Wikipedia

Nandina domowa

gatunek rośliny z rodziny berberysowatych
(Przekierowano z Nandinaceae)

Nandina domowa[4][5] (Nandina domestica) – gatunek krzewu z monotypowego rodzaju Nandina Thunberg, Nov. Gen. Pl. 14. 1781[6]. Występuje w Azji wschodniej i południowej – w Chinach, Japonii i Indiach, poza tym szeroko rozprzestrzeniony jako roślina ozdobna. W różnych miejscach o ciepłym klimacie dziczeje i jest inwazyjna (np. w południowych Stanach Zjednoczonych)[7]. Rośnie w lasach, w dolinach rzek na terenach zalewowych, zdziczała w pobliżu dawnych osiedli ludzkich[7]. Nandina jest trująca dla zwierząt domowych[8] – zawiera glikozydy cyjanogenne i toksyczne alkaloidy[9].

Nandina domowa
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

jaskropodobne

Rząd

jaskrowce

Rodzina

berberysowate

Rodzaj

nandina

Gatunek

nandina domowa

Nazwa systematyczna
Nandina domestica Thunb.
Nov. Gen. Pl. 14 1781[3]
Multimedia w Wikimedia Commons
Kwiat
Owoce
Liść

Morfologia

edytuj
Pokrój
Krzewy bez kłączy[6] o pędach nagich, licznych, prosto wzniesionych, słabo rozgałęzionych[7] (przypominających pędy trzciny lub bambusów)[10]. Młode pędy są jasnoczerwono-brązowe, a starsze satynowozielone. Ze względu na pewne podobieństwo pędów do bambusów – roślina zwyczajowo nazywana jest po angielsku heavenly bamboo, co powoduje z kolei, że bywa określana też w języku polskim „niebiańskim bambusem”[5]. Krzew osiąga 1,2 do 2,4 m (czasem do 3 m[10]) wysokości i 0,6 do 1,2 szerokości[11], w przypadku odmian ozdobnych także formy karłowe[10]. Podczas owocowania pędy zwykle przewisają[4].
Korzenie
Silnie rozwinięty, gęsty system korzeniowy[8].
Liście
Zimozielone w klimacie o cieplejszych zimach (strefy 8–10) – zrzuca liście przy temperaturach poniżej -12°C[11], wiosną następnego roku[5]. Liście są skrętoległe, skupione w górnej 1/3 długości pędu. Dwu- i trzykrotnie złożone, o długości 30–50 cm, o ogólnym zarysie szerokojajowatym. Na ogonku u nasady zgrubiałym i obejmującym łodygę. Poszczególne listki (jest ich od 9 do 81) eliptyczne, jajowate lub lancetowate, całobrzegie, na szczycie zaostrzone, o długości od 4 do 11 cm i szerokości od 1,5 do 3 cm. Liście często czerwono nabiegłe[7], zwłaszcza młode lub u odmian[10]. Liście przebarwiają się od połowy lata[5].
Kwiat
Drobne (długości od 5 do 7 mm), wonne, zebrane setkami w kwiatostany o długości od 10 do 20 cm na szczytach pędów. Kwiaty trzykrotne, obupłciowe. Działki kielicha liczne, ułożone spiralnie. Płatki korony kremowe i białe, dłuższe od działek kielicha. Pręciki w liczbie 6, z żółtymi pylnikami. Zalążnia owalna, słupek pojedynczy, krótki[6][7].
Owoce
Kuliste, czerwone, błyszczące jagody o średnicy 6–9 mm[7] zawierające 1–3 nasiona[6], zwykle dwa[7][4].

