Muszkatołowcowate
Muszkatołowcowate, muszkatowcowate (Myristicaceae R. Br.) – rodzina roślin drzewiastych i krzewiastych z około 475 gatunkami[2] zaliczanymi do 20[2]–21 rodzajów[3]. Występują na obszarach międzyzwrotnikowych, przy czym zasięgi poszczególnych rodzajów mieszczą się z reguły w którymś z trzech centrów występowania – w Azji wraz z północną Australią i Oceanią, w Afryce wraz z Madagaskarem oraz na kontynentach amerykańskich. We florze Polski brak przedstawicieli tej rodziny. Wielu przedstawicieli rodziny ma duże znaczenie gospodarcze. Najbardziej rozpowszechnionym w uprawie gatunkiem jest muszkatołowiec korzenny Myristica fragrans, z którego nasion pozyskuje się gałkę muszkatołową. Poza tym do rodziny tej należy szereg innych roślin przyprawowych, owocowych, leczniczych i dostarczających drewna[4].
 Myristica fragrans | |
| Systematyka[1][2] | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Podkrólestwo | |
| Nadgromada | |
| Gromada | |
| Podgromada | |
| Nadklasa | |
| Klasa | |
| Nadrząd | |
| Rząd | |
| Rodzina |
muszkatołowcowate |
| Nazwa systematyczna | |
| Myristicaceae R. Br. Prodr.: 399. 27 Mar 1810 | |
Morfologia
edytuj
- Pokrój
- Drzewa, rzadziej krzewy[4]. Rośliny wyróżniają się obecnością czerwonego soku, wydłużonymi i czerwonawymi pąkami szczytowymi. Główna oś pędu jest zwykle wyprostowana, a odgałęzienia skupione są w pozornych okółkach i rozpościerają się promieniście[2].
- Liście
- Zimozielone[5]. Wyrastają naprzemianlegle w dwóch rzędach, pozbawione są przylistków. Są całobrzegie i niepodzielone[4]. Ogonek jest zwykle krótki, a blaszka od spodu sinawa[2], skórzasta[5]. Często w różnym stopniu uszkadzana jest przez owady, co wskazywane jest jako cecha wyróżniająca dla rodziny[2]. Często też blaszka jest przezroczyście punktowana[6].
- Kwiaty
- Zwykle drobne (o średnicy poniżej 1 cm[2]) i jednopłciowe, przy czym rośliny są jednopienne i dwupienne. Kwiaty skupione są w pęczkach tworzących złożone wiechy, grona, wierzchotki i główki[6]. Luźne kwiatostany o długich szypułkach występują u amerykańskich przedstawicieli rodziny i w azjatyckim rodzaju Horsfieldia. Skrócenie szypułek dające efekt główkowatego baldachu nastąpiło w rodzaju Scyphocephalium, a typowe główki występują w rodzajach Brochoneura i Pycnanthus[4]. Elementy kwiatu ułożone są w okółkach (inaczej niż u innych przedstawicieli rzędu magnoliowców, gdzie zwykle mają układ spiralny). Okwiat zbudowany jest zwykle z 3, rzadziej 2, 4 lub 5 zrośniętych listków, barwy żółtawobiałej, rzadziej żółtej, pomarańczowej do czerwonej[4]. W kwiatach męskich pręciki są zrośnięte w kolumienkę (wyjątkiem są niektórzy przedstawiciele rodzaju Compsoneura, u których wolne pręciki zagięte są do środka kwiatu). Kolumienka może być smukła i wydłużona (rodzaje Myristica, Virola i Iryanthera), lub krótka (Horsfieldia). W rodzaju Knema kolumienkę tworzą tylko nitki pręcików i jest ona na szczycie spłaszczona, a wolne pylniki są rozpostarte parasolowato wokół[4]. Pręcików jest w sumie od 2 do 40. Główka składa się z dwóch zewnątrzpylnych pylników, pękających podłużnie[6].
- Kwiaty żeńskie posiadają jeden słupek z gruboośrodkowym, anatropowym zalążkiem[4]. Zalążnia jest górna, szyjka słupka krótka lub jej brak, znamię dwudzielne lub dyskowate[6].
- Owoce
- Mięsisty lub suchy, drewniejący. Jako powstający z jednego owocolistka i pękający dwuklapowo określany jest strąkiem lub pękającą (!) jagodą[5]. Po pęknięciu owocni odsłania się pojedyncze nasiono, zwykle otoczone czerwoną osnówką (różnie wykształconą u różnych gatunków). Samo nasiono otacza też wielowarstwowa łupina nasienna. Wnętrze wypełnia przede wszystkim bielmo – zarodek jest drobny[4].
