Naukowy ateizm
Naukowy ateizm (ros. научный атеизм) — marksistowsko-leninowska dyscyplina naukowa oraz część programu edukacyjnego uczelni w Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich[1][2], pretendująca do naukowego uzasadnienia odrzucania religii, wiary w cuda, w życie pozagrobowe itd.[3] Badaniem problemów naukowego ateizmu i koordynacją pracy różnych instytucji radzieckich nad opracowywaniem podstaw programowych zajmował się Instytut naukowego ateizmu w Moskwie, który powstał w 1964 roku[4].
Istota
edytujTeoretyczną podstawą naukowego ateizmu była filozofia marksistowsko-leninowska[5]. Propaganda w ZSRR głosiła, że ateizm przedmarksowski miał ograniczony, oświeceniowy charakter, ponieważ nie potrafił on wyjaśnić w sposób materialistyczny genezy religii, nie dostrzegał jej podłoża klasowego i dróg jej przezwyciężenia. Ogromną rolę w rozwoju naukowego ateizmu odegrało powstanie materialistycznego pojmowania dziejów, dzięki któremu po raz pierwszy ujawnione zostały materialne korzenie religii[6]. Dopiero Karol Marks i Fryderyk Engels, twórcy naukowego komunizmu, rozciągnąwszy materializm na dziedzinę zjawisk społecznych, ujawnili rzeczywiste, materialne korzenia religii, jej związek z panowaniem klas wyzyskujących. Marksizm wykazał, że religia jest narzędziem duchowego ujarzmienia mas pracujących. Ateizm burżuazyjny, kontemplacyjny, dążący do oświecenia społeczeństwa uważa, że religię można przezwyciężyć w ramach ustroju kapitalistycznego w drodze upowszechnienia wiedzy naukowej. Natomiast marksizm-leninizm uczy, że całkowite przezwyciężenie religii może nastąpić jedynie w związku z likwidacją ustroju opartego na wyzysku i zbudowaniem społeczeństwa komunistycznego[7].
Włodzimierz Lenin kilkakrotnie podejmował kwestię religii (O stosunku partii robotniczej do religii, 1900; Socjalizm i religia, 1905[8]).
Religia jest jedną z odmian ucisku duchowego, który wszędzie dławi masy ludowe, przytłoczone wieczną pracą na innych, biedą i osamotnieniem. Bezsilność klas wyzyskiwanych w walce z wyzyskiwaczami równie nieuchronnie rodzi wiarę w lepsze życie pozagrobowe, jak bezsilność dzikusa w walce z przyrodą rodzi wiarę w bogów, diabły, cuda itp. Tego, kto przez całe życie pracuje i cierpi nędzę, religia uczy pokory i cierpliwości w życiu ziemskim, pocieszając nadzieją nagrody w niebie. Tych zaś, którzy żyją z cudzej pracy, religia uczy dobroczynności w życiu ziemskim, oferując im bardzo tanie usprawiedliwienie ich całej egzystencji wyzyskiwaczy i sprzedając po przystępnej cenie bilety wstępu do szczęśliwości niebieskiej. Religia to opium ludu. Religia to rodzaj duchowej gorzałki, w której niewolnicy kapitału topią swe ludzkie oblicze, swoje roszczenia do choćby trochę godnego ludzkiego życia.
Ważną rolę w przezwyciężeniu religii odgrywa naukowo-ateistyczna propaganda[9]. Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego szeroko propagowała światopogląd naukowo-ateistyczny[10] i walczyła przeciwko przeżytkom religijnym. Propaganda jedynego naukowego światopoglądu materialistycznego i cierpliwe wyjaśnienie masom pracującym szkodliwej roli religii — to ważne zadanie pracy kulturalno-oświatowej wśród ludności[11]. Wychowanie w duchu światopoglądu naukowego obejmowało ateistyczne wychowanie w rodzinie, w szkole, w organizacjach społecznych (Komsomoł, związki zawodowe itp)[12].
Historia
edytuj
W 1917 roku wybuchła rewolucja październikowa. Bolszewicy, którzy w jej wyniku objęli władzę w Rosji, uznali za ważne wyeliminowanie religii z życia publicznego i zastąpienie ją ateizmem państwowym. W swojej książce „Socjalizm a religia” Włodzimierz Lenin stwierdził[13]:
Program nasz opiera się całkowicie na naukowym, i to właśnie materialistycznym światopoglądzie. Dlatego wyjaśnienie naszego programu nieodzownie obejmuje zarówno wyjaśnienie prawdziwych historycznych, jak i prawdziwych ekonomicznych źródeł otumanienia religijnego. Nasza propaganda nieodzownie obejmuje również propagandę ateizmu; wydawanie odpowiedniej literatury naukowej, która dotychczas była surowo zakazana i prześladowana przez samowładczo-pańszczyźnianą władzę państwową, powinno obecnie stanowić jedną z dziedzin naszej działalności partyjnej. Trzeba będzie obecnie pójść zapewne za radą, jakiej udzielił niegdyś Engels niemieckim socjalistom: tłumaczyć i masowo rozpowszechniać francuską literaturę oświeceniową i ateistyczną XVIII wieku.