Biologia i ekologia

edytuj

Nandina kwitnie w czerwcu (czasem od maja[4]), owoce dojrzewają w sierpniu i wrześniu[4], utrzymują się do wiosny[11]. Rozprzestrzenia się za pomocą odrostów korzeniowych, nasiona rozsiewają (także na dłuższe dystanse) zwierzęta żywiące się owocami (ptaki i ssaki)[10][8]. W Stanach Zjednoczonych, gdzie nandinia domowa rozprzestrzeniła się jako gatunek inwazyjny, owoce tej rośliny przyciągają na przykład drozdy[12], przedrzeźniacze oraz jemiołuszki cedrowe (Bombycilla cedrorum). W kwietniu 2009 roku w Georgii znaleziono dziesiątki martwych jemiołuszek cedrowych; przyczyną ich śmierci było zatrucie wskutek zjedzenia zbyt dużych ilości owoców nandinii domowej. Wywołała u padłych ptaków przekrwienie oraz krwawienia organów wewnętrznych, w tym tchawicy i płuc[9].

Nandina rośnie w lasach aluwialnych i dobrze znosi okresowe zalanie[8] oraz znaczne ocienienie[13]. W miejscach występowania może zdominować podszyt[8]. W przypadku uszkodzeń mrozowych lub zgryzienia dobrze regeneruje się i odnawia z korzeni[8]. Może utrzymywać się w podszycie przez wiele lat w postaci juwenilnej[10]. Na obszarach, gdzie jest gatunkiem inwazyjnym, nandina tworząc zwarte zarośla powoduje ustępowanie i zanik rodzimej pokrywy roślinnej[14]. Na stanowiskach cienistych pędy są wydłużone i słabo ulistnione, na stanowiskach słonecznych roślina jest gęsto ulistniona i silnie krzaczasta[15].

Cechy fitochemiczne

edytuj

Głównym alkaloidem występującym w owocach jest nantenina[16]. Z kultur tkankowych wyizolowano 12 alkaloidów należących do protoberberyn oraz manoflorynę[17]. Roślina wytwarza także glikozydy cyjanogenne. Potencjał wytwarzania HCN określono w pąkach na 205, a w owocach 0,28 μmol HCN/g świeżej masy[18].

Systematyka i zmienność

edytuj

Gatunek i rodzaj zaliczany bywał do monotypowej rodziny Nandinaceae (Takhtajan, Divers. Classific. Fl. Pl. 1997) lub podrodziny Nandinoideae (Loconte w Kubitzkim et al., Fam. Gen. Vasc. Pl. 2: 147-151. 1993)[2][6].

Pozycja systematyczna według APweb (aktualizowany system APG III z 2009)

Rodzaj należy do podrodziny Nandinoideae, rodziny berberysowatych (Berberidaceae) zaliczanej do jaskrowców (Ranunculales)[2].

Odmiany uprawne

Znanych jest kilkadziesiąt odmian ozdobnych w tym karłowych, pstrolistnych i silnie, czerwono wybarwionych. Do najbardziej rozpowszechnionych w uprawie należą[4]:

  • 'Alba' – owoce białe, osiąga 150 cm wysokości i ma zimą liście jasnożółtozielone.
  • 'Fire Power' ('Firepower'[5]) – roślina o zwartym pokroju i wysokości do 70 cm, liście do lata żółtawozielone[5], potem czerwone, jesienią i zimą błyszczące.
  • 'Harbour Dwarf' – roślina o zwartym pokroju, szerzej rozrasta się niż 'Fire Power', liście jesienią i zimą czerwone, szerokie. Kwitną tylko starsze okazy.
  • 'Nana Purpurea' – krzewy niskie, zwarte, o listkach szerokich i cały czas purpurowoczerwonych[5].
  • 'Purpurea' – roślina o zwartym pokroju, wysokości do 70 cm i szerokości ponad 90 cm, liście jesienią i zimą czerwonopurpurowe, prawdopodobnie nie zakwita.
  • 'Pygmaea' – osiąga tylko 30 cm wysokości, liście zimą czerwone, błyszczące.
  • 'Richmond' – krzew silnie rosnący – do 2 m wysokości (1,5 m[5]), liście czerwone jesienią i zimą, błyszczące, owoce czerwone.
  • 'Wood’s Dwarf' – osiąga 70–90 cm wysokości, liście zimą intensywnie czerwone.

