki Północnej – niemal w całej Kanadzie (bez krańców północnych) i w Stanach Zjednoczonych (bez części południowo-zachodniej). Jako gatunek introdukowany rośnie w Japonii i w Europie – we Francji, Wielkiej Brytanii, Niemczech, Polsce i Finlandii[4]. W Polsce gatunek obserwowany od 1991, rozprzestrzenia się lokalnie w rejonie Zalewu Szczecińskiego[6][7]. Wykorzystywany był w tradycyjnym lecznictwie ludowym na kontynencie amerykańskim[4]. Bywa uprawiany jako roślina ozdobna[8].

Niecierpek pomarańczowy
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

wrzosowce

Rodzina

niecierpkowate

Rodzaj

niecierpek

Gatunek

niecierpek pomarańczowy

Nazwa systematyczna
Impatiens capensis Meerb.
Afb. Zeldz. Gew. t. 10 1775[3][4]
Synonimy
  • Balsamina capensis (Meerb.) DC.
  • Balsamina fulva Ser.
  • Chrysaea biflora (Walter) Nieuwl. & Lunell
  • Impatiens biflora Walter[3]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5]

Multimedia w Wikimedia Commons

Morfologia

edytuj
 
Kwiat od przodu
 
Kwiat z boku
 
Owoc
Pokrój
Roślina jednoroczna, osiąga zwykle między 0,5 m a 1,5 m wysokości[9].
Łodyga
Naga, mięsista, nieco prześwitująca, łamliwa, słabo rozgałęziona. Barwy od jasnozielonej do czerwono nabiegłej. Na przekroju okrągła[10].
Korzeń
Krótki, ale silnie rozgałęziony korzeń palowy[10].
Liście
Skrętoległe, na ogonkach długości ponad 1 cm[11] do 5 cm[10] lub nawet 10 cm[12]. Blaszka jajowata, cienka, od spodu jasna, zwykle do 7,5 cm, rzadziej do 10–12 cm długości. Brzeg liścia grubokarbowany[9][12][10].
Kwiaty
Dwubocznie symetryczne[11]. Zwisają pojedynczo lub po 2–3 na szypułkach wyrastających z kątów górnych liści[10]. Żółtopomarańczowe do pomarańczowych, z plamkami czerwonymi do czerwonobrązowych[8]. Osiągają do 2,5 cm długości, jedna z działek kielicha z wygiętą o 180°ostrogą (zgiętą pod kwiatem ku jego przedniej części)[9], długości do 8 mm[12]. Jeden płatek tworzy odgiętą ku górze górną wargę, dolne dwa płatki są zrośnięte i tworzą dwudzielną dolną wargę. Para drobnych listków okwiatu znajduje się z boków, między górnym i dolnymi płatkami[10]. Pręcików jest 5[11], zakończone są białymi pylnikami, krótszymi od szyjki słupka, wraz z którą przytulone są do górnej wargi korony[10].
Owoc
Podłużna torebka pękająca na 5 odwijających się klap i wyrzucająca w ten sposób okazałe nasiona[10]. Osiąga ok. 2 cm długości[11][12]. Nasiona o następujących wymiarach: długość ok. 4,2 (±2) mm, szerokość ok. 2,4 mm, obwód ok. 10,6 mm, przy wadze ok. 8,4 g. Skórka nasion zbudowana jest z dwóch rodzajów komórek – żebrowych i międzyżebrowych[13].
Gatunki podobne
W obrębie rodzimego zasięgu podobny jest blisko spokrewniony Impatiens pallida, który ma jednak kwiaty jasnożółte i ostrogę odgiętą ku dołowi pod kątem ok. 90°, a poza tym krótkoogonkowe liście[11]. W Europie Środkowej mylić się może z rodzimym tu niecierpkiem pospolitym, który jednak także ma kwiaty żółte i ostrogę zgiętą o 90°[14].

Biologia i ekologia

edytuj
 
Niecierpek pomarańczowy pod wodospadem Niagara
 
Niecierpek pomarańczowy na skraju lasu w Ontario

W Ameryce Północnej jest szeroko rozpowszechnioną i pospolitą rośliną w nizinnych lasach i zaroślach na terenach bagiennych i zalewowych[8][9], często dominując w runie w takich miejscach. Rozprzestrzenia się także na siedliskach antropogenicznych, zwłaszcza wzdłuż rowów[9], dróg i ścieżek leśnych[10], często też wzdłuż brzegów rzek i jezior[11].

Rośnie w miejscach półcienistych do lekko nasłonecznionych, mokrych do wilgotnych, na glebach żyznych, zwykle zasobnych w materię organiczną. Znosi zalewanie i stagnowanie wód w strefie korzeniowej trwające do 2 tygodni. Jesienią rośliny są często porażane przez mączniakowce. Pędy stanowią też pożywienie dla szeregu larw owadów, m.in. Euchlaena obtusaria, Spilosoma latipennis, Trichodezia albovittata i Xanthorhoe lacustrata[10].