W 1919 roku na VIII Zjeździe partii przyjęto program, który nakładał na członków partii obowiązek walki z religią[14]. Rozpoczęły się brutalne prześladowania religijne. 26 lutego 1922 rozpoczęto konfiskatę dóbr Cerkwi, czemu sprzeciwiali się wierni, na co władze odpowiadały przemocą. Lenin wykorzystał wielki głód – wywołany przez bolszewickie rewizje – aby ograbić Cerkiew, choć ta wcześniej wzywała do pomocy głodującym[15]. Komuniści mordowali zarówno kapłanów, jak i świeckich prawosławnych. W latach 1917–1920 bolszewicy zabili 37 biskupów, tysiące duchownych i około 12 tys. wiernych[16]. Jedynie w 1922 roku zamordowano 1691 popów, 1962 mnichów i 3447 mniszek[15].
Rozpoczęła się również zorganizowana ateizacja ludności. W 1922 roku założono wydawnictwo „Ateist”, które wydawało antyreligijne broszury, czasopisma, plakaty, w których szydzono z ludzi wierzących i duchownych. W 1923 roku powstał Związek Bezbożników, a 1924 roku towarzystwo przyjaciół gazety „Bezbożnik”[17]. Szkoły zaczęły wychowywać dzieci na ateistów, w 1923 roku zostały zorganizowane w Moskwie, a później we wszystkich większych miastach, pochody antyreligijne, wyszydzające kult Matki Boskiej[18].
Po śmierci Lenina zmniejszył się nacisk na Cerkiew, co zmieniło się, gdy Józef Stalin wygrał ostatecznie walkę o władzę. 1 października 1929 roku ogłoszono instrukcję „O prawach i obowiązkach stowarzyszeń religijnych”, ustawodawstwo ograniczało do minimum działalność kapłana w parafii, a tak zwana rada parafialna (kontrolowana przez urząd do spraw wyznań, składająca się z funkcjonariuszy policji i aparatu kontroli religijnej) nadzorowała życie religijne i cenzurowała kazania. Dekretem z 27 sierpnia 1929 niedziele nie były oficjalnie uznawane za dzień świąteczny, a duchowni niedługo potem stracili prawa obywatelskie i nie otrzymywali kartek żywnościowych. Organizowano „czyny społeczne” w świąteczne dni, a w 1929 roku po raz pierwszy Boże Narodzenie obchodzono jako dzień industrializacji[19].
W 1929 roku ogólna organizacja ateistyczna przekształciła się w Związek Wojujących Bezbożników, który wydawał gazety ateistyczne w coraz większych nakładach w języku rosyjskim, polskim, tatarskim, baszkirskim i gruzińskim. Od początku lat 30. obowiązywało kolektywne członkostwo zakładów pracy i kołchozów w tym związku, w wyniku czego liczył on 30 mln członków[20].
Lata 30. to początek masowych deportacji duchownych do łagrów i wyburzania cerkwi, w samej Moskwie z około 1000 prawosławnych świątyń zostało tylko 20. W 1931 roku wysadzono największą cerkiew w Moskwie – Sobór Chrystusa Zbawiciela, a szereg innych zamieniano na sale koncertowe lub muzea ateizmu[21].
W 1932 roku ogłoszono założenia tzw. bezbożnej pięciolatki. Do 1938 roku wszystkie cerkwie miały zostać zburzone, a w 1937 roku już nikt nie miał używać słowa „Bóg”. Plan postanowiono wdrożyć za pomocą terroru, od ludzi domagano się deklaracji antyreligijnych, w przeciwnym razie odbierano im kartki żywnościowe, wyrzucano z pracy i z organizacji społecznych, setki duchownych, biskupów i mniszek zostało rozstrzelanych lub wysłanych do obozów. W 1938 roku z 50 tys. cerkwi zostało ledwie 12 tys., a życie religijne przeniosło się do katakumb. Pomimo brutalnych prześladowań założenia pięciolatki nie zostały wykonane, a terror nie zmusił ludzi, aby odeszli od wiary. Z powodów sytuacji międzynarodowej rozprawę z religią odłożono na później[22]. Udało się jednak wyeliminować całkowicie Kościół katolicki, do 1939 roku aresztowano wszystkich katolickich kapłanów[23]. Szacuje się, że pod koniec lat 20. i w latach 30. zamordowano 80 000 duchownych wszystkich wyznań[24].
Sytuacja cerkwi zmieniła się po ataku III Rzeszy na ZSRR. Metropolita moskiewski wezwał do obrony ojczyzny. Stalin był zmuszony pójść na ustępstwa i zgodził się, aby Cerkiew otworzyła fundusz obrony kraju, a dyktator zmienił język swoich przemówień[25]. W ZSRR ogłoszono amnestię dla duchownych, zawieszony został Związek Wojujących Bezbożników i publikacje antyreligijnych ulotek[26].