Zastosowanie

edytuj
 
Nandina jako bonsai

W Chinach pędy nandiny stosowane są podczas rytuałów religijnych. W Japonii krzewy te mają przynosić szczęście i jako takie sadzone są często po lewej stronie przy wejściu na posesję. Noworoczna ozdoba z pędów nandiny, bambusów i sosny symbolizuje w Japonii długie życie[19]. Gatunek odnotowany został jako uprawiany w Japonii w dokumencie z XIII w.[13] W końcu XIX wieku znanych było w Japonii ok. 100 odmian uprawnych nandiny[13]. Twarde, sprężyste i proste pręty nandiny służą do wyrobu pałeczek, zalecanych zwłaszcza dzieciom i młodzieży jako działające przeciw opryszczce[19].

Gatunek rozprzestrzeniany został poza Azją wschodnią jako roślina ozdobna od początków XIX wieku[10][8]. Uprawiany jest w ogrodach naturalistycznych o charakterze leśnym, nieformalnych oraz w żywopłotach[11]. W Stanach Zjednoczonych, zwłaszcza na południowym wschodzie, nandina sadzona jest wzdłuż dróg na odcinkach dojazdowych do miast[5]. Walorem ozdobnym krzewu są barwne i zimozielone liście, efektowne kwitnienie i owocowanie, przy czym rośliny dobrze owocują, gdy rosną w większej liczbie (zalecane są do nasadzania w dużych grupach)[11]. Krzew spopularyzowany został z powodu łatwości uprawy i rozmnażania[14] oraz przydatności do ozdabiania cienistych miejsca w ogrodach i parkach[13]. W krajach o chłodniejszym klimacie gatunek ten stosowany jest w ogrodach zimowych, do dekoracji tarasów i balkonów[5].

Ścięte pędy z owocami stosowane są jako dekoracja w okresie bożonarodzeniowym. Jaskrawe owoce utrzymują się na pędach przez długie miesiące po ścięciu. Stosowane były także do ozdabiania grobów na cmentarzach w południowych stanach USA[15].

Roślina była także uprawiana jako lecznicza[8]. Od wielu lat w Japonii wykorzystywana jest jako środek na kaszel i trudności w oddychaniu. Badania potwierdzają rozkurczające działanie ekstraktu na mięśnie gładkie dróg oddechowych[20]. Aromatyczne pędy stosowane były jako szczoteczki do zębów. W Chinach nandina stosowana była jako naturalny środek ochrony roślin przed mszycami[8].

Uprawa i zwalczanie

edytuj

W obszarach, gdzie gatunek jest inwazyjny zaleca się stosowanie do upraw odmian nie zawiązujących owoców, a najlepiej stosowanie w nasadzeniach gatunków rodzimych[14].

Nandina uprawiana jest w strefach mrozoodporności 6–9. Najlepiej rośnie w pełnym słońcu i w półcieniu, ale jest tolerancyjna i utrzymuje się także w cieniu (wówczas liście słabo się przebarwiają[4]). Krzew tolerancyjny jest też na różne typy gleb, choć preferuje gleby próchniczne[11], żyzne[5]. Roślina najlepiej rośnie umiarkowanie podlewana, przy wilgotności wynoszącej 70–80%[5]. W warunkach klimatycznych Europy Środkowej zalecana jest do uprawy w pojemnikach przechowywanych zimą w jasnych i chłodnych pomieszczeniach (od 1 do 10 °C)[4][5]. Rozmnaża się z nasion i sadzonek pędowych od wiosny do połowy jesieni[5]. Bardzo dobrze znosi przesadzanie i przycinanie pędów. Przycinanie wskazane jest w celu poprawy wyglądu krzewu, zwłaszcza po przeniesieniu z miejsca zacienionego na bardziej słoneczne[15].

Na obszarach, gdzie gatunek jest inwazyjny zwalczany jest mechanicznie i chemicznie. Podczas usuwania mechanicznego konieczne jest drobiazgowe wydobycie pędów wraz z korzeniami i ponawianie zabiegów przez kilka lat. Skuteczne jest też stosowanie herbicydów na bazie glifosatu. Nie są znane biologiczne metody zwalczania tego gatunku[14].