Systematyka
edytuj- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Klad bazalny w obrębie rzędu magnoliowców[2]:
| magnoliowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||
- Inne systemy klasyfikacyjne
W systemie Reveala (1999) rodzina zaliczona została do monotypowego rzędu muszkatołowców[7]. Takie samo ujęcie miała w systemie Takhtajana z 1997[8]. W systemie Cronquista (1981) była jedną z rodzin rzędu magnoliowców.
- Bicuiba W.J.de Wilde
- Brochoneura Warb.
- Cephalosphaera Warb.
- Coelocaryon Warb.
- Compsoneura (DC.) Warb.
- Doyleanthus Sauquet
- Endocomia W.J.de Wilde
- Gymnacranthera Warb.
- Haematodendron Capuron
- Horsfieldia Willd.
- Iryanthera Warb.
- Knema Lour.
- Mauloutchia Warb.
- Myristica Gronov. – muszkatołowiec
- Osteophloeum Warb.
- Otoba (DC.) H.Karst.
- Paramyristica W.J. de Wilde
- Pycnanthus Warb.
- Scyphocephalium Warb.
- Staudtia Warb.
- Virola Aubl.
Zastosowanie
edytuj
Szczególnie duże znaczenie ekonomiczne ma muszkatołowiec korzenny Myristica fragrans, który po złamaniu monopolu Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej na uprawę tego gatunku w 1843 rozprzestrzeniony został w całym obszarze tropikalnym. Nasiona tego gatunku służą przede wszystkim do wyrobu przyprawy – gałki muszkatołowej (stosowanej także jako narkotyk halucynogenny). Z uzyskiwanego z nich tłuszczu wyrabia się także masło muszkatowe. Osnówka otaczająca nasiona to przyprawa zwana macis (często fałszowana podobną, a nie mającą aromatu osnówką Myristica malabarica – tzw. bombay-macis). Podobną do gałki muszkatołowej tzw. gałkę papua pozyskuje się z Myristica argentea i Myristica neglecta rosnących na Nowej Gwinei oraz Myristica succedanea z Moluków[4].
Owocnie z rodzajów Myristica i Horsfieldia są jadalne, przyrządzane z octem i cukrem[4].
Znaczenie lecznicze w Afryce ma Pycnanthus kombo, z którego nasion pozyskuje się tłuszcz służący do leczenia chorób skóry. Nasiona Brochoneura acuminata z Madagaskaru są wykorzystywane do leczenia chorób przewodu pokarmowego. Sok mleczny z naciętych pni Myristica cumingii na Filipinach stosowany bywa w schorzeniach jamy ustnej. Szereg gatunków użytkowanych jest leczniczo w Ameryce Południowej przez Indian. Żywica z roślin z rodzaju Virola służy do zatruwania strzał, a sok mleczny ma działanie halucynogenne[4].
Tłuszcz z nasion roślin z rodzaju Virola, zwanych „orzechami olejowymi”, służy do wyrobu świec i mydła. Osnówkami nasion z rodzaju Horsfieldia barwi się zęby na czerwono na wyspie Ambon[4].
Liczne gatunki dostarczają także wartościowego drewna. Tak jest w przypadku drzew z rodzaju muszkatołowiec. Duże znaczenie ma też: Horsfieldia irya (drewno doskonale nadające się do polerowania), Otoba novogranatensis (drewno odporne na działanie szkodników, ważny surowiec w budownictwie na terenie Kolumbii), Pycnanthus kombo (wykorzystywane do wyrobu łodzi)[4].
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-02] (ang.).
- ↑ a b Myristicaceae. The Plant List. [dostęp 2014-12-07]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. T. 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 38-40. ISBN 83-7079-778-4.
- ↑ a b c L. Watson, M. J. Dallwitz: Myristicaceae R. Br.. [w:] The families of flowering plants. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval [on-line]. delta-intkey.com. [dostęp 2016-08-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-06)].
- ↑ a b c d Bingtao Li & Thomas K. Wilson: Myristicaceae. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2016-08-07].
- ↑ Crescent Bloom: Myristicaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2009-05-31]. (ang.).
- ↑ A.L. Takhtadzhian, Diversity and classification of flowering plants, New York: Columbia University Press, 1997, s. 10, ISBN 0-231-10098-1, OCLC 34617914.