Po wojnie wróciły prześladowania religijne, ale na mniejszą skalę, Związek Wojujących Bezbożników w 1947 roku zamieniono na Wszechzwiązkowe Towarzystwo "Wiedza”, które miało mniejsze cele od pierwowzoru. W dalszym jednak ciągu zakazywano katechizacji dzieci, młodzieży i dorosłych oraz nie dopuszczano do wydawania Biblii, a jej przemycanie zza granicy było surowo karane[27].
Po śmierci Stalina Nikita Chruszczow wzmocnił ateizację, wielu duchownych, których objęła amnestia, znów wróciło do obozów, zamknięto lub zniszczono 15 tys. cerkwi. Dochodziło do niszczenia ikon i budynków religijnych. Po upadku Chruszczowa podejście władz stało się łagodniejsze, a Cerkiew zaczęła odżywać[28].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ А. Коняев, А. Артемьев: Сердце бессердечного мира. Как родился и умер советский научный атеизм. Lenta.ru, 09.08.2013. [dostęp 2021-10-29]. (ros.).
- ↑ Смирнов 2018 ↓.
- ↑ Krótki słownik filozoficzny 1955 ↓, s. 30.
- ↑ Scientific Atheism, Institute of. W: The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition. Moskwa: Sowietskaja encikłopedija. (ang.).
- ↑ Szczipanow 1969 ↓, s. 762.
- ↑ Gubanow 1963 ↓, s. 295.
- ↑ Krótki słownik filozoficzny 1955 ↓, s. 31.
- ↑ a b Włodzimierz Lenin - Socjalizm a religia
- ↑ Szachnazarow i in. 1982 ↓, s. 43.
- ↑ Spirkin 1968 ↓, s. 565.
- ↑ Krótki słownik filozoficzny 1955 ↓, s. 32.
- ↑ Spirkin 1968 ↓, s. 566.
- ↑ Włodzimierz Lenin, Socjalizm a Religia, Warszawa: Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski), 2006, s. 4.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 25.
- ↑ a b Andrzej Paczkowski i inni, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 130–131.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 17, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 23, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 23–24, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 40, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 41, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 41–42, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 42–43.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 39.
- ↑ Jorg Baberowski, Stalin, Warszawa: Prószczyński i S-ka, 2012, s. 175.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 44–45.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i Krzyż, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 45.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 49–50, ISBN 83-85368-35-3.
- ↑ Andrzej Grajewski, Rosja i krzyż. Z dziejów Kościoła Prawosławnego w ZSRR, Katowice: Gość Niedzielny, 1991, s. 52–95, ISBN 83-85368-35-3.
Bibliografia
edytuj- N. I. Gubanow: Filozoficzne uzasadnienie naukowego ateizmu w dziełach Marksa i Engelsa. W: Historia filozofii. Pod redakcją M.A. Dynnika, M.T. Jowczuka, B.M. Kiedrowa, M.B. Mitina, T.I. Ojzermana i A.F. Okułowa. T. III: Lata czterdzieste — dziewięćdziesiąte XIX w. Warszawa: Książka i Wiedza, 1963, s. 295–304. (pol.).
- Aleksandr Spirkin: Zarys filozofii marksistowskiej (Tyt. oryg.: Kurs marksistskoj fiłosofii). tł. Lucyna Smolińska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1968. (pol.).
- Iwan Szczipanow: Zakończenie. W: Krótki zarys historii filozofii. Pod redakcją M.T. Jowczuka, T.I. Ojzermana, I.J. Szczipanowa. Przeł. Marian Drużkowski i in.. Wyd. II, poprawione i uzupełnione. Warszawa: Książka i Wiedza, listopad 1969, s. 760-772. (pol.).
- Ateizm. W: Krótki słownik filozoficzny. Mark Rozental, Pawieł Judin (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1955, s. 30–32. (pol.).
- w języku rosyjskim
- Михаил Смирнов. Научный атеизм в советском высшем образовании: периодизация и содержание. „Вестн. Ленингр. гос. ун-та им. А. С. Пушкина. Философские науки”. 3, s. 144–171, 2018. (ros.).
- "Религия" (Religia). W: Gieorgij Szachnazarow, Aleksandr Boborykin, Jurij Krasin, Władimir Suchodiejew: Обществоведение. Moskwa: Политиздат, 1982, s. 41–43, seria: Учебник для выпускного класса сред. школы и сред. спец. учеб. заведений. (ros.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Marek Jędraszewski. Partia komunistyczna walcząca z religią i państwo komunistyczne gwarantujące wolność religijną jako teoretyczne podstawy marksizmu-leninizmu w walce z religią i Kościołem katolickim w krajach realnego socjalizmu. „Poznańskie Studia Teologiczne”. 22, s. 299–318, 2008. DOI: 10.14746/pst.2008.22.19. (pol.).