Przypisy

edytuj
  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2014-05-19] (ang.).
  3. ↑ Nandina domestica Thunb.. [w:] The Plant List [on-line]. [dostęp 2016-01-16].
  4. ↑ a b c d e f g h Mieczysław Czekalski: Nandina domowa. ogrodinfo.pl. [dostęp 2016-01-16].
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Mieczysław Czekalski: Liściaste krzewy ozdobne o wszechstronnym zastosowaniu. Poznań: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 2006, s. 177-178. ISBN 83-09-01790-1.
  6. ↑ a b c d e Junsheng Ying, David E. Boufford & Anthony R. Brach: Nandina Thunberg. [w:] The Plant List (2013). Version 1.1. [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-01-16].
  7. ↑ a b c d e f g Nandina domestica Thunberg. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-01-16].
  8. ↑ a b c d e f g h i Nandina domestica. [w:] Fire Effects Information System [on-line]. USDA. [dostęp 2016-01-16].
  9. ↑ a b Moges Woldemeskel, Eloise L. Styer. Feeding Behavior-Related Toxicity due to Nandina domestica in Cedar Waxwings (Bombycilla cedrorum). „Veterinary Medicine International”. 2010, 2010. DOI: 10.4061/2010/818159. 
  10. ↑ a b c d e f g Nandina domestica. [w:] Invasives Database [on-line]. TexasInvasives.org. [dostęp 2016-02-16].
  11. ↑ a b c d e f Nandina domestica. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2016-01-16].
  12. ↑ Oryg. robin, dosł. rudzik, jednak języku angielskim słowo robin może oznaczać zarówno rudzika, jak i drozda wędrownego – American robin; rudziki w USA nie występują
  13. ↑ a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. I. Trees and shrubs. London: Macmillan, 1988, s. 84. ISBN 0-333-73003-8.
  14. ↑ a b c d Nandina domestica. [w:] UF/IFAS Center for Aquatic and Invasive Plants [on-line]. University of Florida. [dostęp 2016-02-16].
  15. ↑ a b c Jo Kellum: Southern Sun: A Plant Selection Guide. Univ. Press of Mississippi, 2008, s. 76–79. ISBN 1-934110-45-0.
  16. ↑ Bachtiar Indra, Takeshi Tadano, Osamu Nakagawasai, Yuichiro Arai i inni. Suppressive effect of nantenine, isolated from Nandina domestica Thunberg. on the 5-hydroxy-L-tryptophan plus clorgyline-induced head-twitch response in mice. „Life Sciences”. 70 (22), s. 2647–2656, 2002. DOI: 10.1016/S0024-3205(02)01562-X. ISSN 0024-3205. (ang.). 
  17. ↑ Akira Ikuta, Hideji Itokawa. Alkaloids of tissue cultures of Nandina domestica. „Phytochemistry”. 27 (7), s. 2143–2145, 1988. DOI: 10.1016/0031-9422(88)80113-4. ISSN 0031-9422. (ang.). 
  18. ↑ J. M. Miller, E. E. Conn. Metabolism of Hydrogen Cyanide by Higher Plants. „Plant Physiology”. 65 (6), s. 1199–1202, 1980. DOI: 10.1104/pp.65.6.1199. ISSN 0032-0889. (ang.). 
  19. ↑ a b Horace F. Clay, James C. Hubbard, Rick Golt: Tropical Shrubs. University of Hawaii Press, 1987. ISBN 0-8248-1128-3.
  20. ↑ Muneo Tsukiyama, Takuro Ueki, Yoichi Yasuda, Hiroko Kikuchi i inni. β2-Adrenoceptor-Mediated Tracheal Relaxation Induced by Higenamine fromNandina domesticaThunberg. „Planta Medica”. 75 (13), s. 1393–1399, 2009. DOI: 10.1055/s-0029-1185743. ISSN 0032-0943. (ang.). 
Źródło: „https://pl.wiki.x.io/w/index.php?title=Nandina_domowa&oldid=74519876”