Kwiaty bezwonne[10], zapylane są przez owady (pszczoły długojęzyczkowe, rzadziej motyle z rodziny paziowatych[10]) i kolibry (zwykle koliberka rubinobrodego[10])[9]. Trzmiele często wykradają nektar wygryzając otwór w ostrodze[10]. Rośliny mniejsze, słabo rosnące[12] wytwarzają także niewielkie (1 mm długości), zamknięte kwiaty (klejstogamiczne), w których dochodzi do samozapylenia. Powstają one tuż przy nasadach liści. Rośliny wyrastające z nasion zawiązanych w kwiatach klejstogamicznych wyróżniają się mniejszym wzrostem, w stosunku do tych wyrosłych z nasion powstałych po zapyleniu krzyżowym[9].

Niecierpek pomarańczowy kiełkuje z nasion wczesną wiosną i osiąga maksymalne rozmiary w sierpniu. Kwitnienie zaczyna w połowie lata i kontynuuje do pierwszych przymrozków, które zabijają roślinę[9].

Liczba chromosomów 2n = 20[15].

Nazewnictwo

edytuj

Naukowa nazwa rodzajowa Impatiens stworzona została przez Remberta Dodoensa i zachowana przez Karola Linneusza od łacińskiego słowa oznaczającego „niecierpliwy, drażliwy, niewytrzymały”. Nazwa ta nadana została tej roślinie, a w ślad za nią rodzajowi od łatwo pękających przy byle dotknięciu owoców[16]. Nazwa gatunkowa capensis nadana została przez jej autora – Nicolaasa Meerburgh, który błędnie uważał, że roślina pochodzi z Przylądka Dobrej Nadziei w Afryce (ang. Cape of Good Hope). Gatunek ma dwa homonimy: Impatiens capensis Thunb. (1794) – niecierpek faktycznie rosnący w Afryce Południowej i Impatiens capensis Boj. ex Baker (1883) rodzimy dla Madagaskaru[15].

Zastosowanie

edytuj

Indianie używali wodnistego soku tej rośliny do łagodzenia skutków oparzeń pokrzywą i Toxicodendron radicans oraz ukąszeń owadów[8][9]. Sok ten wykazuje także działanie antygrzybiczne[9].

W Ameryce Północnej jest uznawany za wartościową roślinę ozdobną ze względu na efektowne kwiaty, atrakcyjne także dla wielu zapylaczy. Ze względu na odporność na konkurencję innych gatunków, zaleca się jego wysiewanie w miejscach narażonych na rozwój chwastów, zwłaszcza gatunków inwazyjnych[9].

Stan prawny

edytuj

Niecierpek pomarańczowy uznany został w Polsce za gatunek inwazyjny stwarzający zagrożenie, rozprzestrzeniony na szeroką skalę i podlegający szybkiej eliminacji[17].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2017-09-06] (ang.).
  3. ↑ a b Impatiens capensis Meerb.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2017-09-06].
  4. ↑ a b c Taxon: Impatiens capensis Meerb.. [w:] U.S. National Plant Germplasm System [on-line]. [dostęp 2017-09-06].
  5. ↑ Impatiens capensis, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  6. ↑ Pawlaczyk P, Adamowski W. 1991 Impatiens capensis (Balsaminaceae): nowy gatunek we florze Polski. (Impatiens capensis: a species new to the flora of Poland.) Fragm. Flor. Geobot. 35. (1-2): 225-232
  7. ↑ Barbara Tokarska-Guzik, Katarzyna Bzdęga, Dagmara Knapik, Grzegorz Jenczała: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: GDOŚ, 2012, s. 135.
  8. ↑ a b c d Impatiens capensis. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2017-09-06].
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Kent Karriker: Jewelweed (Impatiens capensis). USDA Forest Service Rangeland Management & Vegetation Ecology. [dostęp 2017-09-06].
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Orange Jewelweed Impatiens capensis. [w:] Illinois wildflowers [on-line]. John Hilty. [dostęp 2017-09-07].
  11. ↑ a b c d e f Impatiens capensis Meerb.. [w:] Go Botany [on-line]. New England Wild Flower Society. [dostęp 2017-09-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-07)].
  12. ↑ a b c d e Robert K. Godfrey: Aquatic and Wetland Plants of Southeastern United States: Dicotyledons. University of Georgia Press, 1981, s. 260. ISBN 0-8203-0532-4.
  13. ↑ Agnieszka Rewicz i inni, Seed morphology and sculpture of invasive Impatiens capensis Meerb. from different habitats, „PeerJ”, 8, 2020, e10156, DOI: 10.7717/peerj.10156/supp-1 (ang.).
  14. ↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski Niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 296. ISBN 83-01-12218-8.
  15. ↑ a b Peter D. Day, Jaume Pellicer, Ralf G. Kynast. Orange balsam (Impatiens capensis Meerb., Balsaminaceae): a re-evaluation by chromosome number and genome size. „The Journal of the Torrey Botanical Society”. 139, 1, s. 26-33, 2012. 
  16. ↑ Marian Rejewski: Pochodzenie łacińskich nazw roślin polskich. Warszawa: KiW, 1996, s. 88. ISBN 83-05-12868-7.
  17. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 grudnia 2022 r. w sprawie listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Unii i listy inwazyjnych gatunków obcych stwarzających zagrożenie dla Polski, działań zaradczych oraz środków mających na celu przywrócenie naturalnego stanu ekosystemów Dz.U. z 2022 r. poz. 2649
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Niecierpek_pomarańczowy&oldid=72457508”